Propozycje kontynuacji walki i oporu metodami konspiracyjnymi sformułowano na spotkaniach między władzami cywilnymi Warszawy (prezydent Stefan Starzyński, Radą Obrony stolicy i gen. Rómmlem (dowódca obrony Warszawy) 25 września. Brał w nich udział gen. Michał Tokarzewski - Karaszewicz. W międzyczasie gen. Juliusz Rómmel otrzymał od Naczelnego Wodza pełnomocnictwo dowodzenia na terenie całego kraju. Gen. Tokarzewski zaproponował aby w związku z powyższym to pełnomocnictwo gen. Rómmel przekazał jemu, w celu zorganizowania zakonspirowanych agentur bądź delegatur wojskowo - politycznych państwa polskiego. Efektem tego był rozkaz gen. Rómmla: Dane mi przez Naczelnego Wodza w porozumieniu z Rządem pełnomocnictwo dowodzenia w wojnie z najazdem na całym obszarze Państwa, przekazuję gen. bryg. Michałowi Tadeuszowi Tokarzewskiemu - Karaszewiczowi z zadaniem prowadzenia dalszej walki o utrzymanie niepodległości i całości granic. – J. Rómmel, gen. dyw. — “AK w dokumentach 1939-1945”, t1, str 2; SBN 950134805, Gryf Printers Ltd., London,1970

W nocy z 26 na 27 września 1939 roku powstała w oblężonej Warszawie Służba Zwycięstwu Polski – konspiracyjna organizacja wojskowa, mająca toczyć walkę przeciw okupantom. 13 listopada 1939 roku została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), podlegający Rządowi RP na uchodźstwie. W ten sposób zachowano ciągłość polityczno-wojskowej kontynuacji władz Rzeczpospolitej Polskiej i pośredni wpływ władz państwowych na sytuację w kraju. 14 lutego 1942 roku generał Władysław Sikorski przekształcił ZWZ w Armię Krajową (AK). Jej Komendantem Głównym został generał Stefan Rowecki, w kampanii wrześniowej dowódca Warszawskiej Brygady Pancerno - Motorowej, autor wojskowego podręcznika walk ulicznych. Utworzenie AK miało służyć scaleniu wszystkich grup wojskowych, podległych do tej pory różnym, podziemnym ugrupowaniom politycznym, w jedną organizację podległą rządowi RP na uchodźstwie.Jesienią 1941 roku do ZWZ należało 40 tysięcy żołnierzy, pod koniec 1942 roku AK liczyła ich już około 200 tysięcy. Była największą podziemną armią w okupowanej Europie. Jednakże większość żołnierzy nie przeszła regularnego szkolenia, a w dodatku mieli oni zaledwie 53 tysiące sztuk broni (z czego tylko 6% broni maszynowej).Główne zadanie Armii Krajowej polegało na gromadzeniu sił aby uderzyć w chwili załamania się Niemiec. Akcje zbrojne prowadziły bowiem do okrutnych represji – hitlerowcy rozstrzeliwali kilkudziesięciu Polaków za każdego zabitego Niemca. Dopiero pod koniec 1942 roku AK nasiliła działalność dywersyjną: atakowała niemieckie posterunki, wykolejała transporty wojskowe przeznaczone na front wschodni, wysadzała mosty, odbijała więźniów. Na tę zmianę wpłynęło zahamowanie sukcesów Wehrmachtu, osiągnięcie sprawności organizacyjnej przez AK oraz aktywna działalność komunistycznej Gwardii Ludowej.Polska, choć znajdowała się pod okupacją, posiadała legalny i uznawany na arenie międzynarodowej rząd rezydujący w Londynie. Istniały Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie oraz podziemna Armia Krajowa. W Warszawie mianowano Delegata Rządu na Kraj w randze wicepremiera. Podlegały mu wydziały: wywiadu, dywersji, oświaty, sądownictwa i polityki. Działały konspiracyjne sądy, których wyroki nie tylko wykonywano, ale też ogłaszano w podziemnej prasie. Ta zaś była fenomenem w okupowanej Europie: ukazywało się około 1400 tytułów (z tego 17 wychodziło przez cały czas trwania okupacji). Istniały czasopisma polityczne, wojskowe, literackie, kobiece, humorystyczne. W podziemnych drukarniach wydawano też książki (Niemcy zezwalali tylko na poradniki, np. ogrodnicze).Na przełomie 1943 na 1944 łączny nakład prasy podziemnej wydawanej przez Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze – koncern wydawniczo-poligraficzny Armii Krajowej wynosił blisko 250 tysięcy egzemplarzy czasopism, 65.500 broszur i 120 tys. egzemplarzy ulotek. Przez całą okupację działały tajne komplety, tzn. podziemne szkoły. Tajna Organizacja Nauczycielska zapewniała im kadrę oraz przygotowywała i rozprowadzała podręczniki. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa (GG) utworzono prawie 2 tysiące szkół średnich. Podziemne wyższe uczelnie kształciły polonistów, historyków, matematyków, lekarzy. W czasie wojny, studia ukończyło prawie 10 tysięcy studentów.Ponieważ Niemcy zgodzili się jedynie na działalność podrzędnych teatrzyków i kabaretów (których repertuar miał ogłupiać Polaków), powstały podziemne teatry. W prywatnych mieszkaniach lub piwnicach wystawiano dramaty Słowackiego, Wyspiańskiego, Szekspira. Odbywały się też koncerty i wieczory poetyckie.Ruch oporu w okupowanej Polsce obejmował prawie wszystkie dziedziny życia. Dlatego tajne struktury podporządkowane rządowi emigracyjnemu nazywano po wojnie Polskim Państwem Podziemnym. Drugiego takiego państwa nie było w całej Europie.Największymi działaniami wojskowymi podjętymi przez AK było powstanie warszawskie, które rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 i akcja “Burza” podjęta na wschodnich obszarach Polski. Trwała od 4 stycznia 1944, kiedy wojska sowieckie przekroczyły na Wołyniu granicę polsko-sowiecką z 1939, do stycznia 1945. W początkowej fazie akcja ‘Burza" opierała sie na współpracy wojskowej jednostek polskich i rosyjskich. Po przełamaniu obrony niemieckiej w tych rejonach władze sowieckie złamały te porozumienia wojskowe i internowały tysiące żołnierzy AK. Po upadku powstania warszawskiego stolicą Polskiego Państwa Podziemnego została Częstochowa. Przez cały okres okupacji Polacy prowadzili walkę będącą odpowiedzią na represje stosowane przez okupantów wobec ziem polskich. Głownie zajmowały się tym organizacje bojowe Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie, Gwardia i Armia Ludowa, oraz inne. Do najważniejszych form polskiego oporu zaliczamy: • szerzenie propagandy antyhitlerowskiej wśród Niemców • prowadzenie działalności wywiadowczej • wysadzanie dróg i mostów(np. akcje „Wieniec I” i „Wieniec II”) • tajne nauczanie ( TON – Tajna Organizacja Nauczycielska ) • akcje sabotażowe w gospodarce • odbijanie więźniów ( akcja pod Arsenałem) • zamachy na czołowych funkcjonariuszy niemieckich • wykonywanie napisów na murach, kotwica- znak Polski walczącej • działalność harcerska Szarych Szeregów • powstanie w getcie warszawskim • powstanie warszawskie i wiele innych akcji zbrojnych

Akcje Zbrojne

Dnia 27.IX.1939 r. w Warszawie, na kilkanaście godzin przed kapitulacją, grupa wyższych oficerów z gen. M. Karaszewicz-Tokarzewskim wraz z Prezydentem Stolicy Stefanem Starzyńskim, wyprzedzając późniejszy rozkaz Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, zawiązała konspiracyjną organizację wojskową o nazwie: “Służba Zwycięstwu Polski”. Organizacja ta stanowiąca zasadnicze ogniwo późniejszej Armii Krajowej, pomost między Wojskiem Polskim II Rzeczypospolitej a Armią Polskiego Państwa Podziemnego przekształciła się w styczniu 1940 r. w Związek Walki Zbrojnej. Dowódcami tego zbrojnego ramienia Podziemnego Państwa byli:

Służby Zwycięstwu Polski - gen. dyw. Michał Karasiewicz-Tokarzewski “Torwid” od IX.1939 do I.1940 r. (aresztowany na granicy przez NKWD III.1940 r. opuścił Rosję z Armią gen. Władysława Andersa, zmarł na emigracji w 1964 r.). Związku Walki Zbrojnej od XI.1939 do VI.1940 r. gen. broni Kazimierz Sosnkowski “Godziemba” (zmarł na emigracji 1969 r.).

Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej od VI.1940 r. do VI.1943 - gen. dyw. Stefan Rowecki “Grot” (aresztowany przez Gestapo w Warszawie, zamordowany w Sachsenhausen VIII.1944 r.),

a następnie:

od VII.1943 do X.1944 r. gen. dyw. Tadeusz Komorowski “Bór” (jeniec obozów niemieckich, zmarł na emigracji w 1966 r.)

oraz od X.1944 r. do 19.I.1945 r. gen. dyw. Leopold Okulicki “Niedźwiadek” (aresztowany podstępnie przez NKWD w Pruszkowie 27.III.1945 r., sądzony w Moskwie w “procesie szesnastu”, zamordowany na Butrykach 24.XII.1946 r.).

14.II.1942 r. Związek Walki Zbrojnej przemianowany został na Armię Krajową. Z.W.Z. był organizacją kadrową. Armia Krajowa stała się stopniowo organizacją masową, w ciągu trzech lat ogarnęła ok. 400 tys. Ludzi. Armia Krajowa przewidywała koncentrację swego wysiłku na czas ogólnonarodowego powstania. Pod jej osłoną miała się ujawnić administracja Państwa Polskiego i podjąć normalną pracę. Do walki bieżącej powołano Związek Odwetu (1940 r.) a poza granicami Rzeczypospolitej - na Wschodzie organizację dywersyjną “Wachlarz”. Niezależnie od Związku Odwetu, rozwiniętego na terenie okupacji niemieckiej, na ziemiach okupowanych w latach 1939 - 1941 przez ZSRR prowadzona była przez Z.W.Z. akcja dywersyjno-bojowa, a nawet działały oddziały partyzanckie (zwłaszcza w województwie białostockim i nowogródzkim). W końcu 1942 r. z połączenia tych formacji oraz dzięki dołączeniu nowych oddziałów i oficerów, powstało Kierownictwo Dywersji “KEDYW”, którego organizatorem i szefem był gen. bryg. August Emil Fieldorf “Nil”.

Do momentu rozwiązania Armii Krajowej jej oddziały przeprowadziły (wg danych PSZ, Tom III, Armia Krajowa) 1175 akcji i wykolejeń pociągów, wysadziły 38 mostów, uszkodziły 19 058 wagonów, zniszczyły 1167 cystern z benzyną, spaliły 272 magazyny wojskowe, zniszczyły 4 326 samochodów wojskowych, zlikwidowały w ramach samoobrony, ponad dwa tysiące agentów Gestapo.

Wywiad ZWZ i AK zdobył wiele informacji o dużym znaczeniu dla aliantów - m.in. rozpracował niemieckie przygotowania do stworzenia Africa Korps, do uderzenia na ZSRR, przyczynił się do opóźnienia użycia rakiet V1 i V2. Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz inne uzbrojenie. Dodatkowo, Armia Krajowa zaopatrywana była w broń, amunicję, ekwipunek i materiały konieczne do prowadzenia działań bojowych przez, dokonujących zrzutów lotniczych, sojuszników zachodnich.

Biuro Informacji i Propagandy (BIP) prowadziło wśród własnego społeczeństwa szeroką akcję propagandową dostarczając rzetelnych informacji oraz skierowaną przeciwko Niemcom wojnę psychologiczną (Akcja “N”).

W powiązaniu z Armią Krajową działały organizacje harcerskie “Szare Szeregi” - organizacja harcerzy, która najstarszych chłopców przekazała do oddziałów “KEDYWU”, “Bądź Gotów” - organizacja harcerek, oddająca starsze dziewczęta do Wojskowej Służby Kobiet, działającej w ramach AK i “Hufce Polskie”, związane wcześniej z Narodową Organizacją Wojskową wcieloną do AK. Kadry Armii Krajowej zasilali także tzw. “cichociemni” - wyselekcjonowani żołnierze Armii Polskiej na Zachodzie, z których trzystu szesnastu przerzucono drogą lotniczą do Kraju. Stanowili oni niezwykle wartościowy i bojowy element kierownictwa dywersji.

W czasie akcji “Burza”, która była formą wzmożonych działań dywersyjno-bojowych w 1944 r. do historii weszły długotrwałe walki 27 Wołyńskiej dywizji piechoty, wileńskich brygad i nowogródzkich batalionów, biorących udział w operacji “Ostra Brama”, walki oddziałów AK o Lwów i marsz korpusu kieleckiego ku walczącej Warszawie. Akcja “Burza”, w której oddziały AK zajęły wiele mniejszych miast i miasteczek oraz pomogły Armii Czerwonej w zdobyciu Wilna, Lwowa, Lublina i innych ośrodków wielkomiejskich zakończyła się masowym rozbrajaniem oddziałów AK przez armię radziecką i jednostki NKWD. Szczególne znaczenie polityczne w działaniach bojowych miało Powstanie Warszawskie, w którym oddziały Armii Krajowej i mieszkańcy Stolicy przez sześćdziesiąt trzy dni, pozbawieni pomocy z zewnątrz, do końca prowadzili bohaterską, samotną walkę z przygniatającymi siłami wroga.

19 stycznia 1945 r. generał “Niedźwiadek” ostatni Komendant Armii Krajowej wydał rozkaz rozwiązania AK. W czasie wojny zginęło w walkach lub więzieniach i obozach około sześćdziesięciu tysięcy żołnierzy AK. W okresie V.1944 do V.1945 r. do obozów sowieckich wywieziono kilkadziesiąt tysięcy oficerów i żołnierzy Armii Krajowej. Niemal połowa z nich zginęła, w większości bez śladu. Ci którzy przeżyli, powrócili po latach ze zniszczonym zdrowiem.

Organizacja polskiego państwa podziemnego

Konspiracyjna działalność partii politycznych

a. PPS – WRN (Wolność, Równość, Niepodległość) używa w konspiracji kryptonimu Koło. Czołowi działacze: Kazimierz Pużak i Zygmunt Zaremba.

b. Stronnictwo Ludowe „Roch”, kryptonim Trójkąt, najbardziej masowa partia konspiracyjna. Czołowi działacze: Józef Niećko, Józef Grudziński i Stefan Korboński.

c. Stronnictwo Narodowe – kryptonim konspiracyjny Kwadrat. Czołowi działacze: Aleksander Dębski i Mieczysław Trajdos.

d. Stronnictwo Pracy, kryptonim konspiracyjny Romb, partia mniejsza od pozostałych, ale ciesząca się poparciem gen. Sikorskiego. Główni działacze: Franciszek Kwieciński i Antoni Antczak.

Ryszard Świętochowski i Biuro Polityczne

Przed wyjazdem z kraju gen. Sikorski upoważnia członka Frontu Morges Ryszarda Świętochowskiego do utworzenia Biura Politycznego (powstaje w październiku 1939 r.). Mimo że jedyną poważniejszą siłą popierającą BP jest Stronnictwo Pracy, tutaj idzie większość pomocy pieniężnej z zagranicy. Aresztowanie Świętochowskiego (kwiecień 1940 r.) rozbija BP.

Powstanie Polskiego Komitetu Porozumiewawczego

– w lutym 1940 r. powołany zostaje PKP jako organ doradczy przy ZWZ w składzie: komendant ZWZ i przedstawiciele SN, SL i PPS-WRN; – misja płk. Jana Skorobohatego–Jakubowskiego (czerwiec 1940 r.) doprowadza do włączenia do PKP Stronnictwa Pracy i utworzenia Delegatury Rządu na Kraj; – ostatecznie PKP staje się politycznym ciałem doradczym Delegatury Rządu; – po zawarciu układu Sikorski–Majski prace w PKP zawiesza PPS-WRN, na jej miejsce wchodzi organizacja o nazwie Polscy Socjaliści (Adam Próchnik); – w sierpniu 1943 r. PKP przekształca się w Krajową Reprezentację Polityczną.

Delegatura Rządu na Kraj

Delegatura Rządu jest przedstawicielstwem rządu emigracyjnego w kraju – kieruje podziemną administracją cywilną. Tworzone są departamenty mające odpowiadać ministerstwom oraz delegatury wojewódzkie i powiatowe.

Delegaci Rządu na Kraj:

– Cyryl Ratajski od grudnia 1940 r. do sierpnia 1942 r., – Jan Piekałkiewicz od sierpnia 1942 r. do lutego 1943 r. (aresztowany i zamordowany przez Niemców), – Jan Stanisław Jankowski od lutego 1943 r. do marca 1945 r.

Powstanie Rady Jedności Narodowej.

Powstaje 9 stycznia 1944 r. w odpowiedzi na inicjatywę komunistów (utworzenie Krajowej Rady Narodowej) i stanowić ma namiastkę polskiego parlamentu.

RJN liczy 17. członków: po 3 z tzw. „grubej czwórki” (PPS-WRN, SL, SN i SP) i po jednym przedstawicielu z mniejszych ugrupowań („Racławice”, Stronnictwo Demokratyczne itp.).

Na czele RJN staje Kazimierz Pużak.

W maju 1944 r. powołana zostaje Krajowa Rada Ministrów, na czele której stoi Delegat Rządu na Kraj w randze wicepremiera Jan Stanisław Jankowski. W jej skład wchodzą ministrowie: Adam Bień (SL), Stanisław Jasiukowicz (SN) i Antoni Pajdak (PPS–WRN).