Filozofia odrodzenia przede wszystkim chciała zerwać z przeszłością bezpośrednio minioną. Stąd jej ton polemiczny. Wielu było filozofów odrodzenia, których życie przeszło w walce ze scholastyką i których dorobek naukowy pozostał negatywny. Renesans w polemicznym zapale potępiał w czambuł scholastykę nie bacząc, że w ostatnim okresie głosiła już idee podobne do nowożytnych. Miejsce dawnego przekonania o prawdzie i jej ponadindywidualnym charakterze zajęło poczucie, że jednostka ma sama możność i prawo roztrzygać o prawdzie. Autorytety straciły swe dawne znaczenie; powoływano się wprawdzie na starożytnych filozofów, ale widziano w nich nie wyższą instancję, lecz sprzymierzeńców. Tradycję przestano cenić a wszystkie dobre i złe skutki wyzbycia się związków z przeszłością nie omieszkały objawić się w filozofii. Uczeni przestali występować jako przedstawiciele szkół i przemawiali, jako indywidualni badacze. Wytworzyły się w związku z tym nowe formy zewnętrzne filozofii, indywidualny styl pisarski. Upragniona była w Odrodzeniu większa prostota myśli: co było reakcją na subtelności scholastyczne. Upragniona była też większa naturalność myśli: co było reakcją na schematy i zawiłe rozumowania scholastyki. Typowymi myślicielami Odrodzenia Ramus i ramiści, chcący zbudować naturalną logikę, opartą na zdrowym rozsądku. Upragniona była także większa realność myśli, wiedza, nie wiedza dla wiedzy a taka mająca znaczenie praktyczne i mogąca ulepszyć życie. Filozofia średniowiecza była związana z religią, z chrześcijaństwem ale i filozofia odrodzenia nie była od religii całkowicie niezależna. Utworzyły się w niej wprawdzie prądy antychrześcijańskie, ale właśnie one w chrześcijańskich wytworzyły reakcję obronną. Reformacja nie ograniczyła, lecz spotęgowała zainteresowania, dyskusje i spory religijno-filozoficzne. Zasadniczy dla renesansu zwrot ku przyrodzie został już na progu epoki zapowiedziany przez dwóch myślicieli – Mikołaja Kuzańczyka i Leonarda da Vinci. Sześciorakie dążenia filozoficzne odrodzenia Filozofia odrodzenia, występując przeciw scholastyce, godziła najsilniej w trzy punkty: w jej stanowisko teocentryczne, dogmatyczne i racjonalistyczne. Potępiała mianowicie to, że scholastyka:

• zajmowała się przeważnie sprawami religijnymi i przez to zaniedbywała doniosłe sprawy doczesne
• dogmatycznie postępowała w dochodzeniu prawdy, dochodziła jej na drodze abstrakcyjnej, bez żywego i bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością. Filozofię renesansu określić można zatem jako antyteocentryzm, antydogmatyzm, antyracjonalizm choć dwie ostatnie dążności przejawiły się już u schyłku średniowiecza. Tym dążeniom negatywnym odpowiadały w filozofii Odrodzenia dążenia pozytywne:
• filozofia, która przestała skupiać swe badania wokół Boga, skupiała je bądź na przyrodzie, bądź na człowieku
• filozofia, która nie chciała posługiwać się dogmatami kształtowała się metodologicznie bądź septycznie
• filozofia, która nie ufała rozumowi, usiłowała oprzeć wiedzę bądź na doświadczeniu bądź też na irracjonalnym stosunku duszy do bytu- miała wtedy charakter empiryczny lub mistyczny. TAK WIĘC FILOZOFIA PRZYRODY I FILOZOFIA HUMANISTÓW, METODOLOGICZNE POSZUKIWANIA I SCEPTYCYZM, EMPIRYZM I MISTYCYZM – TO BYŁY GŁÓWNE DĄŻENIA FILOZOFII ODRODZENIA. Jak wiemy Odrodzenie rozpoczęło się we Włoszech i ten włoski typ filozofii różnił się trochę od filozofii europejskiej: był bardziej jednolity: głównym przedmiotem była tu filozofia przyrody, a głównym stanowiskiem platonizm, odnowiony przez humanistów. Typ włoski miał też charakter bardziej poetycki i metafizyczny, typ północny zachował trzeźwą postawę. Humaniści Można w dobie Odrodzenia wyróżnić trzy grupy humanistów: Filologów, teologów i psychologów. Przedstawicielami humanizmu filologicznego byli Marcilio Fiino, o którym powiem dziś więcej, Pico Della Mirandola, psychologicznego – Montaigne a teologicznego – Franciszek Selezy. Humaniści-filologowie byli na ogół obojętni wobec zagadnień filozoficznych, niemniej zasłużyli się filozofii przyczyniwszy się do odzyskania pism starożytnych filozofów. Odnowiono za Renesansu doktryny przede wszystkim Platona. Miał on wyjątkowe stanowisko w epoce Odrodzenia, był jego sztandarowym filozofem, zwłaszcza we Włoszech i we wcześniejszym okresie. Bodźcem do studiów platońskich było przybycie do Włoch bizantyjskich uczonych, którzy przywieźli ze sobą kult Platona i rękopisy jego dzieł nie znanych Zachodowi. Platończycy renesansowi pojmowali Platona wedle tradycji neoplatońskiej. Platonizm ich był eklektyczny. Brali oni z Platona szczególnie irracjonalne składniki jego nauki – chcieli widzieć w nim teozofa i okultystę. Naczelne miejsce dawali platońskiej teorii miłości, splatając ją wszakże z chrześcijańską teorią o miłości Boga. Z platonizmem łączyli pitagorejskie spekulacje matematyczne, które odpowiadały okultystycznym zamiłowaniom Odrodzenia. Odrodzenie zwracało się na ogół przeciw Arystotelesowi, w którym widziano mistrza scholastyków, niemniej i on miał gorących zwolenników. Renesansowi zwolennicy Arystotelesa pragnęli oczyścić jego filozofię z domieszek chrześcijańskich i zwalczali interpretację tomistyczną. Ważną rolę w filozofii Renesansu odegrała filozofia stoicka. Szczególnie filozofia przyrody stoików, ale także ich teologia, skłaniająca się do panteizmu, odpowiadały potrzebom umysłowym Odrodzenia. W tym miejscu chciałabym powiedzieć kilka słów o Ficino Marsilio —filozof, twórca renesansowego neoplatonizmu, humanista, filolog, ur. 19 X 1433 k. Florencji, zm. 1 X 1499 we Florencji F. jest czołową postacią wł. humanizmu; dzięki jego przekładom filozoficznych tekstów starożytności oraz oryginalnej interpretacji przebiegu myśli filozoficznej platonizmu i neoplatonizmu uwydatnia się moment przejścia od fazy filologicznej do fazy filozoficznej humanizmu, podkreślający godność i centralne miejsce człowieka we wszechświecie oraz rewaloryzujący historie ludzkiej mądrości F., wprowadzając platonizm w kulturę Zachodu, stał się prekursorem odnowy filozoficznej i nowożytnego myślenia. F. był przekonany, ze u zarania ludzkości religia i filozofia stanowiły organiczną jedność, a ich późniejsze rozdzielenie doprowadziło do upadku myśli filozoficznej oraz spłycenia religijności. Tradycja filozoficzna, która uważa mądrość za dar Boski i jedyny środek, dzięki któremu człowiek może sie wznieść do Boga, łączy odwieczna mądrość Wschodu z mądroscia Zachodu, jako jeden złoty łańcuch (catena aurea), którego ogniwami są: Pitagoras, Heraklit, Platon, Arystoteles, neoplatonicy z Plotynem na czele po Kuzańczyka — tworząc w ten sposób związek „uczonej religii” i „pobożnej filozofii” F. jako człowiek wierzący poszukuje racjonalnych argumentów dla wzmocnienia własnej wiary; w rozprzestrzenianiu myśli Platona i Plotyna F. widział prawdziwą służbę dla Chrystusa i najlepszą obronę religii chrześcijańskiej. Usiłując godzić myśl Platona z teologią chrześcijańską F. ukazywał w platonizmie różne aspekty pierwotnego Boskiego objawienia, zgodnego w swej istocie z objawieniem chrześcijańskim; owa zgodność była dla F. podstawowym argumentem za wyższością chrześcijaństwa nad innymi religiami. Człowieka umieszczał w centrum hierarchii bytów, widząc w nim element spajający świat materialny z duchowym. Akcentował wolność i twórczą naturę człowieka jako elementy stanowiące podstawę jego godności - przeciwstawiał się determinizmowi astrologicznemu, choć równocześnie przyjął zasadę ścisłego związku łączącego istotę ludzką jako mikrokosmos z makrokosmosem, czyli całym Universum. Rozwijał neoplatońską teorię piękna będącego blaskiem dobra i zdolnego budzić miłość, która może przezwyciężyć niepokój towarzyszący życiu człowieka. Wypracowana przez F. koncepcja miłości platonicznej, wynikająca ze spirytualistycznej koncepcji człowieka, akcentowała wolność i godność osoby ludzkiej i sprzeciwiała sie epikurejskiemu hedonizmowi, rozpowszechnionemu wśród renesansowych humanistów.

Humaniści psychologowie Podczas gdy filologowie zajmowali się wytworami człowieka, psychologowie zajmowali się nim samym. Pierwszy wynik obserwacji był septyczny , zwłaszcza u czołowego myśliciela ówczesnej Francji , Montaigne’a ( czyt. Mąteń). Właściwością jego poglądów było to, że oparte były na obserwacji i zdrowym rozsądku, nie na spekulacji pojęciowej, tradycji filozoficznej i metodach uczonych oraz że przyroda jest wzorem dla człowieka i jego sztuki życia. Jego założeniem było – przyjemnie żyć to jedyne dobro. Humaniści teologowie Humanizm chrześcijański był pełen wiary, optymizmu. Głównym jego przedstawicielem był Franciszek Selezy. Naczelną jego ideą było: nie odrywać religii od życia. Właśnie powinna być z nim związana i liczyć się z jego potrzebami. Sprzeciwiał się religii rygorystycznej, domagającej się poświęceń, pokut, ascezy. Przeciwnie – chciał ukazać boskie piękno i dobro życia doczesnego Bruno i renesansowa filozofia przyrody:

• nieskończoność świata – pochodzi z nauk Kopernika -jedność świata – materia jest jednego rodzaju i materia ziemska nie różni się od niebiańskiej -każda jednostka świata obdarzona jest życiem - wszystko, co żywe jest wolne więc w przyrodzie panuje wolność -harmonijność świata - jest harmonijny bo jest doskonały a jest doskonały bo jest obrazem Boga.

FILOZOFIA RELIGII I LUTER O ile w zakresie filozofii przyrody i doktryn społeczno-prawnych humanizm tylko powoli i krok za krokiem walczył o umysłowe i kulturalne wyzwolenie człowieka, o tyle w zakresie ówczesnego życia religijnego i wyznaniowego działał bezwzględniej i radykalniej. Konflikt między humanistycznymi założeniami renesansu a tradycyjno-kościelnym nastawieniem na sprawy pozaziemskie przechodził w skrajnie zwalczające się sprzeczności. Z wolna narastał krytyczny stosunek najpierw do Kościoła i duchowieństwa, a następnie do reprezentowanego przez nie wyznania. Domagano się zniesienia hierarchii kościelnej, reformy liturgii, racjonalnej rewizji obowiązujących dogmatów, postulowano powrót do pierwotnego chrześcijaństwa, żądano reformy moralności oraz wolności sumienia. Dążenia te skonkretyzowały się w trzech kierunkach:

• w kierunku teologicznego racjonalizmu
• w kierunku mistyki, -w kierunku religijnego naturalizmu Twórcą nowego nurtu w zakresie filozofii religii był między innymi Marcin Luter (1483-1546). Luter nie był filozofem w ścisłym tego słowa znaczeniu, niemniej jednak jego teologiczna doktryna i ideologia miały swoją filozofię, której podstawową przesłanką było zerwanie z supernaturalizmem i dopuszczenie rozumu do głosu w sprawach religii i teologii. Uwalniając człowieka z więzów hierarchicznej struktury średniowieczno-kościelnej nawet na gruncie religijnym, Marcin Luter przywracał go naturalnemu życiu i historii, w której miał się rozwijać, nie zatracając swojej społecznej indywidualności. Drogowskazem w tym rozwoju miało być objawienie indywidualne, interpretowane przez rozum. Granicą poznania naturalnego jest objawienie, które oczyszcza rozum i zarazem pozwala mu właściwie rozumieć zawarte w sobie treści. W ten sposób wiara uzupełnia rozum, a rozum może interpretować dane wiary. Dekalod jest tylko pozytywnym wykładem prawa natury. Państwo genetycznie pochodzi z ustanowienia bożego i ma za zadanie przysposobić ludzi do zgodnego życia społecznego. Państwo jest więc niezależne od Kościoła.

Polska filozofia Odrodzenia Humanizm wcześnie, bo już koło połowy XV wieku zawitał do Polski. Humanistą, renesansowym człowiekiem czystej krwi był Grzegorz z Sanoka, magister i profesor krakowski. Wróg abstrakcyjnych, scholastycznych dociekań, które miał za „marzenia na jawie” , za fantazję a nie wiedzę, wzywał do pracy bardziej realnej, do nauk specjalnych, zwłaszcza przyrodniczych, empirycznych, dla społeczeństwa użytecznych. Cechą charakterystyczną rozwoju renesansowej filozofii w Polsce były dążności popularyzatorskie. Umiano do tego użytku dostosować nawet filozofię Arystotelesa, która w starożytności i średniowieczu była typową doktryną uczonych. Na tym polu był czynny najwybitniejszy filozof renesansowy, jakiego wydała Polska – Sebastian Petrycy z Pilzna. Poglądy filozoficzne wystawił on w formie komentarzy do pism praktycznych Arystotelesa. W duchu nowych czasów jego teoria poznania kładła nacisk na doświadczenie i indukcję, jego psychologia na uczucie i wolę, jego polityka głosiła idee demokratyczne; ośrodkiem jego myśli była filozofia praktyczna, etyka oraz polityka. Polska wydała wybitnych przedstawicieli innego jeszcze prądu, który oddziela Renesans od scholastyki: nowego stoicyzmu. Należał do niego najpierw Jakub Górski, potem Adam Burski, śmiało głoszący stoicki sensualizm i empiryzm i – przed Baconem- nawołujący do stosowania metody indukcyjnej. Wszechstronnie wtedy rozwijała się w Polsce myśl renesansowa; ale i scholastyka nie utraciła w niej jeszcze swej żywotności ; przeciwnie, zaszczepiona tu późno, była jeszcze w XV, a nawet w XVI wieku w pełni młodych sił. Zmaganie się humanizmu ze scholastyką w głównym ośrodku nauki polskiej, w U. Krakowskim, skończyło się nawet zwycięstwem scholastyki.

Bibliografia: Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, t. 2, PWN, Warszawa 1998. Legowicz Jan, Zarys historii filozofii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976