Wpływ procesu globalizacji w Europie na funkcjonowanie polskiego systemu opieki nad dzieckiem

1. Wstęp

Na przełomie ostatnich lat bardzo dużo mówi się o globalizacji, jej walorach oraz skutkach negatywnych. Pojęcie to jest przedmiotem wielu refleksji w okresie współczesnych wyzwań i zagrożeń podczas kształtowania się nowych wzorców zachowań oraz co raz to większych wymagań współczesnego świata. Człowiek XXI wieku powinien biegle posługiwać się nowymi technologiami, obcymi językami, a od szkolnictwa i oświaty wymaga się przygotowania do nowego życia i ukształtowania w wychowanku umiejętności adaptacji do ciągle zmieniających się warunków. Aby móc dostrzec znaczenie globalizacji oraz jej skutków należy skupić się nad genezą tego zjawiska. W drugiej połowie XX wieku zauważalnie nastąpił postęp w rozwoju techniki, medycyny oraz komunikacji. Wszelkie te zmiany wywołały szereg procesów w sferach kultury, nauki, a także i gospodarki w kontekście Europy jak i całego globu. Człowiek z obywatela tylko danego państwa stał się stopniowo „obywatelem świata” wiąże się z tym fakt, że dotychczasowe problemy oraz zjawiska przybrały charakter ogólnoświatowy. Według założeń globalizacja miała nie stwarzać żadnych podziałów, zniwelować różnice w społeczeństwach oraz dać równe szanse, jednak okazała się być źródłem powstawania różnic na wielu płaszczyznach. „(…) w wyniku globalizacji bogaci stają się jeszcze bogatsi, biedni jeśli nawet nie wpadają w jeszcze większa biedę, dostrzegają, że dystans ekonomiczny między nimi a ludźmi materialnie uprzywilejowanymi stale się zwiększa” .

2. Globalizacja ujęcie teoretyczne

Termin Globalizacja wyraża się co najmniej w trzech znaczeniach:

• w procesach umiędzynarodowieniu stosunków społecznych,
• modernizacji i rozwoju kapitalizacji w stosunkach międzynarodowych
• określeniu tendencji w rozwoju m.in. kultury. Definicyjnie ujmując globalizacja jest bardzo szerokim i złożonym procesem, mającym wpływ na wszystkie sfery naszego życia. Oznacza tworzenie nowego typu powiązań między przedsiębiorstwami, państwami i społeczeństwami. Jest określeniem procesu, w którym wydarzenia, decyzje i działania występujące w jednej części świata mają znaczące konsekwencje dla pojedynczych ludzi i całych społeczeństw w odległych nawet częściach globu. Obszarami globalizacji są finanse, rynki, strategie konkurencyjne, technologia, badania i rozwój wiedzy, modele konsumpcji i style życia, regulacje prawne, a także obraz ujednoliconego świata. Globalizacja zapewnia korzyści wynikające przede wszystkim z rozszerzania skali produkcji i przedłużania cykli życia produktów. Chcąc przeanalizować znaczenie i funkcje globalizacji w różnych procesach życia należy wyodrębnić i oddzielić od siebie jej wyraźne zalety, a także i wady. Do zalet globalizacji należy zaliczyć:
• Postęp naukowo-techniczny (rozwój Internetu , nowoczesnych środków transportu oraz telefonii),
• rozwój handlu międzynarodowego (wymiana dóbr i usług, powstanie Światowej Organizacji Handlu),
• osłabienie konfliktów zbrojnych,
• zwiększenie tolerancji narodowej,
• zwiększona komunikacja,
• regionalna integracja gospodarcza – jej przykładem jest Unia Europejska.
  Jawnymi natomiast wady postępującej globalizacji są:
• silne zagrożenie istnienia i funkcjonowania tożsamości narodowej,
• wzrost bezrobocia w krajach słabiej rozwiniętych gospodarczo,
• zagrożenie środowiska naturalnego (efekt cieplarniany, dziura ozonowa, wycinanie lasów, erozja gleby oraz brak wody,
• niszczenie środowiska (budując wciąż nowe fabryki i wytwórnie)
• negatywny wpływ na gospodarki krajów słabszych ekonomicznie, dla których globalizacja może oznaczać dominację na ich rynkach ponadnarodowych korporacji z krajów wysokorozwiniętych, i ekonomiczną zależność od zagranicznych central tych przedsiębiorstw.

3. Globalizacja a edukacja w Polsce

Przyszłościowy rozwój Polski po ujednoliceniu rynku w Unii Europejskiej w dużej mierze zależy oraz zależeć będzie od poziomu wykształcenia Polaków. Tylko Ci wykształceni oraz twórczy mogą mieć wpływ na rozwój społeczeństwa. Należy zaznaczyć, że istotną rolę odgrywają przyjęte przez Unię Europejską standardy w zakresie kwalifikacji zawodowej, które są normami, które określają umiejętności oraz wiedze niezbędne w danej dziedzinie. Analizując kształt współczesnej edukacji warto zwrócić uwagę na słowa M. J. Szymańskiego, który pisze: „Urzeczywistnienie nawet prawidłowo wytyczonych celów edukacji, która bardziej złożonym i zmiennym świecie bez wątpienia jest jedną z głównych dróg budowania pomyślnych perspektyw jednostki i społeczeństwa, wymaga silniejszego odwołania się do poczucia odpowiedzialności obecnych i przyszłych polityków, przedsiębiorców (…). Odnosi się to także do intelektualistów i innych osób mających pozycje opiniotwórcze” .

Ważną i zarazem pilną potrzebą jest przystosowanie obecnych-współczesnych systemów edukacyjnych do nowszych warunków kulturowo-społecznych, a także i gospodarczych. Przystosowanie to powinno się wiązać z upowszechnianiem, zindywidualizowaniem edukacji oraz podniesieniu jej skuteczności, a także „podporządkowaniu potrzebom społeczeństwa wychowującego, którego zbudowanie jest głównym zadaniem naszych czasów” . Wykorzystanie w pełni danych możliwości jakie niesie współczesna cywilizacja jest realne tylko dzięki odpowiedniemu poziomowi przygotowania, odpowiedniej wiedzy, która nie może i nie jest przekazana w zamkniętym okresie czasu, tylko musi być nabywana w przeciągu całego życia, inaczej „Uczyć się, aby żyć”. Coraz większe tempo zmian, coraz to nowe sytuacje, w których znajduje się współczesny człowiek wymaga nauczania innowacyjnego, pozwalającego znajdować rozwiązania w sytuacjach nowych i nietypowych, a nie tylko w znanych i powtarzalnych, jak w nauczaniu tradycyjnym, zachowawczym.

4. Współczesny system opieki w Polsce Przez kilka lat przed reformami ludzie praktycznie i teoretycznie zajmujący się opieką i wychowaniem prowadzili ożywione dyskusje – analizowali, oceniali i krytykowali istniejący w Polsce system opiekuńczo-wychowawczy oraz formułowali wnioski i podejmowali różnorodne inicjatywy zmierzające do jego ulepszenia, modernizacji i przekształceń.
   System opieki przed pełnym rozwoje globalizacyjnym pod wieloma względami nie mógł zostać uznany za doskonały; pomoc dzieciom była niesiona w oderwaniu od rodziny, brak było jakiejkolwiek reakcji państwa w zakresie sieroctwa społecznego, system opiekuńczo-wychowawczy nie był kompatybilny z działaniami opieki społecznej. W efekcie uporczywego nacisku na ministerstwa i parlament „doszło do zreformowania systemu pomocy społecznej, aczkolwiek tylko przy okazji reformy administracyjnej. Zrealizowany został podstawowy postulat reformatorów: tworzenie podstaw jednolitego systemu pomocy całej rodzinie w ramach systemu pomocy społecznej” . Od 2000 roku opieka nad dzieckiem w placówkach opiekuńczo-wychowawczych została włączona w system pomocy społecznej. Niosło to za sobą w konsekwencji konieczność dokonanie zmian w organizacji pracy tych właśnie placówek. Wprowadzone zostało nowe nazewnictwo oraz określono jego ogólne typy, które umożliwiały łączenie a także różnicowanie ich zadań i funkcji (pomijając placówki typowo resocjalizacyjne). Fakt ten dał znaczną możliwość dostosowania tych instytucji do wymagań i potrzeb lokalnych Generalnie praca placówki opiekuńczo-wychowawczej nastawiona jest na zaspokajanie potrzeb dziecka, poszanowania jego praw, a przede wszystkim na przygotowanie wychowanka do samodzielnego, świadomego życia w nowoczesnym społeczeństwie. Znowelizowana w roku 2000 ustawa o pomocy społecznej i ogłoszone w tym samym roku rozporządzenia wykonawcze dotyczące opieki nad dziećmi (o placówkach opiekuńczo-wychowawczych, o usamodzielnieniu osób opuszczających te placówki, o ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych) stworzyły podstawy prawne do włączenia form i instytucji opieki nad dziećmi do systemu pomocy społecznej. Wychodząc z założenia, że system nie jest jeszcze doskonały, należy wprowadzać zmiany służące jego usprawnieniu. Dzięki temu następstwem będzie ulepszenie przyjętego rozwiązania, minimalizujące negatywne skutki życia dzieci wychowujących się poza rodziną i dające im szansę powrotu do rodziny, a tym, które nie znalazły wsparcia w rodzinie, pozwalające z powodzeniem wkroczyć w dorosłe życie. Wszelkie te zmiany w systemie społecznym były niezbędne w dobie pojawiających się nowych problemów związanych z opieką i wychowaniem w wyniku rozszerzenia się Eurosieroctwa. Nie da się ukryć, że jest to pieklący problem naszych czasów. W XXI wieku nasiliła się dość znacznie migracja ludzi za granicę w celu uzyskiwania wyższych zarobków niż w kraju ojczystym. Zjawisko to rośnie na skalę światową. Jeszcze kilka lat temu nikt nie przykładał do tego zbyt wielkiej uwagi, gdyż były to sporadyczne przypadki. Dziś wiele się zmieniło pod tym względem. Jeszcze kilka lat temu osoba przebywająca za granicą była postrzegana jako ktoś, kto osiągnął w swoim życiu już bardzo dużo, w końcu znalazł prace za granica, ma wyrobioną pozycję. Wówczas rzadko się zdarzało, aby rodzice pozostawiali swoje dzieci w kraju. Zazwyczaj wyjeżdżały one wraz z rodzicami, gdzie wspólnie rozpoczynali tzw. „nowe życie”. Ostatnimi czasy mentalność ludzka pod tym względem uległa deformacji. Stąd też taki nagły wzrost liczby dzieci pozostawionych w kraju, zwanych potocznie eurosierotami. Czy możemy sobie wyobrazić, co czują dzieci pozbawione rodziców? Na pewno myślą, że są odrzucone, niechciane, pozostawione same sobie, niekochane. Zastanówmy się w takim razie, jaki wpływ ma to na małego człowieka, który jest w trakcie rozwoju psychospołecznego, jakie negatywne skutki niesie w związku z podjęta przez rodziców decyzją.
   Według najnowszych badań i postulatów Unii Europejskiej istotnym problemem stała się wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem jako priorytet wymagający wprowadzenia we wszystkich krajach członkowskich. Podstawą przyszłości Europy jest inteligentny i zrównoważony rozwój sprzyjający włączeni społecznemu. Decydujące znaczenie dla wszystkich powyższych wymiarów rozwoju na poprawienie jakości i skuteczności systemów edukacji w UE. W tym kontekście wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem (ang. Early Childhood Education and Care, ECEC) jest fundamentem umożliwiającym pomyślny przebieg uczenia się przez całe życie, integracji społecznej i rozwoju osobistego, a na dalszym etapie – czynnikiem zwiększającym szanse na zatrudnienie. Uzupełniając podstawową rolę pełnioną przez rodzinę, wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem ma głęboki i długotrwały wpływ, którego nie można osiągnąć środkami podejmowanymi na późniejszych etapach. Znaczenie kreatywności i innowacyjności dla konkurencyjności UE i utrzymania w dłuższej perspektywie poziomu życia jej mieszkańców uwypuklono w inicjatywie przewodniej „Mobilna młodzież”, będącej częścią ogólnej strategii UE „Europa 2020”. W tym kontekście podkreśla się w niej, że wszyscy młodzi ludzie powinni otrzymać szansę jak najpełniejszego rozwinięcia swoich talentów. Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem może zagwarantować wszystkim młodym ludziom dobry start w przyszłość oraz przerwać cykl dziedziczenia niekorzystnej sytuacji. Do tej pory celem większości działań na poziomie UE było zwiększenie ilości miejsc w żłobkach i przedszkolach, aby umożliwić większej liczbie rodziców, szczególnie matek, wejście na rynek pracy. W trakcie posiedzenia Rady Europejskiej w Barcelonie w 2002 r. państwa członkowskie uzgodniły, że do 2010 r. zagwarantują całodniową opiekę w formalnym systemie opieki nad dziećmi dla co najmniej 90 % dzieci w wieku od trzech lat do wieku rozpoczęcia obowiązku szkolnego oraz dla co najmniej 33 % dzieci w wieku poniżej trzech lat. Nie we wszystkich obszarach postęp był jednakowy. W odniesieniu do grupy wiekowej 0-3 lata pięć państw przekroczyło cel 33 %, pięć innych niemal go zrealizowało, ale większość jest daleko od jego osiągnięcia, a osiem państw osiągnęło poziom 10 % lub niższy. Jeśli chodzi o dzieci w wieku powyżej trzech lat, osiem państw przekroczyło cel 90%, a trzy kolejne są bliskie jego realizacji, jednak w niemal jednej trzeciej państw członkowskich odsetek ten wynosi poniżej 70 %. W 2009 r. ministrowie edukacji podwyższyli wymagania w tej sferze działania, ustanawiając nowy europejski poziom odniesienia, zgodnie z którym do 2020 r. systemem wczesnej edukacji i opieki powinno zostać objęte co najmniej 95 % dzieci w wieku od czterech lat do wieku rozpoczęcia obowiązku szkolnego. Obecnie średnia w UE wynosi 92,3%, przy czym duża liczba państw znacząco od niej odstaje . Dużą wagę należy przykładać również do zagwarantowania dobrej jakości wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem. W ostatnich latach państwa członkowskie wyraziły w związku z tym życzenie, aby kwestie związane z poprawianiem jakości ECEC stały się przedmiotem ściślejszej współpracy na poziomie UE. Ze względu na rolę systemu wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem w ograniczaniu zjawiska przedwczesnego kończenia nauki oraz we wspieraniu włączenia społecznego w szkolnictwie, będzie on elementem strategii realizowania priorytetów programu „Europa 2020” przez państwa członkowskie. Wiele państw członkowskich intensyfikuje swoje działania, aby przeanalizować i zreformować cały system wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem, opierając się na bardzo zróżnicowanych założeniach początkowych w odniesieniu do poziomu uczestnictwa, podaży, jakości, zasobów, koncepcji i administrowania tym systemem . ECEC odgrywa ważną rolę w ograniczaniu zjawiska przedwczesnego kończenia nauki, dlatego aby przybliżyć się do realizacji priorytetów strategii „Europa 2020”, w krajowych programach reform państw członkowskich należy uwypuklić główne problemy i możliwe rozwiązania w tej dziedzinie. Potrzeba poprawienia jakości polityki w zakresie ECEC poprzez uczenie się z dobrych praktyk i doświadczeń gromadzonych w całej UE jest sprawą niecierpiącą zwłoki. Analizując moje powyższe rozważania oraz badanie literatury pokazują, że globalizacja oprócz wielu swoich wad przyniosła jednak znaczącą poprawę w funkcjonowaniu nie tylko w ramach krajów Unii Europejskiej, ale i również w naszym kraju. Postępy edukacyjne i opiekuńcze wpłynęły znacząco na rozwój społeczeństwa. Szerszy dostęp do komunikacji oraz szerszych baz wiedzy również międzynarodowo daje nam możliwości życia nie tylko lokalnie, ale również i globalnie co daje nam olbrzymie możliwości rozwoju i poszerzania swoich horyzontów. Warte do zauważenie jest, że nastąpiło większe zrozumienie i zauważenie problemów współczesnej rodziny co wiąże się z szansą na ich wyeliminowanie. Istnieje również nadzieja oraz projekt jutra, które stają się siłą motywacyjną prac nad wizją wychowywania młodego pokolenia w dobie globalizacji.

BIBLIOGRAFIA

1. Szymański M.J., Edukacyjne wyzwania globalizacji, (w:) „Edukacja” nr 4(80), Warszawa 2002
2. Kupisiewicz Cz. , Rzecz o kształceniu.Wybór rozpraw i artykułów, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1999
3. Polkowski T., „Piąta reforma społeczna”, Problemy Opiekuńczo-wychowawcze 2000 nr 4.
4. Komunikat Komisji Europejskiej, Wczesna Edukacja i opieka nad dzieckiem, Bruksela 2011.