1. Pojęcie polityki surowcowej oraz jej wymiary

Polityka surowcowa wchodzi w skład polityki gospodarczej danego państwa czy grupy państw. Jest ważnym aspektem w strukturze materialnej i instytucjonalnej gospodarki narodowej. Wpływa na sytuacje gospodarczą i rozwój kraju. Zajmuje sie zarówno wydobyciem, transportem surowców do kraju i eksportem ich, ale także wprowadza wiele programów inwestycyjnych, które umożliwiają bezpieczną dostawę surowców. Politykę surowcową można prowadzić wewnątrz danego państwa wprowadzając np. znaczące reformy przemysłu surowcowego, a także za granicami państwa prowadząc np. negocjacje z dostawcami surowców. Mianem surowców można określić produkty wcześniejszej fazy przetwórstwa, które nie stanowią gotowych środków spożycia, a wchodzą do dalszego przetwórstwa i służą jako materiał wyjściowy do produkcji gotowych wyrobów, np. wydobyta ruda miedzi lub wyroby hutnicze przygotowywane dla przemysłu maszynowego. Surowce charakteryzują dwie podstawowe cechy. Po pierwsze, są one przeznaczone do dalszej produkcji. Po drugie, przechodzą niewielką fazę przetworzenia. Do surowców energetycznych zaliczamy te, z których potrafimy uzyskać energię, a więc: węgle kopalne, ropa naftowa i gaz ziemny. Właśnie takimi surowcami zajmę się w swojej pracy. Przedstawię kilka kwestii, a mianowicie jak ważne są surowce energetyczne w rozwoju Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej, politykę energetyczną Unii i Rosji, ich stosunki w tym sektorze i dialog jaki prowadzą miedzy sobą oraz dalsze perspektywy współpracy unijno-rosyjskiej.

2. Strategia energetyczna Rosji

Ropa naftowa oraz gaz ziemny zajmują bardzo ważną pozycję w strukturze potencjałów strategicznych państwa rosyjskiego. Pierwsze znaczące pokłady ropy naftowej zostały odkryte w latach 70. XIX wieku. Odkrycie to przyniosło rozwój gospodarczy imperium rosyjskiego. Spowodowało również to, że surowce energetyczne stały się jednym z najistotniejszych elementów w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej tego państwa. O tak wysokiej pozycje tego surowca w Rosji nie tylko decyduje znaczący udział pokładów ropy naftowej i gazu ziemnego zlokalizowanego na terenie Rosji w zasobach energetycznych całego świata, ale także duże uzależnienie innych państw, w szczególności państw poradzieckich oraz państw Europy Środkowej, Wschodniej i Zachodniej, od dostaw tych surowców z Rosji. W XX wieku znaczenie tych surowców dla Rosji było również ważne. Lecz po rozpadzie ZSRR nośniki energii nie odgrywały już tak dużej roli w polityce i gospodarce. Sytuacja zmieniła się po dojściu do władzy Władimira Putina. Rozpoczął realizacje nowego projektu transformacji, mającego na celu zamienić Rosję w “mocarstwo energetyczne”. Miał to być projekt gospodarczy, ale także polityczny, który pozwoliłby Rosji wrócić na arenę polityczną świata. Oczywiście taki projekt miał zarówno zwolenników jak i przeciwników. Znaczna część elity poparła ideę budowy “mocarstwa energetycznego”. Wynikało to z tego, że twierdzili, iż ,, tylko w obszarze energetyki Rosja może odegrać dominującą rolę w nowym układzie geopolitycznym i geoekonomicznym na świecie" . Według zwolenników nie było innej alternatywy. Rosja bogata w złoża surowców może zapewnić ich stabilne dostawy na rynek światowy. Przeciwnicy twierdzili, że taki projekt potwierdzi i umocni ,,eksploatacyjny" charakter Rosji, który polega na eksporcie surowców energetycznych. Rosja zostanie uzależniona od wpływów finansowych z eksportu surowców, co spowoduje osłabienie jej pozycji międzynarodowej. Obecnie widać, że taki podział elity rosyjskiej w sprawie projektu prezydenckiego nie miała większego znaczenia. Od 2000 roku władze rosyjskie reformują sektor surowców energetycznych, a przyjęta w 2003 roku strategia energetyczna i nowy projekt z 2007 roku, potwierdza ich dążenie do urzeczywistnienia idei “mocarstwa energetycznego”. Państwo rosyjskie dąży do zwiększenia swych dochodów z sektora ropy naftowej, dzięki kilku ważnym rozwiązaniom innowacyjnym w polityce gospodarczej na początku XXI wieku. Dzięki nowemu systemowi podatkowemu wzrosła ściągalność i przewidywalność podatków w sferze wydobywczej surowców naturalnych czy zmiana stawki celnej na eksport ropy. Powołanie Funduszu Stabilizacyjnego, na którym od 2004 roku lokowane są przychody z eksportu ropy naftowej i gazu ziemnego świadczą o wyobraźni strategicznej przywódców rosyjskich. ,, Jako główne cele jego funkcjonowania podano: zapobieganie inflacji oraz planowe inwestowanie w rozwój zaawansowanych technologii, ochronę zdrowia, budownictwo mieszkaniowe i spłatę długów państwowych" . Rosja posiada bogate złoża wielu strategicznie ważnych surowców. Najważniejsze z nich to złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. ,, Największe złoża rosyjskiej ropy naftowej występują z Zagłębiu zachodniosyberyjskim, gdzie wydobywa się 72% tego surowca" . Rosja zajmuje także ważną pozycję pod względem zasobów gazu ziemnego. Szacuje się, że dysponuje największymi rezerwami tego surowca na świecie (ponad 47,8 bln m). Rosja zajmuje drugie miejsce w produkcji i eksporcie ropy i jej największym producentem i eksporterem gazu ziemnego na świecie. Rosyjskie złoża surowców energetycznych wskazują na to, że Rosja ma potencjał umożliwiający zaspokajanie popytu Unii Europejskiej na ropę naftową i gaz ziemny. Rodzi się jednak pytanie czy rzeczywiście Unia będzie mogła z niego korzystać. Zależy to od przyszłych zdolności produkcyjnych, transportowych i eksportowych rosyjskiego sektora energetycznego. ,,O zdolnościach tych zaś będą decydowały: wielkość zainwestowanego weń kapitału i wynikający z niej stopień unowocześnienia technologii wydobywczo-transportowej oraz skala eksploracji i przygotowania do eksploatacji nowych złóż" . Niestety właśnie na tym polu istnieje ogromne zaniedbanie. Od połowy lat 80. pogłębiający się kryzys ekonomiczny spowodował najpierw wyhamowanie inwestycji, także w przemyśle energetycznym, a po rozpadzie ZSRR - ich głębokie załamanie. W latach 1990-1995 wewnątrz Rosji popyt na Ropę spadł o 40%. Było to związane z rozpadem sowieckiego systemu gospodarczego. Także eksport był ograniczony, ze względu na odziedziczony po sowietach system rurociągów. Przełożyło się to na poważny spadek dochodów z branży energetycznej, z kolei nie pozwalało na znaczące inwestycje. W efekcie pomiędzy 1988 a 1998 rokiem wydobycie w Rosji ropy naftowej spadło z 11 mln do 6 mln baryłek dziennie, tzn. o ok. 54%. Przełom nastąpił po 1998 roku, gdy doszło do gwałtownego wzrostu cen ropy na rynkach światowych. Pozwoliło to producentom rosyjskim na uzyskanie nowych środków inwestycyjnych bez wkładu własnego. Napłynęły także inwestycje z Zachodu. Znaczenie sektora energetycznego dla Rosji jest ogromne, co czyni go istotnym elementem całego układu ,,zasobów" państwa rosyjskiego. Właśnie ten fakt jest źródłem poważnych problemów. Sektor energetyczny jest sektorem dominującym nad innymi, który zapewnia tańszą energię innym sektorom gospodarki, a co za tym idzie nie mobilizuje ich do oszczędnego używania energii. Koncentracja siły w jednej dziedzinie może osłabić resztę, ograniczając jej rozwój. Skupienie się także na tylko jednym obszarze aktywności państwa może być przeszkodą w rozwiązywaniu bieżących problemów i zapobieganiu tym, które mogą pojawić się w przyszłości. Bogactwo surowców może pośrednio wpływać na opóźnianie modernizacji innych gałęzi przemysłu rosyjskiego. Od dawna są znane słabości w tym potężnym sektorze. Wśród nich należy wymienić czynniki, które utrudniają eksport czy eksploatacje, do których należy zaliczyć zły stan rurociągów i ich niską przepustowość. Także baza surowcowa ciągle się pogarsza. Złoża są w znacznym stopniu wyeksploatowane, a do tego niektóre są trudno dostępne.

3. Polityka energetyczna Unii Europejskiej

Unia Europejska należy do największych i najbardziej rozwiniętych gospodarek świata. Aby utrzymać taką pozycję musi zapewnić stabilną dostawę tanich surowców energetycznych. Początki polityki energetycznej Unii Europejskiej wiążą się z dwoma traktatami: o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali oraz o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej. ,,Do czasów pierwszego kryzysu naftowego wspólna polityka energetyczna nie istniała" . Nawet po kryzysie rozmowy dotyczące takiej polityki nic nie przyniosły, gdyż większość państw członkowskich wolało dwustronne negocjacje z dostawcami surowców energetycznych. Dopiero w ostatnich latach zaczęto dostrzegać konieczność podjęcia wspólnych działań. Właśnie takim impulsem było odcięcie gazu dla Ukrainy w początkach 2006 roku. Pierwszym poważnym krokiem była publikacja w marcu 2006 roku Zielonej księgi. Europejskiej strategii na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii. UE postawiła w niej sześć priorytetów: ,,dokończenie budowy europejskich rynków wewnętrznych energii elektrycznej i gazu, solidarność państw członkowskich, bezpieczeństwo i konkurencyjność zaopatrzenia w energię, zmiany klimatu, innowacje w zakresie technologii energetycznej, spójna zewnętrzna polityka energetyczna" . Kolejnym krokiem było przedstawienie Radzie Unii Europejskiej i Parlamentowi Europejskiemu pakietu działań, które należy podjąć, aby stworzyć wspólna politykę energetyczną . Unia zajmuje dziewiąte miejsce pod względem produkcji ropy naftowej (2,676 mln baryłek dziennie) i trzecie pod względem produkcji gazu ziemnego (197,8 mld m rocznie). Jednocześnie zużywa 14,38 mln baryłek ropy naftowej dziennie i 497,3 mln m gazu ziemnego. Pod względem rezerw ropy naftowej znajduje się na 22 miejscu i na 14 w przypadku gazu ziemnego. Unia należy do największych konsumentów surowców energetycznych na świecie. W 2002 roku Rada Europejska przedstawiła dwa sektory wymagające reform: sektor energii i transportu. Koniecznością było stworzenie wzajemnych połączeń wewnątrz Unii, a także liberalizacja rynków. Miał zostać utworzony jeden europejski rynek energetyczny. W ocenie Rady Europejskie: ,,Mocne i zintegrowane sieci energetyczne i transportowe są trzonem wewnętrznego rynku europejskiego. Kolejne otwarcia rynku, odpowiednie regulacje, ulepszone wykorzystanie istniejących sieci i uzupełnienie brakujących połączeń zwiększy efektywność i konkurencyjność oraz zapewni odpowiedni poziom jakości, jak również zredukuje zatory, a więc i zwiększy równowagę" . Wspólny wewnętrzny rynek energetyczny przyczyniłby się do wzmocnienia wspólnoty, co w rezultacie dałoby Unii silniejszy wspólny głos, który mogliby wykorzystać w negocjacjach dotyczących kwestii energetycznych z innymi państwami. Jednakże ten plan nie jest realizowany zgodnie z oczekiwaniami. 19 września 2007 roku przedstawiono w Brukseli nowy dokument, który ukazywał opcje jakie są preferowane przez poszczególne państwa Unii w sprawie rozdzielenia firm produkujących i dostarczających energię. Idea ta nosi nazwę unbundling ,,jest próbą zapobiegania monopolizacji produkcji i dostaw przez kilka największych firm i zmierza do wzmożenia konkurencji na rynkach wewnętrznych Unii" . Aczkolwiek jej strategia jest podwójna - nie chodzi tylko o konkurencyjność wewnątrz Unii, ale także o to, żeby rosyjski Gazprom nie uzyskał zbyt silnej pozycji na rynkach niektórych państw członkowskich, poprzez kupowanie licznych fragmentów sektora sprzedaży gazu w Unii. Innym ze sposobów utrzymania bezpieczeństwa energetycznego Unii, jest jej polityka zewnętrzna. Głównym celem polityki unijnej, aby zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne jest zróżnicowanie źródeł energii i regionów, z których będzie ona importowała. Projekt z 2000 roku przedstawiał trzy główne strategie, które zapewniałyby dostawy energii z zewnątrz: ,,nieustający dialog i strategiczne partnerstwo z Rosją, wykorzystanie rozmaitych zasobów ropy i gazu, rozszerzenie sieci dostaw" . Unia Europejska od 2000 roku za pomocą Projektu Komisji Europejskiej nawołuje do rozpoczęcia dialogu w sprawie energetyki z krajami producenckimi. Unia podejmuje próby nawiązania takich rozmów z krajami OPEC i Rosją. Ponadto stara się stać znaczącym aktorem w rejonach: Morza Bałtyckiego, Morza Kaspijskiego, w Zatoce Perskiej, w rejonach południowych Morza Śródziemnego, w ramach dialogu energetycznego Unia-Norwegia, w ramach Południowo-Wschodniej Europejskiej Wspólnoty Energetycznej czy w rejonach Arktyki. Rejon Morza Kaspijskiego (rurociąg Baku-Tbilisi-Ceyhan) nie posiada tak znacznych zasobów jak Rosja czy Bliski Wschód, ale jest alternatywnym producentem dla Zachodu. Niestety operacje wojskowe Rosji w Gruzji w 2008 roku spowodowały zablokowanie pracy tego rurociągu. Traktat Południowo-Wschodniej Europejskiej Wspólnoty Energetycznej został podpisany w Atenach w 2005 roku i ma na celu dostosowanie sektorów elektryczności i gazu ziemnego państw, które podpisały traktat do ustawodawstwa unijnego, aby stworzyć zintegrowany rynek. Taka współpraca powinna doprowadzić do rozwoju Europy Południowo-Wschodniej. Niestety podpisane porozumienie w 2007 roku Rosji z Włochami, Węgrami i Bułgarią może podważyć sensowność traktatu. Korporacja Energetyczna Regionu Bałtyckiego (BASREC) została założona w 1999 roku, ,, aby koordynować rozmowy dotyczące kwestii, takich jak: bezpieczeństwo dostaw energii (szczególnie odkąd region zaczął stawać się coraz bardziej zależny od Rosji), trasy tranzytowe gazu ziemnego w tym regionie oraz postęp wzajemnych połączeń gazowych i elektrycznych" . Jej głównym sukcesem jest podjęcie decyzji o budowaniu rurociągu gazowego z Rosji do Niemiec na dnie Bałtyku. Polska i państwa bałtyckie po podpisaniu porozumienia niemiecko-rosyjskiego poczuły się zagrożone i zaczęły protestować. Inne państwa Unii są jak najbardziej zainteresowane budową rurociągu, który pozwoliłby uniezależnić się od tranzytu przez Ukrainę. ,,Arktyka jest uważana za jedną z najważniejszych na świecie stref z zasobami ropy naftowej i postrzegana jest jako główny region produkcyjny w przyszłości" . W 2005 roku rozpoczęto rozmowy między Norwegią, Rosją, Stanami Zjednoczonymi i Unią Europejską w sprawie uwzględnienia wyzwań jakie stawia tamtejsze środowisko. W 2007 roku Rosja podjęła próby ustanowienia suwerenności nad Arktyką, co spowodowało liczne protesty Unii i Stanów Zjednoczonych. Wiele przedstawionych programów ma na celu inwestowanie i wspieranie wykorzystania zasobów gazu ziemnego i ropy naftowej. Celem takich inwestycji jest prowadzenie rozmów pomiędzy Unią a Rosją, w ramach programu MEDA i innych. Przykładem takiego programu jest SYNERGY. Program ten jest prowadzony przez Dyrekcję Generalną Energii i Transportu, a ,,ma na celu finansowanie działań kooperacyjnych w obszarze polityki energetycznej z krajami nie członkowskimi. Zwiększenie bezpieczeństwa dostaw do Unii i polepszenia wydajności energetycznej Unii jest jednym z tych celów. Program dąży do nich poprzez współpracę z państwami nie członkowskimi dotyczącą porad i szkoleń polityki energetycznej, analizy i przewidywania koniunktury energetycznej, zacieśniania dialogu i wymiany informacji, dotyczącej polityki energetycznej" . Aby polepszyć dostawy energii do Unii konieczne jest posiadanie sieci dostaw z gwarancją bezpieczeństwa. Są więc konieczne inwestycje w już istniejącą infrastrukturę poprzez programy pomocy technicznej. Przykładami takich programów są: TRACECA - Korytarz Transportowy Europa-Kukaz-Azja oraz INOGATE - Międzynarodowy Transport Ropy i Gazu do Europy, program TACIS - Techniczna Pomoc dla Wspólnoty Narodów Niepodległych Państw. TACIS został uruchomiony w 1990 roku, aby zreformować 12 krajów Europy Wschodniej i Azji Środkowej , wesprzeć proces ich integracji ze światową gospodarką. Po utworzeniu tego programu Unia zwiększyła nacisk na byłe kraje republiki radzieckiej zaangażowane w ten program. I tak zostały utworzone kolejne programy TRACECA (1993 r.) i INOGATE (1995 r.). TRACECA jest programem mającym zapewnić tym krajom dostęp do rynków światowych. Krajom zachodnim TRACECA powinna zapewnić dostawę z kaspijskich źródeł energii. Drugi program rozwijany w ramach TACIS to INOGATE . Jest on jeszcze bardziej związany z zasobami energii w Basenie Morza Kaspijskiego. Ma stworzyć korzystne warunki do przyciągania prywatnych inwestycji w ropę naftową.

4. Porozumienie energetyczne Rosja - Unia Europejska

,,W czasach ,,zimnej wojny" ZSRR traktował Wspólnoty Europejskie jako niesamodzielny ośrodek ideologicznej i gospodarczej dywersji Stanów Zjednoczonych w walce z blokiem wschodnim. Koncepcje integracyjne Europy Zachodniej podważano z pozycji doktrynalnych, używając argumentów propagandowych, a nie merytorycznych. W okresie reform Michaiła Gorbaczowa sytuacja uległa zmianie" . Procesy globalizacji wymuszały na ZSRR przyjęcia wyważonej postawy wobec Europy Zachodniej. Przejawem tego było uznanie przez Wspólnoty Europejskie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) i nawiązanie między nimi stosunków w 1988 roku, co gwarantowało podpisanie z Moskwą ,,Porozumienia o Handlu i Współpracy" w 1989 roku oraz nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Geneza współpracy energetycznej Unia Europejska - Federacja Rosyjska (ZSRR) sięga lat 60. XX wieku. Wspólnota Europejska dążyła do zróżnicowania źródeł dostaw ropy naftowej i innych surowców energetycznych, a Związek Radziecki do umocnienia swojej pozycji w Europie oraz zaspokojenia potrzeb dewizowych. W kolejnych latach przyczynami dalszej współpracy były kryzys energetyczny w Europie Zachodniej, a także dostępna i tańsza od arabskiej radziecka ropa naftowa. Pierwsze doświadczenia współpracy Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) z ZSRR były nastawione na budowę infrastruktury transportowej, która pozwalałaby na znaczące i stabilne dostawy ropy naftowej i gazu ziemnego. Częściowo w rozwiązaniu tego problemu ważną rolę odegrała magistrala przesyłowa ,, Syberia Zachodnia - Europa Zachodnia". W 1968 roku przesyłano nią gaz ziemny do Europy Zachodniej. Pierwszym odbiorcą surowców energetycznych była Austria. Od 1973 roku gaz ziemny był dostarczany do Niemiec, a rok później do Włoch. ,, Było to możliwe dzięki zakończeniu w 1969 roku przez włoski koncern ,,ENI" negocjacji na zakup 2,5 mld m radzieckiego gazu rocznie oraz tzw. nowej polityce wschodniej RFN, która doprowadziła m.in. do podpisania przez Willy’ego Brandta i Leonida Breżniewa porozumienia barterowego ,,gaz za rury" . Eksport ropy naftowej do EWG odbywał się za pomocą transportu morskiego, rzadko za pomocą ropociągu ,,Przyjaźń", który przeznaczony był do zaopatrzania państw bloku wschodniego. Po rozpadzie systemu socjalistycznego Kreml i Bruksela dalej chciały kontynuować współpracę energetyczną, która miała ważne znaczenie dla stabilności ekonomicznej i politycznej kontynentu. W rzeczywistości współpracą zachwiała podejrzliwość oraz brak zaufania, ale także Stany Zjednoczone, które sprzeciwiały się współpracy. Dyplomaci amerykańscy odnieśli duży sukces. Dążąc do zachwiania współpracy EWG i ZSRR, na forum NATO, udało im się przegłosować rekomendacje, aby uzależnienie od importu rosyjskich źródeł energii dla państw członkowskich nie przekroczyło 10%. Pomimo wielu trudności politycznych, logistycznych czy gospodarczych współpraca pomiędzy EWG a ZSRR rozwijała się intensywnie. Związek Radziecki nigdy nie przerwał dostaw, z powodów innych niż techniczne, natomiast EWG zawsze wywiązywało się z zobowiązań finansowych i współpracy technologicznej. Po rozpadzie ZSRR pojawiła się nowa sytuacja geogospodarcza na kontynencie euroazjatyckim. Federacja Rosyjska, pomimo zmniejszenia wydobycia surowców energetycznych, starała się wywiązać z zobowiązań dostaw surowców do państw EWG, a następnie Unii Europejskiej. Czyniła to nawet, gdy surowców brakowało na rynku wewnętrznym, co pogłębiało kryzys gospodarczy i niestabilność polityczną. Dalsza taka sytuacja mogłaby doprowadzić do negatywnych następstw w obszarze bezpieczeństwa gospodarczego, politycznego i energetycznego nie tylko w obrębie Rosji, ale także Unii. Aby temu zapobiec Bruksela podjęła działania wspomagające Kreml w unormowaniu sytuacji polityczno-gospodarczej w kraju. ,, Co istotne, współpracę energetyczną traktowano jako podstawowe narzędzie w dążeniu do tego celu" . Traktat Karty Energetycznej (TKE) był pierwszą próbą stworzenia trwałych podstaw prawnych współpracy pomiędzy Rosją a EWG oraz włączenia Rosji do światowego rynku energetycznego. Dokument miał zakładać polityczną i prawną współpracę między Wschodem a Zachodem, zapewnić równowagę na kontynencie oraz nadać kształt zasadom handlu surowcami energetycznymi. Zanim doszło do podpisania takiego traktatu, 17 grudnia 1991 roku w Hadze przyjęto Europejską Kartę Energetyczną (EKE). ,,Miała ona charakter deklaracji politycznej państw-sygnatariuszy i określała zasady handlu, inwestycji oraz tranzytu w zakresie surowców energetycznych" . W wyniku podpisania Europejskiej Karty Energetycznej, 17 grudnia 1994 roku przyjęto Traktat Karty Energetycznej. Dokument ten rozbudowywał zasady przyjęte przez EKE. Jego celem było na bazie zasad i zadań zawartych w EKE stworzenie trwałych podstaw prawnych współpracy energetycznej. Zawierała ona postanowienia dotyczące inwestycji, handlu, tranzytu, konkurencyjności, transferu technologii i ochrony środowiska w zakresie energii i surowców energetycznych. Choć Rosja przystąpiła do tego układu w 1994 roku, to Duma Państwowa nie przeprowadziła jak dotąd ratyfikacji, obawiając się utraty kontroli nad zasobami energetycznymi w kraju. W 1998 roku powołano specjalną grupę roboczą, której celem było opracowanie Protokołu Tranzytowego (PT). W dokumencie tym miały zostać sprecyzowane przepisy TKE w obszarze tranzytu. Protokół miał być elementem przetargowym w negocjacjach z Rosją, aby ta ratyfikowała TKE. Rosja była zainteresowana, aby PT zawierał przepisy gwarantujące bezpieczeństwo przesyłu surowców energetycznych. Unii Europejskiej natomiast zależało na swobodnym tranzycie surowców z Kaukazu i Azji Centralnej przez terytorium Federacji Rosyjskiej. Według Sekretariatu TKE Protokół miał rozwiązać następujące zadania: wprowadzenie zakazu używania tranzytu jako instrumentu nacisku politycznego, wprowadzenie obowiązku stałych dostaw surowców energetycznych, zapewnienie państwom trzecim swobodnego dostępu do mocy przesyłowych, ustalenie zasad zwiększenia mocy przesyłowych, wypełnienie zobowiązań nałożonych na państwo tranzytowe. Bezpośrednie negocjacje nad dokumentem rozpoczęły się w 1999 roku. Pomimo prawie 10-letnich negocjacji nad PT do dnia dzisiejszego nie wypracowano ostatecznej wersji tekstu dokumentu. Głównym powodem są przeciągające się negocjacje pomiędzy Unią Europejską a Federacją Rosyjską oraz brak zgody Kremlu na podpisanie protokołu w obecnym kształcie. TKE i PT były pierwszą próbą uregulowania wzajemnych stosunków energetycznych i włączenia Rosji w ramy światowego rynku energii. Negocjacje unijno-rosyjskie w sprawie TKE toczyły się jednocześnie z rozmowami nad wypracowaniem ogólnych zasad współpracy w ramach Układu o partnerstwie i współpracy. Nie odnosił się on tylko do współpracy politycznej, gospodarczej i kulturalne, ale niektóre jego przepisy odnosiły się do kwestii energetycznych, tj. polepszenie jakości i bezpieczeństwa dostaw surowców energetycznych, budowę wspólnej polityki energetycznej, doskonalenie technologii stosowanej w transporcie i konsumpcji różnych typów energii czy szkolenia w sektorze energetycznym. ,, Podczas szczytu w Sankt Petersburgu w maju 2003 roku, Unia Europejska i Federacja Rosyjska zgodziły się utworzyć cztery wspólne obszary: Wspólny Obszar Gospodarczy, Wspólny Obszar Wolności Sprawiedliwości, Obszar Współpracy w zakresie Bezpieczeństwa Zewnętrznego oraz Wspólny Obszar Naukowy. Mapa drogowa dla tych obszarów zastała ustalona w maju 2005 roku" . Unia Europejska usiłuje wesprzeć rozwój rosyjskiego sektora gazowo-naftowego, przede wszystkim otwierając swój rynek na eksport z Federacja. Natomiast Rosja obawia się, że otwarcie się unijnego rynku energii elektrycznej i gazu naturalnego na innych dostawców może uderzyć w jej eksport do Unii. Obie strony uznały za podstawę importu rosyjskiego gazu do Unii kontrakty długoterminowe, które zabezpieczą Rosjan przed konkurencyjnością innych producentów. Unia udziela także wsparcia rosyjskiemu rozwojowi technologii wydobywczej i energetycznej. W 2002 roku otwarte zostało unijno-rosyjskie Centrum Technologii Energetycznej, której celem jest szkolenie specjalistów w tym obszarze oraz wsparcie techniczne dla wdrażania nowoczesnych technologii. Co więcej Unia i Rosja podjęły rozmowy na temat polepszenia przesyłu energii elektrycznej. Obie strony uznają za konieczną współpracę na rzecz stabilizacji rynku ropy naftowej. W zakresie strefy naftowej uzgodniono swobodną wymianę informacji dotyczących produkcji, cen, konsumpcji i prognoz rynkowych. Eksport energii elektrycznej nie jest głównym tematem dialogu obu stron, ale trapią go podobne problemy jak w pozostałych obszarach - tzn. niskie ceny surowców i monopolizacja firm rosyjskich. Rosja korzystając z uwarunkowań, dąży do połączenia swej sieci przesyłu energii elektrycznej z systemem europejskim. Umożliwiłoby to Rosji m.in. w wypadku wystąpienia okresowych niedoborów prądu w Rosji, jej awaryjny import z systemu unijnego. W sektorze gazowniczym ustanowiono kontrakty długoterminowe, Rosjanie zaś kładli nacisk na minimalizacje wpływu rozszerzenia Unii na wschód na rosyjski eksport do Unii Europejskiej.

5. Perspektywy i zagrożenia partnerstwa Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej w sektorze energetycznym

Głównym podmiotem uwarunkowań dialogu energetycznego Rosja-Unia Europejska jest przede wszystkim bezpieczeństwo dostaw energii i surowców energetycznych z Federacji Rosyjskiej do Unii Europejskiej. Najistotniejszym obszarem rozmów są kwestie związane z sektorem gazowym i w mniejszym stopniu z naftowym. Kluczowe znaczenie gazu ziemnego w stosunkach gospodarczych, a także politycznych, wynika z wyczerpania się rodzimych europejskich złóż tego surowca, ale także braku alternatywnych źródeł jego pozyskiwania. ,,Brak elastyczności rynku gazowego, tzn. trudność w szybkiej zmianie dostawcy, gdyby ten okazał się z jakichś względów niesolidny, czyni z owego ,,sztywnego łącza" potencjalny instrument nacisku politycznego, który może zostać użyty w chwili, gdy zależność Unii od dostaw rosyjskiego gazu przestanie być amortyzowana zależnością Moskwy od dochodów z jego sprzedaży na rynek europejski. Sytuacja taka może zaistnieć w perspektywie do dwudziestu lat w razie rozwinięcia się rosyjskich dostaw na rynek chiński" . Po rozpadzie ZSRR Europejska Wspólnota Gospodarcza, później Unia Europejska zajmowały priorytetowe miejsce w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Rosja liczyła na to, że Unia wesprze ją w transformacji ustrojowej oraz pomoże odbudować pozycję na arenie międzynarodowej. ,, Zauroczenie integrującą się Europą było na tyle znaczące, że Rosja bezkrytycznie chłonęła wzorce zachodniego stylu życia, a wielu wpływowych polityków opowiadało się za możliwym członkostwem Federacji Rosyjskiej w Unii Europejskiej" . Niestety z upływem lat to zauroczenie Zachodem przerodziło się w rozczarowanie. Unia wspierała reformy rosyjskie głównie za pomocą programów pomocowych i humanitarnych, choć na te programy przeznaczyła znaczne kwoty, w skali całej Rosji ich efektywność była słabo odczuwalna. Polityka unijna wobec Rosji opierała się na trwałych filarach tożsamości europejskiej, lecz jej idea i konstrukcja instytucjonalna ulegają ciągłym zmianom. Najbardziej widać to w początkowej fazie współpracy wspólnot europejskich z ZSRR, a następnie w relacjach Unii Europejskiej z Federacją Rosyjską, czyli od konfliktu i konfrontacji poprzez zbliżenie do kompromisów z szansą na współpracę. Katalog szans, jak i zagrożeń unijno-rosyjskiej współpracy energetycznej jest bogaty. Szanse wynikają z wielu przesłanek natury ekonomicznej czy geograficznej, co przemawia za tezą, że Unia i Rosja są naturalnymi partnerami w sferze współpracy energetycznej. Europa jest zainteresowana stabilnymi i długotrwałymi dostawami surowców energetycznych, a Rosja z kolei stabilnymi i pewnymi rynkami zbytu nośnika energii. Lecz z drugiej strony ostatnie lata ukazują jak duża jest rozpiętość interesów Unii i Rosji w sprawie polityki energetycznej i dalsza współpraca rodzi wiele znaków zapytania. Wiele ośrodków naukowych, rządowych czy korporacyjnych podejmują próby symulacji prognoz współpracy energetycznej Unii z Rosją, tworzą także alternatywne scenariusze rozwoju tej współpracy. Lecz specyfika działań w polityce energetycznej zarówno Rosji jak i Unii, wojna z państwem tranzytowym - z Gruzją czy konflikt gazowy z Ukrainą nakazują ostrożności, jeżeli chodzi o prognozowaniu tej współpracy. W scenariuszu optymistycznym wskazuje się, że zarówno w planach zróżnicowania rynków zbytu przez Kreml oraz zróżnicowaniu dróg importu przez Brukselę, oba podmioty będą się uzupełniać, a wielkość wymiany handlowej w sektorze energetycznym będzie systematycznie wzrastać. Szacuje się, że nawet 50% importowanego surowca to właśnie dostawy rosyjskiego gazu ziemnego do Unii Europejskiej. Unia natomiast należy do systemu państw, które są najbardziej rozwinięte i mogą płacić jedne z najwyższych cen za surowiec energetyczny. Jest to mocny argument wpływający na dalszą współprace energetyczną. W najbliższych dziesięcioleciach Rosja chce umocnienia pozycji na rynku europejskim i wypełnienia luki energetycznej, która bez wątpienia jest nieuchronna w związku z wyczerpywaniem się złóż surowców energetycznych. Kolejnym argumentem przemawiającym za dalszą współpracą w sektorze energetycznym jest potrzeba rozwoju infrastruktury energetyczno-paliwowej. Realizowanie kosztownych projektów, które zwiększyłyby różnorodność przesyłu surowców wiążą strony na dziesięciolecia. Także wspólne projekty wydobywcze w państwach trzecich oraz projekty eksploatacji trudno dostępnych złóż mogą pełnić podobne funkcje. ,,Trzeba zaznaczyć, że choć potencjał tkwiący w tym obszarze jeszcze nie został uruchomiony (wyjątkiem jest złoże Shtokman i budowa ,,Gazociągu Północnego"), to traktuje się go jako jeden z najbardziej perspektywicznych kierunków współpracy unijno-rosyjskiej" . Lista zagrożeń współpracy energetycznej jest znacznie dłuższa. Bruksela obawia się, czy Rosja wywiąże się z zobowiązań eksportowych. Rosja ma ograniczone możliwości wzrostu produkcji. Na te obawy nakłada się także znaczące zadłużenie firm energetycznych. Niestety przy obecnej polityce energetycznej, która zakłada, że jeżeli ,,wzrost wydobycia surowców energetycznych utrzyma się na obecnym poziomie i potrzeby wewnętrzne będą zaspokajane w pierwszej kolejności, kraj ten już w 2015 roku nie będzie w stanie zaspokoić popytu Unii Europejskiej na ropę naftową i gaz ziemny, nawet jeśli popyt na te produkty utrzymałby się na obecnym poziomie" . Według innych scenariuszy sprostanie popytowi energetycznemu Unii jest tylko możliwe przy nakładach wewnętrznych, co jest niemożliwe. Pozyskanie surowców z Azji Centralnej oraz utrzymanie stabilnych dróg ich dostępu, pomogłoby w rozwiązaniu tego problemu. Niestety istnieją inne problemy gospodarcze Rosji, np. przestarzałe technologie wydobycia, niska efektywność systemów przesyłowych czy niekorzystne ceny na nośnikach energii na rynku wewnętrznym. Na pewno narastający od 2008 roku kryzys gospodarczy będzie miał wpływ na opóźnienie budowy nowych tras transporty ropy naftowej i gazu ziemnego. ,,Idea ,,mocarstwa energetycznego" budowana przez Putina nie zakończyła się pełnym sukcesem, co - jak sygnalizowano - jest m.in. konsekwencją dekoniunktury na światowych rynkach energetycznych, a także zmiany na szczeblu elit władzy państwowej.(…) Powrót Putina na urząd prezydencki może nastąpić w trakcie najbliższych wyborów w 2012 roku. Można hipotetycznie przypuszczać, że wówczas wróci koniunktura na surowce energetyczne i kryzys światowy minie, a za jego negatywne konsekwencje będzie odpowiadał Miedwiediew" . Plany możliwego udziału Kremla w organizacjach zrzeszających producentów ropy naftowej i gazu ziemnego na pewno należą do ważniejszych zagrożeń zewnętrznych przyszłej współpracy unijno-rosyjskiej. Udział w takich organizacjach przyczyniłaby się do pełnienia roli przywódczej na światowych rynkach energii. Podobnie wygląda sprawa w sektorze gazu ziemnego. Rosja jeszcze w latach 90. XX wieku proponowała państwom, które wydobywają ten surowiec synchronizowanie działań w zakresie kontroli cen i podaży sprzedawanego surowca do Europy. W 2001 roku została współzałożycielem organizacji zrzeszającej państwa wydobywające gaz ziemny - Forum Krajów Eksportujących Gaz (FKEG). Także po stronie Unii Europejskiej istnieją zagrożenia związane z rozwojem współpracy. Na pewno zwiększenie importu surowców energetycznych z Rosji przyczyni się do burzliwych debat o bezpieczeństwie energetycznym, w głównej mierze wokół uzależnienia od surowców rosyjskich. ,,O przyszłości dwustronnej współpracy energetycznej będą współdecydować przekształcenia w samej Unii Europejskiej oraz dynamika rozwoju rynku energii. Współpraca ta będzie zależeć m.in. od zmian ustroju polityczno-gospodarczego i geograficznego Unii w najbliższych dekadach. Również od tego, czy zostaną zmaterializowane idea budowy wspólnego rynku gazu ziemnego i elektryczności oraz utworzenie i respektowanie przez państwa członkowskie mechanizmów wspólnotowej polityki energetycznej opartej na solidarności, w tym wobec Rosji" . Należałoby także poprawić infrastrukturę prawną, która przyniosłaby rozwój stosunków unijno-rosyjskich. Rosja kategorycznie odmawia ratyfikacji TKE , a okres ważności Umowy o partnerstwie i współpracy minął, dlatego powinno się kwestie energetyczne zawrzeć w nowej umowie. Powinna być budowana na filozofii równych szans, przewidywalności i wzajemności. Na pewno odegrałaby ważną rolę w rozwoju dwustronnej współpracy Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej. Powyższe zagrożenia jednoznacznie potwierdzają trwający światowy kryzys gospodarczy. Ujawnia on, jak Rosja jest uzależniona od pieniędzy Unii Europejskiej, a ta natomiast od surowców energetycznych z Rosji. Kryzys także ukazuje słabe strony prowadzonej polityki energetycznej przez ostatnie lata przez oba podmioty. ,,Zbyt wiele jest niewiadomych na osi ,,energetyka - polityka", aby z dużą dokładnością prognozować rozwój stosunków dwustronnych w perspektywie długoterminowej. Być może wykształci się model współpracy na wzór partnerstwa strategicznego opartego na zaufaniu i zasadzie wzajemności. Ale możliwe jest też znaczne ochłodzenie relacji dwustronnych" .

Bibliografia Literatura:

1. Bieleń S., Stosunki Unia Europejska - Rosja [w:] Dyplomacja czy siła? Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, pod red. S. Parzymiesa, Warszawa, wyd. naukowe ,,Scholar", 2009
2. Bodio M., Polityka energetyczna w stosunkach między Unią Europejską a Federacją Rosyjską w latach 2000-2008, Warszawa, wyd. ASPRA-JR, 2009
3. Gardocki S., Prymat energetyczny Rosji i odpowiedź Unii Europejskiej [w:] Stosunki Rosji z Unią Europejską, S. Bieleń, K. Chudoliej, Warszawa, wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 2009
4. Małyszko M., Gazprom w polityce energetycznej Unii Europejskiej [w:] Relacje nowych krajów Unii Europejskich z Federacją Rosyjską (w aspekcie politycznym, ekonomicznym i społecznym), Białystok, wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, 2008
5. Małyszko M., Ropa naftowa w handlu zagranicznym Federacji Rosyjskiej z krajami Unii Europejskiej, za szczególnym uwzględnieniem krajów bałtyckich [w:] Relacje nowych krajów Unii Europejskich z Federacją Rosyjską (w basenie Morza Bałtyckiego), Białystok, wyd. Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, 2009
6. Żurawski vel Grajewski P., Dialog energetyczny UE - Rosja a interesy Polski [w:] Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji a interes Polski 1991-2004, Warszawa, Centrum Europejskie Natolin, 2008

Dokumenty:

1. Europejska Polityka Energetyczna, Komunikat Komisji do Rady Europejskiej i Parlamentu Europejskiego, 10.01.2007, Bruksela {SEK (2007) 12}
2. Zielona Księga, Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, 08.03.2006, Bruksela {SEK (2006) 317}

Artykuły:

1. Kacewicz M., Zaucha A., Wielki gazowy blef Putina, “Newsweek”, 2 lipca 2006

Źródła internetowe:

1. European Commission, SYNERGY: http://ec.europa.eu, brak autora, 12.02.2011