Społeczeństwo obywatelskie (znane jest także pod nazwą społeczeństwa cywilnego) – jest to społeczeństwo, w którym różne, niezależne od państwa organizacje, stowarzyszenia,związki oraz instytucje są głównym wątkiem samodzielnego rozwoju obywateli, a także wyrażeniem ich prywatnej aktywności. Główną cechą społeczeństwa obywatelskiego jest niezależność od władz publicznych. Ważna kwestią jest także fakt, iż wyłącznie państwa demokratyczne mają odpowiednie warunki do rozwoju tego społeczeństwa.

Historia społeczeństwa obywatelskiego zapoczątkowała już w Starożytnej Grecji, gdzie bycie istotą polityczną i podejmowanie działań na rzecz całości były bardzo cenne, lecz dostępne tylko dla nielicznych, wysoko postawionych obywateli, a co warto podkreślić jedynie mężczyzn - kobiety nie miały prawa uczestniczyć w życiu politycznym. Osoby ‘’niższego szczebla’’ nie mogły brać czynnego udziału w życiu obywatelskim. Wpływ na obraz społeczeństwa obywatelskiego miał także J.J. Rousseau, który uważał, iż całkowity rozwój ludzi może nastąpić tylko w chwili, gdy uczestniczyć oni będą w życiu publicznym. Alexis de Tocqueville podkreślał , że stowarzyszenia obywatelskie odgrywają istotną rolę , ponieważ są one ‘‘szkołą demokracji’’. Sądził tak, gdyż w takich miejscach ludzie mogą swobodnie zdobywać szersze doświadczenie samoorganizacji,kreatywności, zarządzania zasobami ludzkimi ,a także wolność.

Społeczeństwo składa się z ludzi, czyli jednostek. Jednostki te nie żyją osobno. Między ludźmi mieszkającymi w jednej miejscowości czy też krajów istnieje wiele związków. Ludzie są między sobą spokrewnieni. Uczestniczą w życiu politycznym, kulturalnym itp. Te właśnie związki łączące jednostki i grupy stanowią więzi społeczne, które decydują o istnieniu społeczeństwa obywatelskiego.

Podstawową cechą społeczeństwa obywatelskiego jest gwarancja bezpieczeństwa, wolności oraz własności jednostki. Kolejnymi ważnymi cechami są: wpływ obywateli na podejmowane przez głowy rządu decyzji, a także ustanowiony zakres ich obowiązków. Warto także wspomnieć o swobodzie działalności zrzeszeń oraz stowarzyszeń (coraz częściej można się spotkać z rozgłosem takich instytucji, czy organizacji pożytku publicznego),a także o nadrzędności prawa i jego równości wobec obywateli oraz władzy.

Zasady funkcjonowania Społeczeństwa Obywatelskiego:

• działa w ramach obowiązującego prawa i konstytucji - jedynie w warunkach systemu demokratycznego,
• istnienie prawnego systemu ochrony praw i wolności obywatelskich – wolność słowa, prawo zgromadzeń, zrzeszania się,
• istnieją instytucje gwarantujące poprawne działanie prawa (sądy, trybunały, policja),
• każdy rodzaj władzy ma swój zakres kompetencji określony przez prawo,
• naród może weryfikować posłów, senatorów i prezydenta poprzez wybory; powołuje władze państwowe na drodze demokratycznych wyborów,
• społeczeństwo jest niezależne od instytucji państwa,
• prawna gwarancja swobody tworzenia przez obywateli różnych organizacji wyrażających ich interesy np. partie polityczne, fundacje, stowarzyszenia – społeczeństwo samoorganizuje się, nie czeka na działanie państwa,
• prawo obywateli do manifestowania swojego niezadowolenia, pod warunkiem, że nie łamią oni obowiązującego prawa- ustawy i normy regulujące, np. ustawa o zgromadzeniach i bezpieczeństwie imprez masowych.

Cechy Społeczeństwa Obywatelskiego: pluralizm – na scenie politycznej i społecznej możliwe jest istnienie obok siebie wielu różnych poglądów i reprezentujących je ugrupowań. Funkcjonowanie obok siebie wielu konkurencyjnych organizacji politycznych oraz nieustanny konflikt między nimi to cechy demokracji. Społeczeństwo obywatelskie akceptuje ten konflikt – można się nie zgadzać z poglądami innych ale nie odmawia się prawa do ich głoszenia.

• liczne stowarzyszenia obywatelskie – są to dobrowolne zrzeszenia ludzi skupionych wokół wspólnych poglądów oraz bardziej lub mniej istotnych spraw. Stowarzyszenia są nieodzowne w kształtowaniu się demokracji. Uczą zasad obowiązujących w zrzeszeniach i w społeczeństwie, sposobów jakie stosuje się dla osiągnięcia założonych celów, działania w grupie, podporządkowania własnych, partykularnych dążeń celom grupowym. Dobrowolne stowarzyszenia są organizacjami, w których mogą się kształtować nowe poglądy oraz nowe sposoby zachowań.
• stowarzyszenia polityczne – organizacje polityczne ludzi skupionych wokół takich samych poglądów politycznych.
• aktywizm – postawa aktywnej działalności członków społeczeństwa w życiu politycznym i w szeroko rozumianym życiu społecznym. Wyrazem aktywizmu jest przystępowanie do stowarzyszeń, fundacji, związków zawodowych czy partii politycznych lub spontaniczne uczestnictwo w różnego rodzaju działaniach społecznych.
• wysoka frekwencja wyborcza – zarówno w wyborach prezydenckich jak i parlamentarnych czy samorządowych. Obywatele chcą współdecydować o swoim państwie.
• krytycyzm – krytyczne podejście do rzeczywistości. Dokonywanie ocen różnego rodzaju działań, zarówno organów władzy jak i innych organizacji.
• innowacyjność (nowe idee, światopoglądy, opinie) – dzięki swobodnej wymianie myśli i nieskrępowanej komunikacji między jednostkami dochodzi do powstawania nowych idei, światopoglądów i opinii. Dzięki niej mogą kształtować się zupełnie nowe sposoby działania. Przyczynia się to do rozwoju społeczeństwa. -poczucie współodpowiedzialności za własne państwo i społeczność lokalną -niski poziom korupcji

Funkcje Społeczeństwa obywatelskiego: -Funkcja programowa – rozumiana jako bezpośrednie oddziaływanie na proces budowy Programu Operacyjnego Społeczeństwo Obywatelskie oraz pośrednie relacje z innymi strategiami i programami operacyjnymi. -Funkcja edukacyjna – rozumiana jako oddziaływanie mające wpływ na kształt obywatelskiej świadomości i obywatelskich postaw. -Funkcja mobilizacyjna– rozumiana jako zespół merytorycznych treści oraz praktycznych instrumentów inspirujących obywateli, władze publiczne, inne określone środowiska do aktywności w procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego. -Funkcja integracyjna – rozumiana jako oddziaływanie na partnerskie relacje między podmiotami uczestniczącymi we wspólnej budowie Strategii i realizacji jej celów.

Według badań socjologów społeczeństwo obywatelskie charakteryzuje się następującymi właściwościami: -kieruje się pozytywnym stosunkiem do innych ludzi i innych społeczeństw, -osiąga wysoki poziom organizacji społecznej, -formą organizacji jest w nim samorząd lokalny, liczne stowarzyszenia pozarządowe, a w życiu politycznym, współzawodniczące ze sobą partie i grupy interesu · posiada samoczynny, napędzający się wzrost ekonomiczny i kulturalny (gospodarka rynkowa), -w tym kontekście samo walczy o swój los, -jest racjonalne, rezygnuje z fatalizmu i wiary w przeznaczenie, -jest tolerancyjne i otwarte na racjonalne argumenty, inne kultury i postawy odmienne światopoglądowo.

Reguły tego typu zwężają ramy władzy państwowej. Nie jest to jednak równoznaczne z paraliżowaniem działalności państwa czy ograniczaniem jego możliwości pozytywnego i nacechowanego dobrą wolą działania. Zakłada się jednak, że wola (władztwo) państwa musi być popierana przez co najmniej większość społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie posiada pewien wzór osobowy, do którego aspirują kolejni jego członkowie. Wzory te pochodzą z tradycji i doświadczenia historycznego, na przykład francuskiego solidnego mieszczanina, amerykańskiego mana czy angielskiego gentlemana. Wzory te zmieniały się w różnych okresach u różnych ludzi, a nawet u tego samego człowieka. Niektóre z nich były gotowe, inne tworzyły się w doświadczeniu, jeszcze inne, oparte o projekcje, stanowiły wytyczne dla tych społeczeństw, które usiłowały je przenieść na własny grunt. W każdym takim przypadku wzorowy członek społeczeństwa obywatelskiego to człowiek, który posiada aspiracje perfekcjonistyczne, obejmujące zarówno doskonalenie siebie, jak i doskonalenie otaczającej go rzeczywistości. Człowiek taki jest na to, co niesie życie wykorzystuje tego typu okazje w sposób właściwy. Otwartość jego umysłu jest połączona z odwagą przyznania się do błędu lub do tego, co nazywamy porażką. Cechuje go dyscyplina wewnętrzna, rozumiana jako zdolność do długodystansowego wysiłku, wymagającego podporządkowania rzeczy mniej ważnych, rzeczom bardziej ważnym. Inną, mniej ważną cechą takiej jednostki jest wola realizowania pewnych zadań, ale również obrona ich rozwiązania w razie ewentualnego zagrożenia. Często w takiej sytuacji potrzebna jest tak zwana odwaga cywilna. Jak wiadomo przypisujemy odwagę cywilną temu, kto głosi przekonania i broni ich, mimo że naraża siebie i własne interesy. Taką cechą jest jeszcze uczciwość intelektualna, o której piszą: Ludzie boją się bardziej myśli niż ruiny. Myśl jest buntownicza, rewolucyjna, niszczycielska i straszna, bezlitosna dla przywilejów, ustalonych instytucji i wygodnych przyzwyczajeń, anarchiczna, nieposłuszna prawu, obojętna wobec autorytetu.