„Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach” mówił poeta Adam Asnyk. Jak dobrze te słowa przystają do tematu mojej prezentacji. Każda epoka wypracowała swoje własne wyobrażenia ideały mężczyzny. To on przez wieki był głównym bohaterem utworów literackich, w dziejach kultury był postacią dominującą. Patrząc historycznie na minione epoki widzimy również, że to mężczyzna jest zawsze wysuwany na pierwszy plan. Rzadko kiedy w literaturze epok najdawniejszych poświęcono kwestii kobiecej chodź trochę miejsca , chociaż wyjątki się zdarzały. To , że na pierwszy plan wysuwano kwestię mężczyzny – to efekt zapotrzebowania na bohaterów męskich , bo to do mężczyzny należała władza , to syn przejmował koronę i całą schedę po ojcu, to mężczyzna był na pierwszym planie , to on był kształcony , przygotowywany do rządzenia. Wzorzec mężczyzny tworzony w danych epokach miał za zadanie prezentować i promować wartości moralne , pewien kodeks tego co dobre lub złe, do niego też należało ukazanie postaw obywatelskich , które mogą stanowić wzorce osobowe danej epoki. Każda epoka stawia przed człowiekiem nowe wyzwania , każe mu przyjąć odpowiednie postawy. Zespół nowych postaw doprowadza do innego spojrzenia na istotę ludzką i możliwości poznania. Człowiek będzie szukał nie tylko wartości, ale wygody i przyjemności, a powyższe postawy utorują drogę nauce, poznaniu i ciekawości świata. Do realizacji swojej prezentacji wybrałem trzy epoki: średniowiecze, barok i romantyzm. Każda z nich propaguje inne postawy mężczyzny, każda z nich propaguje i poleca wybrane wzorce. Zajmuje się tym przede wszystkim literatura parenetyczna. Pareneza dosłownie oznacza pouczenie. Literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania, ideały modne i uznawane w danej epoce. Z kolei tak zwane wzorce parenetyczne to wzory osobowe, postacie godne naśladowania pożądane, skupiające cechy wzorowe , idealne. To utwory parenetyczne decydują o dydaktycznym charakterze epoki, pouczają odbiorcę jak ma postępować. Bohaterowie literaccy są bardzo często nośnikami określonych idei tak modnych w danej epoce. Pierwsza epoka, w której bardzo mocno zarysowały się charakterystyczne dla niej postawy to średniowiecze. Literatura średniowieczna propaguje portrety mężczyzny : idealnego władcy, rycerza i ascety. Ten ostatni był chyba najbardziej pożądanym wzorcem osobowym. Ta epoka tak mocno związana z religią chrześcijańska potrzebuje tak skonstruowanego, idealnego bohatera literackiego, aby pouczyć i zachęcić czytelnika do postępowania doskonałego ,zapewniającego duszy wieczne zbawienie, zaś w życiu doczesnym pozwalającego zaskarbić ludzki szacunek. Taki typ mężczyzny widzimy w hagiografii, czyli żywotopisarstwie świętych. Takie żywoty były bardzo rozpowszechniane w średniowieczu. Przedstawiają dzieje świętego propagują i konstruują wzór średniowiecznej ascezy i ubóstwa - ideał godny naśladowania. Utwory hagiograficzne pełniły głównie funkcję dydaktyczną. Nawoływały do ascezy w imię zbawienia i pośmiertnej sławy świętego. Ascetą był człowiek który dobrowolnie wyrzekał się dotychczasowych dóbr materialnych i podejmował trud fizyczny i duchowy chcąc w ten sposób osiągnąć doskonałość i zjednoczenie z Bogiem po śmierci . Elementami ascezy było zwykle ubóstwo, modlitwa, liczne posty, ścisłe oddzielanie się od otaczającego świata, zachowanie czystości seksualnej. Asceta poświęca sprawy tego świata dla idei umartwienia ciała , kontemplacji myśli o Bogu. Idealnym ascetą jest św. Aleksy uwieczniony w znanej w Europie od XI w. „ Legendzie o św. Aleksym” .Utwór opowiada o synu rzymskiego księcia Eufemiliana – Aleksym który postanowił poświęcić się Bogu. Pozostawił więc swój dom i żonę, rozdał majątek żebrakom i zaczął prowadzić życie ubogiego, żyjącego z jałmużny człowieka. Spędzał czas na rozmyśleniach i modlitwie. Unikał rozgłosu, a kiedy jego pobożność wzbudzała zainteresowanie ludzi, zmieniał miejsce pobytu. Jego życiu ciągle towarzyszyły cudowne zbiegi okoliczności np. zejście Matki Bożej z ołtarza. Aleksy zadawał sobie ból i cierpienie oraz umartwiał swoje ciało. Znosił okrutne męki, leżał pod progiem kościoła , a potem przez 16lat pod schodami na dworze ojca , gdzie wylewano nań pomyje. Kiedy zbliżała się chwila śmierci , wiedział o tym i napisał list w którym opisał całe swoje życie. Śmierci jego towarzyszyły liczne cuda: dzwony same dzwoniły , piękny zapach wydobywał się z ciała Aleksego uzdrawiał chorych. Cechami Aleksego były : pobożność , ubóstwo, umartwianie ciała , medytacja , męczeństwo , zdolność do czynienia cudów, bezkompromisowość. „ Legenda o św. Aleksym” spełnia wszelkie wymogi gatunku jakim były żywoty świętych, ukazuje cierpienia świętego, dyskusyjne do dziś, lecz spełniające postulaty obowiązującej wówczas filozofii św. Augustyna oraz realizujące idee teocentryzmu. Dodatkowym wzorem jest postać św. Franciszka – głoszącego miłość do wszystkiego co stworzył Bóg, proponował akceptacje świata, ideał ubóstwa i niezgodę na umartwianie ciała. To także wzór parenetyczny – model wiary radosnej, pełnej miłości do bliźnich, do natury, do świata. Można zaryzykować twierdzenie, że jest to wariant wzoru świętego lecz bardzo odmienny i uniwersalny. Powstała na przełomie XI i XII w. francuska „ Pieśń o Rolandzie” opowiada o rycerzu Karola Wielkiego. Roland jest wzorem idealnego rycerza. Cechują go odwaga, bohaterstwo, miłość, poświęcenie ojczyźnie, oddanie i posłuszeństwo wobec władcy, wiara w Boga, gotowość do obrony wiary chrześcijańskiej przed „ Poganami”. Roland broni swych zasad i honoru do końca, świadczy o tym scena jego śmierci . Idealny rycerz musi dotrzymać danego słowa , musi być wierny Odzie – damie swego serca, a także musi być mistrzem w rycerskim rzemiośle. Odznacza się także umiłowaniem ojczyzny i przywiązaniem do niej. Roland mówi : „Nie daj Bóg aby słodka Francja miała iść w pogardę”. Roland jest nieustraszony do tego stopnia, iż boi się tylko tego aby nie zostać o strach posądzonym. Ta właśnie obawa a także duma powodują, że bez żadnego uzasadnienia strategicznego naraża swój oddział na śmiertelne niebezpieczeństwo i sobie samemu szykuje zagładę. Pragnienie sławy i namiętność walki są tak silne , że nie słucha rat Oliwiera aby zadąć w róg i wezwać pomoc. Grzech pychy który jest jednocześnie błędem w sztuce wojennej został Rolandowi odpuszczony , gdyż wykazał skruchę i prosił o przebaczenie. Śmierć Rolanda ma charakter bardzo wzniosły, ginie jako bohater. Po jego duszę przychodzi archanioł Gabriel i św. Michał, aby zabrać ją do raju. Roland to bohater idei. Przez tę postać mamy ukazaną średniowieczną ideę heroizmu – sprawdza się ona do zdeterminowanego działania w imię zwycięstwa wartości wyższych(religia, ojczyznę) za wszelką cenę, również cenę życia. Utwór ten podtrzymywał prestiż rycerstwa, ludziom dawał poczucie bezpieczeństwa wynikającego z przynależności do społeczeństwa, w którym rycerze chronią innych przed niebezpieczeństwem świata. Postawą charakterystyczną dla epoki średniowiecza była elitarna forma rycerza – idealny , doskonały władca. Ma wszelkie cechy rycerza lecz ponadto jako pomazaniec Boży dowodzi walką przeciw innowiercom , musi być sprawiedliwy wobec poddanych. Władca jest wzorowym , odznaczającym się męstwem dumą, odwagą , wytrwałością , walecznością dobrą strategią w walce. Państwo pod rządami sprawiedliwego mądrego przywódcy przeżywa okres świetności . W Literaturze polskiej taki typ władcy zaprezentował w osobach Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego Gall anonim w swojej „Kronice”. Jawią się oni jako wzorowi chrześcijanie , mężni rycerze , mądrzy i sprawiedliwi monarchowie kochani przez poddanych, siejący postrach wśród wrogów, oddani idei kształtowania państwa. Powiedziałem już, że każda epoka stawia przed człowiekiem nowe wyzwania, karze przyjąć odpowiednie postawy . W polskim baroku powstał sarmadzki mit szlachecki . Powstało zapotrzebowanie na wzór szlachcica – sarmaty stojącego na straży na wzór tradycji i rodzinnej kultury broniącego wolności szlacheckiej i ustroju Rzeczypospolitej , biorącego żywy udział w sejmikach , aby nie dopuścić do żadnych zmian i reform, gdyż to mogło by – w jego przekonaniu przynieść szkodę narodowi. Ideologia sarmacka łączyła się z wieloma pozytywnymi wartościami. Była to duma narodowa, przywiązanie do rodzinnych tradycji , patriotyzm , waleczność , umiłowanie wolności i demokracji , przywiązanie do Religi chrześcijańskiej, gościnność. Z rejestru wymienionych przeze mnie zalet jakimi miał się odznaczać szlachcic Sarmata wynika, że ideologia sarmatyzmu opierała się na bardzo szlachetnych założeniach. Niestety ich praktyczna realizacja pozostawiała wiele do życzenia. Króluje: megalomania, ksenofobia, awanturnictwo, zaściankowość, warcholstwo, nietolerancja wobec innowierców, płytka religijność pieniactwo , gadulstwo, życie ponad stan. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Jan Chryzostom Pasek – autor , bohater „Pamiętników”. Wzór sarmaty wrysowany jest w ten utwór . Oczywiście należy podejrzewać autora o idealizowanie pewnych faktów. Na kartach pamiętników czytamy bowiem o prawym szlachcicu walecznym w części o wojnach, a dobrym gospodarzu w części o życiu ziemiańskim. Sarmata jawi się jako dzielny żołnierz, patriota, obrońca przywilejów szlacheckich i wiary katolickiej . Tę idealną wizję przyćmiewa fakt iż jest to również szlachcic chciwy łupów, dbały o własne wygody , fanatyk w kwestiach wolności szlacheckiej negujący i krytykujący obce zwyczaje. Sam pasek zresztą , co wiadomo z biografii był awanturnikiem i prowadził wieczne procesy z sąsiadami, a dwukrotnie skazany na banicję. Barok znakomicie odpowiadał jego smakowi i zamiłowaniu do przepychu, wystawności i przesadnej ceremonialności. Ujawniło się to nie tylko w strojach czy ucztach , ale również w słowie a szczególnie w wygłaszanych racjach. Sarmata nie cenił zbytnio nauki wystarczała mu wiedza wyniesiona z kolegium i pobieżna znajomość łaciny. Bohater romantyczny jaki on właściwie jest ? Jak to się stało, że taki właśnie model postaci rozpowszechnił się w literaturze tej epoki? Jest to postać silnie zindualizowana, wybitna, niezwykle wrażliwa i emocjonalnie wewnętrznie rozdarta. Postać tajemnicza osamotniona, wyobcowana, ale jednocześnie skłonna do buntu i zdolna do poświęcenia w imię celów wyższych, szlachetnych idei. Bohater romantyczny odczuwa chorobę wieku, tak zwany Weltschmerz- ból istnienia, przekonanie o złu istniejącym w świecie i bez celowości życia. Nie może on być szczęśliwy w świecie zła. Po cóż ma istnieć taki bohater literacki? Bohater romantyczny wyraził rozterki młodych ludzi pierwszej połowy 19 wieku, stał się wzorcem, przykładem postępowania przekazującym ideały swojej epoki, po prostu wyraża ideologię romantyzmu. Jako, że romantyzm na pierwszym miejscu stawiał uczucie – to bohater przeżywał nieszczęśliwą miłość wręcz tragedię miłosna i bardzo często kończy swe życie samobójstwem. Romantycy jako pierwsi postawili miłość jako jeden z najważniejszych elementów życia , była to wielka fascynacja , namiętność. Można więc powiedzieć , że ten typ bohatera stawał się lustrem, odbiciem młodego człowieka tamtej epoki ale też kształtował jego losy podając mu taką a nie inną propozycję życia. Myślę, że takim wręcz modelowym przykładem bohatera romantycznego jest Werter z utworu Goethego „Cierpienia młodego Wertera”. Jest on uosobieniem miłości nieszczęśliwej, niespełnionej prowadzącej do śmierci. Jest to młody człowiek sentymentalny, o bardzo wrażliwym sercu. Podoba się kobietom, sam również nie jest obojętny na ich wdzięki. Właściwie więc powinien być szczęśliwy, ale to w romantyzmie nie takie proste. Być może wszystko by było dobrze- Gdyby wybrał odpowiedni obiekt uczuć. Werter lubi samotność spacery, pragnie trwać w harmonii z przyrodą. Jest wielkim marzycielem i cały czas tkwi w nim utajony bunt , niezgoda na otaczający go świat. Gdy poznał Lottę widzi w niej niesamowitą istotę, wręcz ją ubóstwia, chce być tylko z nią. Ona z kolei traktuje go jako przyjaciela, jest zaręczona z Albertem i chce stworzyć z nim rodzinę. Werter popada z jednej skrajności w drugą, z euforii w rozpacz, z radości w smutek. Miłość staje się uczuciem niszczącym obezwładnia naszego bohatera. Życie traci sens. Spala się wewnętrznie, wreszcie popełnia samobójstwo. Werter to typowy romantyczny kochanek żyjący tylko marzeniami. Przy tym wszystkim jest bierny- nie walczy o ukochaną kobietę. Nie potrafi dostosować się do otaczającej go rzeczywistości. Nie widząc możliwości zapomnienia o swoim cierpieniu popełnia samobójstwo. Werteryzm to pojęcie ważne w dobie romantyzmu, to charakterystyczna dla tej epoki postawa młodego człowieka, to moda na pewien styl bycia, a nawet na sposób ubierania się. Postać Wertera, jego sentymentalna historia poruszyła młodzież europy. Czytelniczy łączyli się z bohaterem w jego cierpieniu, zmaganiach ze sobą, odczuwali niesprawiedliwość istniejących norm społecznych. Werteryzm objawiał się w ogólnym zachwycie naturą, modą na strój Werteroski (słynny niebieski frak i żółta kamizelka), a nawet falą zanotowanych wówczas samobójstw. Przedstawiłem w swojej prezentacji wybrane wzorce mężczyzny w trzech różnych epokach literackich- średniowiecza, baroku i romantyzmu. Przedstawiłem te wzorce na tle postaw charakterystycznych dla tych epok. Mam nadzieję, że zrobiłem to dobrze.