Kolejną powieścią ukazującą człowieka XIX wieku jest utwór Elizy Orzeszkowej “Nad Niemnem”. Pierwotnie utwór ten miał nosić tytuł “Mezalians”, odnosząc się do wątku romansowego Jana i Justyny, a tak naprawdę jej głównym tematem miał być konflikt między postawą romantyczną a programem pozytywistycznym.

Spójrzmy na bohaterów utworu. Przeżyciem pokoleniowym starszej generacji było powstanie styczniowe. W powieści reprezentuje je Benedykt Korczyński - głoszący ideę pracy na swojej ziemi, Dominik Korczyński (pracuje w Rosji), Andrzejowa Korczyńska (wdowa po powstańcu, trzecim bracie Andrzeju) oraz Anzelm Bohatyrowicz - były powstaniec, który ocalał i opiekuje się legendarną mogiłą Jana i Cecylii.

Inne postacie, na których odcisnęło się piętno walki narodowo-wyzwoleńczej to Marta Korczyńska (uboga krewna Benedykta), Kirłowie oraz Emilia Korczyńska (żona Benedykta).

Jacy są bohaterowie Orzeszkowej wobec świata wartości? Czy wcześniejsze przeżycia miały wpływ na obecne życie? Sama autorka była związana z powstaniem, ukrywała jego przywódcę Romualda Traugutta i głęboko przeżyła klęskę tego zrywu.

Wydaje się, że czas przeszły staje się oparciem dla współczesnych, przemijanie i trwanie rodzi wspólnotę przeszłych i obecnych pokoleń. Ciężkie doświadczenia życiowe (śmierć brata, powstanie, rozstanie z Martą) przyczyniły się do zadumy, trapiącej melancholii Anzelma. Przeżycia wpłynęły bardzo na tę postać, jednak dzięki pracy, która jest sensem życia i źródłem jego utrzymania, przetrwał mimo wszystko, mimo cierpień i bólu, niespełnionej miłości do Marty.

Podobnie jest z właścicielem Korczyna - Benedyktem. Kiedyś walczył w powstaniu i dlatego stracił część majątku, ale za wszelką cenę stara się zachować to, co mu zostało. Pracę na ziemi uważa nie tylko za sens życia, lecz za akt patriotyzmu, równy walce zbrojnej. Chociaż zachował sporo przywar szlacheckich (kłóci się z Bohatyrowiczami, zapomniał o idei demokratyzmu), jest nadzieja, że dzięki malżeństwu Jana i Justyny pogodzi się z nimi.

Kolejna postać to Marta Korczyńska, która przepracowała całe życie i to był jedyny sens jej egzystencji. Wcześniej chyba bała się pracy, ludzkiego gadania, przełamania konwenansów i dlatego nie poślubiła Anzelma Bohatyrowicza, chociaż go kochała. Zapłaciła za to samotnością całego smutnego życia. Dlaczego? Obawiała się drwin otoczenia, a może wcześniejsze jej wychowanie (panny na pensjach) nie wytrzymało trudów, obowiązków życia i ciężar problemów był za duży? Jedynie dzięki pracy przeżyła, poświęcając się wychowaniu dzieci brata i zarządzając jego majątkiem.

Orzeszkowa propaguje pogląd, że praca jest najwyższą wartością wolnego człowieka, stanowi o jego godności, nadaje życiu sens i szczęście. Walka zbrojna nie jest możliwa po klęsce powstania, ale ziemia polska jest nadal ziemią polską i bez względu na zabory i trzeba o nią dbać, w ten sposób czynnie czekając na wolność.

Ale czy wszyscy wyznają etos pracy? Pisarka uważa, że nie.

Emilia Korczyńska, Teresa Plińska, Bolesław Kirło, Teofil Różyc, Zygmunt Korczyński to typowi ludzie salonu, ich życie upływa na wędrówkach między jadalnią, sypialnią i salonem. Lubią przytulne wnętrza, rozrywki, sztukę i rozkosze kulinarne. Są sztuczni, ospali i bierni albo wiecznie chorzy i znudzeni życiem. Dlaczego tak jest? Być może jest to wina wcześniejszego wychowania? A może brak motywacji do życia wiąże się z ich lenistwem odziedziczonym przez szlacheckich przodków, uleganie pewnym modom (czytanie romansów francuskich - Emilia, Teresa), ucieczka w narkotyki (Różyc), zarozumialstwo bohemy artystycznej (Zygmunt Korczyński), niezrozumienie w małżeństwie i popadanie w histerię (Emila Korczyńska).

Orzeszkowa uważa, że ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa, głosi tutaj hasło utylitaryzmu, ściśle związane z postulatem pracy. Ci, którzy są pasożytami, są bezużyteczni, niezbyt szczęśliwi, nie widzą sensu istnienia.

Autorka w swojej powieści podejmuje również temat wychowania dzieci i młodzieży. Uważa, że złe wzorce wychowawcze oddziałują negatywnie na przyszłe życie i prowadzą do rozpadu więzi rodzinnych. Emilia, Marta, Teresa nie znalazły szczęścia w miłości, małżeństwie z różnych powodów. Nowe pokolenie, reprezentowane przez Zygmunta Korczyńskiego i Leonię Korczyńską, to jakby kontynuacja złych metod wychowawczych - izolowani są od świata, pozbawieni zainteresowań, żyją tylko w świecie mody i literatury.

Zupełnym ich przeciwieństwem jest Witold, Justyna Orzelska i Marysia Kirło. Syn Benedykta jako prawdziwy pozytywista wierzy w naukę, technikę i ich najnowsze zdobycze stara się wprowadzić w gospodarstwie ojca. Reprezentuje hasło scjentyzmu, pracy u podstaw, udowadnia potrzebę nauki, pragnie reformować rolnictwo, a nawet dąży do ponownego pojednania rodów Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Jest w tym podobny do bohaterów “Lalki” Prusa - Geista, Ochockiego.

Natomiast Justyna nie od razu jest postacią pozytywną. Nie może sobie znaleźć miejsca w świecie. Kiedyś kochała Zygmunta, teraz zadurzona jest w Janie. W zasadzie targają nią różne sprzeczności i rozdarcie między dwoma światami. Ostatecznie dokonuje świadomego wyboru (mimo sztywności i pewnego zarozumialstwa zbliży się do Jana).

Miłość bohaterów przezwycięży różnice stanowe, Jan i Justyna zrealizują marzenia, jakie były udziałem Marty i Anzelma. Być może małżeństwo Jana i Justyny będzie kontynuacją idealnej miłości Jana i Cecylii, polegającej na wzajemnej odpowiedzialności, szacunku i zaufaniu albo też i nie, ponieważ Orzeszkowa nie daje gotowej i dobrej recepty na ich przyszłość. (Autorka rozwiodła się ze swoim mężem i sama wychowywała dzieci.) Jedynym pocieszeniem jest to, że nieudane małżeństwo Zygmunta i Klotyldy, Benedykta i Emilii będzie przestrogą dla nich.

Kończąc przegląd bohaterów w powieści “Nad Niemnem” należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną postać, wdowę po Andrzeju Korczyńskim. Po śmierci męża wycofała się z życia i otoczyła kultem osobę zmarłego. Jej patriotyzm jest patriotyzmem cierpienia: prowadzi pustelniczy tryb życia, nie potrafi dobrze wychować syna. Ból po stracie Andrzeja pogłębia świadomość błędów popełnionych przy wychowaniu syna.

Czy Zygmunt mógłby być inny? Zapewne tak, gdyby matka starała się odnaleźć w rzeczywistości i jej realnych problemach, a nie żyć w oderwaniu od nich. Zgodnie z programem pozytywistów Orzeszkowa uważa, że należy dzieci wychowywać na świadomych i użytecznych obywateli. Wychowanie to przekazywanie wartości, zachowywanie tożsamości narodowej oraz realizowanie potrzeb współczesnego życia gospodarczego i kulturalnego.