Dramat A. Mickiewicza nawiązuje do autentycznych wydarzeń, jakie miały miejsce w 1823 r. Członkowie utworzonego w Wilnie Towarzystwa Filomatów, organizacji o charakterze patriotycznym, zostają aresztowani i uwięzieni. W scenie I więziennej, rozgrywają się w wigilię Bożego Narodzenia, więźniowie zbierają się w celi Konrada. Rozmawiają o prześladowaniach caratu wobec Polaków. Są niewinni, a nawet nieświadomi powodu aresztowania. Młodzi ludzie wierzą jednak, że śledztwo toczy się za ich plecami, tajnie, nie mają możliwości obrony i są świadomi, jakie wyroki zapadną. Nie mogą kontaktować się z bliskimi. Są torturowani, głodzeni, poddawani licznym przesłuchaniom. Opowiadają o wstrząsających scenach wywożenia niewinnych ofiar na Sybir. Są odważni, szlachetni, gotowi oddać życie za ojczyznę. Ale pragną oszczędzić niepotrzebnych ofiar. Tomasz proponuje, aby wybrać spośród siebie kilku, którzy przyjmą na siebie winę, sam nawet, jako przywódca Towarzystwa, chce przyjąć odpowiedzialność za kolegów. Z rozmów więźniów wyłania się obraz bestialskich prześladowań i represji, jakie spadają na Polaków ze strony carskich urzędników i policjantów. Skazani mieli ogolone głowy i byli skuci łańcuchami. Natomiast w utworze G. Herlinga-Grudzinskiego pt. „Inny świat” przedstawia życie więźniów w sowieckich łagrach, szczegółowo ukazuje funkcjonowanie obozu pracy i nieludzkie warunki przy wyrębie syberyjskich lasów. Stanowi próbę ukazania procesu niszczenia człowieka przez system i rozpaczliwej walki jednostki ludzkiej o zachowanie własnej godności. Utwór jest relacją autora z pobytu w łagrze w Jarcewie, opisy prześladowań i zachowania współwięźniów. Więźniowie byli traktowani jako obywatele drugiej kategorii, jak tania siła robocza, którą można wykorzystać aż do śmierci. Głód, mróz i wyczerpanie pracą upokarzały więźniów, spychając ich na samo dno człowieczeństwa. Głód zmuszał do zbrodni zapomnienia o ludzkich normach moralnych. Strach i lęk przed śmiercią może doprowadzić do rzeczy okropnych. Więźniowie nie potrafią być solidarni, starają się przeżyć kosztem innych. Mężczyźni napadają w nocy na kobiety i gwałcą je. Morduje się chorych i niezdarnych do pracy. Rzeczywistość obozowa doprowadza niektórych do obłędu. Fizyczne zmęczenie ciała potrafiły złamać w człowieku jego ducha, zniszczyć osobowość i wyznane zasady moralne. Za kromkę chleba kobiety sprzedawały swoje ciało.
Mickiewicz podkreśla męczeństwo więźniów, niewinność ofiar poeta wyraźnie zaznacza,bo prześladowana jest tu polskość – Polska. Również wskazuje na heroiczną ich postawę. Są to ludzie odważni, szlachetni, gotowi oddać życie za ojczyznę, ale także oszczędzić niepotrzebnych ofiar. Wynarodowienie Polaków sposobem na pozbawienie ich własnej tożsamości, domu rodzinnego i szczęścia osobistego jakim kierował się zaborca. Innym sposobem było wykazanie się wobec nich bezwzględnym okrucieństwem i tyranią. Wielu z nich już nie wróci do własnego domu, ich życie stanie się koszmarem. Ci, którzy powrócą, pozostaną na zawsze okaleczeni moralnie i nie będą mogli odnaleźć się w świecie rzeczywistym, pozostaną bezdomni duchowo, pozbawieni wolności osobistej. Jednak „Inny świat” to także wezwanie do niepoddawania się terrorowi. Grudziński ukazuje w swej książce różne postawy, dowodzące ogromnej godności człowieka żyjącego w nieludzkich czasach i warunkach. Niektórzy osiągali dno człowieczeństwa, inni walczyli o zachowanie resztek człowieczeństwa za wszelką cenę. Dla nich świadomość, że podstawowe wartości moralne są kruche i łatwo je złamać, była szansą na ocalenie w sobie ważnych zasad. Nigdy, w żadnych warunkach, zło nie może zostać usprawiedliwione. Każdy człowiek musi walczyć o swoją godność, a zachowanie człowieczeństwa, nawet w sowieckich łagrach, nawet, gdyby miało go to kosztować życie.