GENEZA KAZNODZIEJSTWA ZACHODNIOEUROPEJSKIEGO: • nauczanie religijne uprawiane przez Apostołów i pierwszych biskupów (rozpowszechnienie z czasem w Kościele)

ROZWÓJ KAZNODZIEJSTWA ZACHODNIOEUROPEJSKIEGO (przymus parafialny – zobligowanie wiernych do spełniania w danym kościele wszystkich praktyk religijnych {konieczność pracy katechizacyjnej}): • homilia (swobodne, luźne objaśnienie wybranego fragmentu Pisma Świętego): o spopularyzowanie przez Ojców Kościoła (pisarze-teologowie):  układanie nauk w zbiory (homiliarze) służące księżom i zakonnikom do nabożnej lektury (z czasem stanie się podstawą przekładów lub streszczeń podawanych podczas nabożeństw „nieuczonym” wiernym w ich językach narodowych):  układanie przez Bedaa Venerabilisa, Pawła Diakona i Hrabana Maura na podstawie nauk św. Augustyna, św. Hieronima, papieża Leona i papieża Grzegorza (zdominowanie kaznodziejstwa co najmniej do końca XI w. przez formę homilii patrystycznej (nauka zajmująca się życiem i twórczością Ojców Kościoła oraz pisarzy starochrześcijańskich, a także epoką, w której żyli) utworzoną przez twórców karolińskich – VIII/IX w.): • zawarcie zaleceń dotyczących treści nauczania religijnego (wyzwanie credo, przestrzeganie przed grzechem, kreślenie obrazu dobrego chrześcijanina) w „Ogólnym napomnieniu” z 787 r. • sermo (uczone głoszenie i wyjaśnianie prawd wiary oraz moralności chrześcijańskiej zgodne z zadami ars preadicandi – sztuki przemawiania zakorzenionej częściowo w retoryce starożytnej – uprawianie głównie w szkołach katedralnych i nowo powstałych uniwersytetach): o wykształcenie się podręczników techniki kaznodziejstwa:  „W jakim porządku winno być ułożone kazanie” – Gilbert de Nogent  „Krótki wykład” – Piotr Cantor  „Summa o sztuce kaznodziejskiej” – Alan de Lille • exordum – wstęp:  temat (wprowadzenie w treść przez cytat z Ewangelii)  protemat (rozwinięcie myśli tematu)  oratio (zbiorowa modlitwa) –(+) • divisio (właściwa treść):  diletatio (dalsze rozwinięcie tematu: posługiwanie się odpowiednimi przykładami z życia, odwoływanie się do autorytetów)  untio (zakończenie będące podsumowaniem treści często przy użyciu cytatu z Pisma Św.)  perrora (wezwanie, zwrot do ludu)  clausio (forma końcowa np. Amen) • kazanie popularne (głoszenie i wyjaśnianie prawd wiary oraz moralności chrześcijańskiej przyswajane dla wszystkich): o tworzenie przez duchowieństwo w parafiach oraz nowo powstałe zakony żebracze:  dominikanie („Ordo Praedicatorum” – 1220 r.)  minoryci nazwani później franciszkanami („Fratres minores” – 1223 r.)  konieczność powstania nowego typu ars preadicandi („O wykształceniu kaznodziejów” – Hubert de Romans: bycie tematami kazań przez wszystko, co pomaga otrząsnąć się z grzechów i uzyskać stan łaski błogosławionej): • uformowanie się zbiorów kazań łacińskich głoszonych w językach narodowych:  wszystkie niedziele roku kościelnego  uroczystości związane z dnami świętych

 „czynności święte” np. wizytacja klasztoru, poświęcenie ołtarza  kierunek konkretnych grup społecznych i środowisk  kazanie tematowe (opieranie się na analizie tematu)  postylla (opieranie się na analizie przytoczonych słów Pisma św. wraz z egzegezą {wyjaśnianie i komentowa - nie} opartą na teorii czterech sensów (dosłowny – pouczenie o dziejach, alegoryczny – pouczenie o tym, w co wierzyć, dydaktyczny {moralny} – pouczenie o tym, jak postępować, anagogiczny – pouczenie o tym, do czego dążyć)

ZARYS ZAWARTOŚCI ZACHODNIOEUROPEJSKICH PODRĘCZNIKÓW KAZNODZIEJSKICH: • odznaczanie się świętością przez kaznodzieję • posiadanie wiedzy teologicznej oraz związanej z poprawnym układaniem kazań przez kaznodzieję

NAJWIBITNEIJSI KAZNODZIEJE ZACHODNIOEUROPEJSCY: • XII w.: o św. Bernard z Clairvaux o Piotr Lombard o Piotr Comestor o Piotr Cantor o Maurycy de Sully o Piotr de Blois • XIII w.: o Jakub de Vitry o Stefan de Bourbon o Humbert de Romans o św. Bonawentura • XIV w.: o Robert Holcot o Jan Bromyard o Jan Herolt

POCZĄTKI KAZNODZIEJSTWA ZACHODNIEGO W POLSCE: • zauważenie początków wpływów tendencji zachodnich po IV soborze laterańskim (wcześniejsze głoszenie kazań w kraju): o inwentarz (szczegółowy spis pewnych składników i źródeł ich pochodzenia) księgozbioru biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża z 1217 r.:  „Homilia patrystyczna św. Augustyna”  „Homilia patrystyczna Orygenesa”  „Kazania zwane Zwierciadło Kościoła” – Honoriusz z Autun (Augustodenisis) (XII w.)  „Kazania mistrza Piotra” - Piotr Comestor (XIIw.) o pisanie po łacinie:  „Sermones de tempore et de sanctis … cum promputario exemplorum” – Marcin Polak (powstanie w Rzymie, znajomość za granicą, doczekanie się później paru wydań drukiem)  „Sermones de tempore et de sanctis” – Peregryn z Opola (57 kazań + 64 utwory, wśród których można znaleźć poświęcone świętym polskim: Wojciechowi, Stanisławowi, Jadwidze – źródło: „Złota legenda” Jakuba de Voragine)  Sermones super „Gloria In excelsis” – Stanisław ze Skarbimierza (stworzenie w Pradze 20 kazań przeznaczonych dla kleru parafialnego poprzedzonych autorskim wstępem, - wzorowanie stylu na wulgacie, zachowanie zasady ars preadicandi)  „Postylla magna” – Maciej z Legnicy (stworzenie w Pradze)  „Linea salutis aeternae” – Hieronim z Pragi  „Sermornum” – Jan Szczekna (szczególna opieka królowej Jadwigi)

ROZWÓJ KAZNODZIEJSTWA POLSKIEGO: • początek mowy o tekstach w języku narodowym: o Wincenty z Kielczy (1226 r.) • tworzenie tekstów przez zakony żebracze: o Franciszkanie (2 połowa XIII w.) • tworzenie tekstów przez zwykłe zakony: o Bożogrobcy z Miechowa (XIV w.): „Kazania Świętokrzyskie”: GENEZA POWSTANIA: • wspieranie rozwoju świadomości narodowej Kościoła (chęć uwolnienia się od płacenia świętopietrza {danina na rzecz papiestwa} przez Niemcy): o nakazywania episkopatu do odmawiania modlitw po polsku (pierwszy raz – synod we Wrocławiu w 1248 r.: Ojcze nasz, wierzę w Boga, spowiedź powszechna)

CZAS POWSTANIA: o posiadanie archaicznej formy:  grafia niezłożona (zastąpienie jednej litery łacińskiej kilkoma głoskami polskimi np. c -> c, ć, cz)  system skrótów (abrewiacje):  suspensja (obcięcie wyrazu np. Syn -> Si)  kontrakcja (ściągniecie wyrazu - opuszczenie środka i pozostawienie początku i końca np. Bożego -> Bogo)  specjalny znak  minuskuła gotycka (staranność, tendencja do pochyłości) nie zachowanie się oryginału – liczne błędy i poprawki kopisty (kopia rękopisu z XIV w.)

KSZTAŁT OBECNY: • zachowanie się 18 pergaminowych pasków pochodzących z 4 kart, służących do podklejenia sznurków wzmacniających oprawę łacińskiego kodeksu teologicznego (XV w.): o Kazanie na dzień św. Michała (urywek) – 29.09 o Kazanie na dzień św. Katarzyny (całość) – 25.11 o Kazanie na dzień św. Mikołaja (urywek) – 06.12 o Kazanie na dzień Bożego Narodzenia (urywek) – 25.12 o Kazanie na święto Trzech Króli (urywek) – 06.01 o Kazanie na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (urywek) – 02.02

HISTORIA ODRYCIA: • znalezienie w bibliotece benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze (nazwa) • wywiezienie po powstaniu listopadowym do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu (odkrycie przez Aleksandra Brücknera w 1890 r. – powrót do Polski na mocy traktatu ryskiego z 1925 r.) • przebywanie w Bibliotece Narodowej w Warszawie (zaginięcie rękopisu w trakcie II wojny światowej - wywiezienie do Kanady w 1939 r. i powrót po 20 latach)

STRESZCZENIE: • Kazanie na dzień św. Michała: Żyd Ezechiasz modlił się w kościele o zbawienie przed królem pogańskim. Pan go wysłuchał i za pośrednictwem Anioła pokonał Asyryjczyków. Anioły są dani na złagodzenie naszego strachu. Po piąte Anioły mają nas uczyć w nieumiejętności. Po ósme Anioły dane są na oświecenie sumienia (zstąpienie do grzesznego miasta Galaa –– napomnienie oddających cześć innym bogom Izraelitów (oddanie w ręce wrogów) – prośba ludu o zmiłowanie). Po dziewiąte Anioły są dane do towarzystwa wiecznego królowania. • Kazanie na dzień św. Katarzyny: Król Salomon przytoczył słowa skierowane do św. Katarzyny (wulgata – zwrot oblubieńca {Chrystusa} do oblubienicy {Kościoła}). Chrystus upomina każdego z nas, ale nie wszyscy spełniają jego prośby. Istnieją 4 rodzaje grzeszników: siedzący (ślepcy): odwracają się od dobra, miłują materię i nie chcą zwrócić się ku Bogu; leżący (paralitycy): miłują zło, trwają w skutkach swoich grzechów i przez lenistwo nie pamiętają dobra; śpiący (więźniowie): zapiekają się w swoich grzechach; umarli: wątpią w miłość Stwórcy. Św. Katarzyna nigdy się tak nie zachowywała, obyśmy my brali z niej przykład i dostąpili Królestwa Niebieskiego. • Kazanie na dzień św. Mikołaja: Łacińska pochwała św. Mikołaja przez mędrca z dwojakiej przyczyny. • Kazanie na dzień Bożego Narodzenia: Idzie Król, by nas zbawić od grzechów i śmierci wiecznej, wszedł w nasze serca i chroni nas od wszelkich wrogów. Jeremiasz, mówił, iż lud miasta Corrozaim posłyszał wołanie, że będzie trwać na pustyni, by wyzbyć się diabłów (przez tajne grzechy i postępki odwrócił się od Pana i zanurzył w piekle) - człowiek powinien żałować za grzechy i prosić Pana o ich odpuszczenie. Po trzecie idzie Król ubogi, żebyś nie tkwił w ubóstwie - nie mając gdzie ułożyć głowy leżał w żłobie, przed wołem i osłem, bez pieluszek, nakryty tylko chustką Maryi. Po trzecie idzie Król skromny, żebyś nie wychwalał i naśladował diabła. Bądźmy w towarzystwie Króla skromnego, by dojść do Królestwa Wiecznego. Augustyn pytał, jak można żądać wpuszczenia do Nieba, skoro nie wierzy się w Boga. Po co chwalić ziemskość, gdy idzie tak silny Pan? Idzie Król prawdziwy, bo nikomu nie uczyni krzywdy, wieczny, by na wieki królować, ubogi, żebyś nie tkwił w biedzie, skromny, żebyś nie grzeszył bałwochwalstwem, idzie ku tobie, żebyś na wieki z Nim królował. • Kazanie na święto Trzech Króli (epifamia = teofania – przyjście Boga na świat + wizyta 3 mędrców ze Wschodu): Ewangelista w 3 królach daje skutek trojaki: żądne królewicza pytanie, gwiazdy betlejemskiej właściwe odczytanie, szczodre króla obdarowanie. Pismo w 3 miejscach nazywa Jezusa Królem Żydów: w dziwnym urodzeniu, w czynieniu cudów, w umęczeniu. Pismo ukazuje, że Pan jest lepszy od 3 mędrców w 3 przymiotach: miłościwszy, mocniejszy, szczodrzejszy. Królowie oddali Mu zatem cześć: pośpieszając, poklękając i obdarowując. Chrystus jest miłościwszy w 3 przymiotach: w miłym wabieniu, żebyś czynił pokutę, w długim czekaniu, żebyś pośpieszał ku Niemu, w rychłym odpuszczaniu, żebyś nie rozpaczał w Jego miłości. Królowie dotarli do Jezusa po 13 dniach. Król miłosierny obdarza: złotem – miłosierdziem, kadzidłem – nabożną modlitwą, mirrą – udręczeniem ciała. Król mocny pokazuje: ciągłe zwycięstwo, silną władzę i wielkie bogactwo. • Kazanie na dzień Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny: Symeon - święty i pobożny - miał zbawczą wizję Chrystusa. Ten fakt napawa nas wielką radością. W Piśmie upamiętniono wiele przypadków widzeń: Abraham zobaczył 3 mężczyzn, Mojżesz krzew gorejący, Ezechiel siedzącego na wysokim tronie, Jan baranka pod obrazem.

JĘZYK: • pisanie prozą artystyczną (najstarszy dokument) zgoda z zasadami ars dictandi: o rytmizacja (refreny, klamry, powtórzenia, wyliczenia) o rymizacja o podział zdań na równoległe człony składniowe o podobnej liczbie zgłosek o paralelizm składniowy o symetria o zdania wielokrotnie złożone (współrzędnie lub podrzędnie) stworzenie dodatkowego efektu artystycznego i perswazyjnego (sztuka przekonywania) poprzez wykorzystanie obecności dwóch języków (naśladowanie po polsku szyku zdania łacińskiego np. użytego w temacie dla rozpoznania nawiązań i uwypuklenia ważnych treści). ARTYZM (jedność schematu kompozycyjnego ze stylistyczno – językowym, układ sensów i składania zdań podporządkowany retoryce): • Kazania na dzień św. Michała: o podział na 9 części (liczba chórów anielskich)  schematy logiczne ujęte w klamry stanowiące wyodrębnione całostki kompozycyjne (twierdzenie – dowód narracyjny lub obrazowy zaczerpnięty z Pisma św. – wniosek zbliżony do początkowego stwierdzenia) • Kazanie na dzień św. Katarzyny: o podział na schematy trójkowe (doskonałość) i czwórkowe (pełnia świata jako tworu Bożego):  temat (zwrot zaczerpnięty z „Pieśni nad Pieśniami”): Wstań prawi/pośpiej się/ maluczka moja/ i pojdzi 3 3 3+2 3  protemat (zachowanie Chrystusa wobec ludzi): identyczność cząstek składniowo-zdaniowych Pobudza/rzeka/wstań Ponęca/rzekę ta/pośpiej się Powabia/rzeka/ Pojdzi  dywizja (rozwinięcie protematu – główna myśl): Mówi Syn Boży wstań  diletatio (grzeszność w świecie): charakterystyka 4 kategorii grzeszników, głębsze omówienie ich grzeszności wraz z personifikacjami-> przytoczenie przykładów przeciwnego zachowania z żywota św. Katarzyny -> pouczenie)  perrora (Boże wezwania do grzeszników): Mówi Syn Boży wstań Odbądź prawi, skrzydła grzesznego Pośpiej się w lepsze z dobrego Pojdzi tamoć do Królestwa Niebieskiego Mówi Syn Boży wstań  zwrot końcowy Amen • Kazanie na dzień Bożego Narodzenia: o podział części składniowych według czwórkowego schematu (wymienienie cech Zbawcy, wymienienie powodów Jego przyjścia na ziemię) • Kazanie na święto Trzech Króli: o podział części składniowych według schematu trójkowego (różne triady układające się w ciąg hierarchicznych powiązań) • szczególny rozkwit (XV w.): o „Kazania Gnieźnieńskie”  nazwa: miejsce przechowywania papierowego kodeksu formatu małego folio (arkusz papieru jednokrotnie złożony, tworzący 2 karty i 4 stronice) z rękopisem tekstów (Biblioteka Katedralna w Gnieźnie)  powstanie na terenie diecezji krakowskiej:  190 kart:  10 tekstów w języku polskim (autor: Łukasz z Wielkiego Koźmina - rektor Akademii Krakowskiej):  „Na Boże Narodzenie”  „Na Boże Narodzenie” (przekład: Perygryn z Opola)  „O św. Janie Chrzcicielu”  „O św. Marii Magdalenie”  „O św. Wawrzyńcu”  „O św. Bartłomieju”  „Na Boże Narodzenie” (pochodzenie ze zbioru „Exemplar salutis” Hieronima z Pragi)  „Na Boże Narodzenie”  „O św. Janie Ewangeliście”  „O św. Janie Ewangeliście”(przekład: Perygryn z Opola)  95 tekstów w języku łacińskim (71 - odpis ze zbiorów „Sermones de tempore et de sanctis” Peregryna z Opola, kilka fragmentów ze „Złotej Legendy” Jakuba de Voragine) - wygłaszanie polsku  określanie kazaniami ludowymi (przeznaczenie dla odbiorcy popularnego):  zwroty do słuchaczy („dziatki miłe”)  exempla (przykłady - przywoływanie pewnych przeszłych zdarzeń o charakterze fikcyjnym lub autentycznym w celu przekonania o prawdziwości jakiejś sprawy)  podporządkowanie divisio rygorom liczbowym (schematy trójkowe)  odwoływanie się do symboliki zwierzęcej (wąż {grzech, nieuchronność śmierci, regeneracja, odrodzenie, zaufanie Bogu}- „O św. Bartłomieju”) o „Kazania Augustiańskie”:  2 teksty  przeznaczenie dla zakonników  treść moralizująca o „Kazanie na dzień Wszech Świętych”:  zapisanie w kodeksie łacińskim  temat: wersety z Ewangelii według św. Mateusza (5,1–12)  obecność estetycznej idei pogardy świata i błogości doczesnych: bogactwa, przyjemności cielesnych oraz zalecania pokory wobec Boga • tworzenie tekstów późnych: o „Kazania o Maryi Pannie Czystej” („Kazania Paterka”): autorstwo pierwszego tekstu: Jan z Szamotuł (Paterek) – student Uniwersytetu Krakowskiego, profesor, kaznodzieja w kościele św. Anny w Krakowie, doktora kościoła (wątpliwość pozostałych tekstów)  156 kart (teksty):  rozważanie teologiczne (konwencja piśmiennictwa naukowego)  apostrofy do Marii oraz liczne, bezpośrednie zwroty do słuchaczy (ekspresja)  temat narodzenia Marii Panny:  rozważanie kwestii odwiecznego istnienia w zamyśle Bożym przyjścia na świat Marii  omówienie poświęcenia Marii w łonie jej matki  omówienie objawień Marii  opis Marii i pochwała jej cielesnej „cudności” (tłumaczenie łacińskiego traktatu „O chwale błogosławionej Marii Dziewicy”)