W sytuacjach zagrożenia życia takich jak kataklizm, wojna, choroba czy głód postawy ludzkie są bardzo mocno zróżnicowane. Niektóre jednostki potrafią wykazać się niezłomnym heroizmem, inne biernie czekają na śmierć lub wybawienie od nieszczęścia, pozostali zaś w sytuacjach zagrożenia próbują za wszelką cenę przetrwać, zapominając o wszelkiej moralności i etyce. Autorzy w literaturze kreują swoich bohaterów w taki sposób, by odbiorca mógł wyciągnąć odpowiednie wnioski, przeanalizować je i ukształtować swoją postawę w przypadku ewentualnego zagrożenia życia. W mojej pracy postaram się przedstawić ustosunkowanie postaci literackich do innych ludzi i to czy potrafią być wierni kodeksowi moralnemu, który w czasach pokoju był dla nich priorytetem.
Powieść “Dżuma” Alberta Camusa to parabola, w której wydarzenia i świat przedstawiony są pretekstem do głębszych przemyśleń, do przekazania prawd o ludzkiej egzystencji. Epidemia, która spada na Oran, zaczyna powoli zabijać mieszkańców miasta, przez prawie sześć miesięcy lekarze i sanitariusze starają się walczyć z wciąż poszerzającą się chorobą, którą w końcowej fazie książki udaje się powstrzymać. Niezwykle heroiczną postawą wykazuje się jeden z lekarzy- Rieux. Jednak nie jest to typowe poświęcenie dla ludzkości, heroizm, którym wykazuje się Rieux jest inny. Bohaterstwo doktora polega po prostu na zwyczajnym trwaniu przy wartościach, którym jest wierny. Odpowiedzialność za ludzkie życie chyba wokół niej bazuje cała moralność Rieux, który jako lekarz ma za zadanie wypełnić swoje powołanie. Jest ateistą, nie wierzy w Boga, więc śmiało możemy stwierdzić, że jest egzystencjalistom. Wygrywa absurdalnie, jest świadomy swojej śmiertelności, mimo trudności misji, która została mu powierzona wypełnia ją starannie przy tym cały czas będąc silnym i odpornym człowiekiem. Zło go nie zniewala, on walczy ze złem, będąc solidarnym z innymi ludźmi. Inną postacią z powieści Camusa, której postawa jest kontrastem do postawy Rieux jest Cottard. Jest to niedoszły samobójca, który w akcie desperacji targa się na swoje życie, by uciec od więzienia, jakie mu grozi za popełnione wykroczenia wobec prawa. Dżuma niejako wybawia go z opresji, władza i administracja zapomina o przestępstwach Cottarda w natłoku poważniejszych wykroczeń. Jego postawa bazuje na zupełnej znieczulicy wobec innych ludzi, których dotknęła choroba. Twierdzi, że z dżumą jest mu dobrze, nie potrafi dostrzec nieszczęścia tysięcy osób, którze giną w epidemii, a nawet stara się wzbogacić ich kosztem. Prowadzi nieuczciwy handel, ponownie przekracza prawo czując się bezkarnie. Nie wstępuje do oddziałów sanitarnych, dobrocią wykazuje się tylko na pokaz, by zyskać sympatię innych i zmyć z siebie wrażenia “złego człowieka”. Dżuma przyczyniała się do jeszcze większego rozwoju hedonizmu Cottarda, który stara się daną mu na chwilę wolność wykorzystać jak najprzyjemniej przesiadując godzinami w restauracjach, kawiarniach i teatrach.
Utwór “Jądro ciemności” Josepha Conrada również przedstawia różne postawy ludzkie wobec zagrożenia. Cały zbiór poglądów Conrada został nazwany etyką conradowską, autor ten nigdy nie stworzył spójnego systemu etycznego, lecz z jego lektur emanuje wręcz jakieś przesłanie moralne. Wydarzenia w “Jądrze ciemności” rozgrywają się w czasach współczesnych w Kongo Belgijskim. Marlow, główny bohater książki otrzymuje misję, musi sprowadzić z głębi tropikalnego lasu Kurtza-kierownika jednej z tamtejszych stacji. Podczas podróży przez kolonię spotyka się z niesamowitym zniewoleniem tubylców, którzy niczym maszyny są wykorzystywani przy wydobyciu węgla. Na jednej ze stacji ma okazję zobaczyć wyniszczonych Murzynów pracą w nieludzkich warunkach -fragment, w którym Marlow stoi pod drzewem w korycie rzeki pośród umierających “niewolników”. I jak mogłoby się wydawać to “biali” ludzie, jako rasa bardziej ucywilizowana powinni wykazywać się większą moralnością i człowieczeństwem, jednak pogoń za bogactwem wytarła w nich wszelkie skrupuły. Marlow podczas podróży parowcem zastanawia się dlaczego zatrudnieni przez niego Murzyni nie buntują się przeciwko białym, mają przecież przewagę liczebną, są silniejsi i doskwiera im głód. Sytuacją zagrożenia w tym przypadku jest niewolnicza praca, przecież żyją na skraju śmierci, mimo tego mają w sobie na tyle moralności, by powstrzymać się przed zabiciem kogokolwiek. Dostojewski w utworze “Zbrodnia i kara” przedstawia postać Raskolnikowa młodego studenta, który porzucił uczelnię z powodów finansowych. Rodion Raskolnikow to bardzo skomplikowany moralnie człowiek, który planuje zbrodnię doskonałą na pewnej lichwiarce. Wiemy, że na jego czyn składało się wiele motywów, a jednym z nich była właśnie sytuacja zagrożenia- Raskolnikow żyję w skrajnym ubóstwie, nie ma praktycznie żadnych środków do życia i to po części zmusza go do morderstwa. Ateizm i relatywacja wszelkich wartości prowadzą go do swojej własnej, niebezpiecznej wizji świata. Swoją filozofię wzoruję na poglądach Nietzschego, jego postawa staje się stricte nihilistyczna. Człowiek nie zawsze wykazuję się człowieczeństwem w sytuacjach zagrożenia, a w niektórych przypadkach wręcz jeszcze bardziej wyniszcza swoją moralność. Dostojewski kreuje bohatera, który z czasem zaczyna rozumieć zbrodnię, którą popełnił. Bohater nieustanie toczy walkę z własnymi myślami dręczony wyrzutami sumienia. Często przez tę walkę traci poczucie rzeczywistości i świadomość. Jednak naturalne dobro i “boskie prawa”(którym Dostojewski jest wierny i które stara się bronić) powoli zaczynają w nim wygrywać, a Raskolnikow wie, że nie ma prawa dokonać żadnego mordu, nawet w sytuacji zagrożenia. Reasumując, stwierdzam, że bohaterowie literaccy przyjmują różne często skrajnie odwrotne postawy w ekstremalnych sytuacjach. Sytuacje te mogą ich jeszcze bardziej uszlachetnić, ponieważ dają szansę wykazania się altruizmem lub jeszcze bardziej zniewolić. Często zagrożenie życia pozwala (jak w przypadku Cottarda i Raskolnikowa) jeszcze bardziej pogrążyć się w hedonizmie i samorządności. Ludzie bojący się śmierci, aresztu posuwają się do coraz to poważniejszych wykroczeń poza granicę moralności w ich psychice. Ich nowy światopogląd odrzuca powszechnie przyjęty kodeks etyczny, a przetrwanie za wszelką cenę staję się dla nich priorytetem. To ustosunkowanie kontrastuje z postawą Rieux, który mimo tego, że również stał się ateistą ma w sobie na tyle człowieczeństwa, by całkowicie oddać się lekarskiemu powołaniu i ratować ludzkie życie. Chociaż sam siebie nie nazywa bohaterem, jego postawa to moim zdaniem czysty heroizm i jako jeden z nielicznych bohaterów literackich w sytuacji zagrożenia jego kodeks etyczny nie uległ żadnym zmianą.