Zgodnie z tematem mojej prezentacji omówię funkcje fantastyki i sposoby jej wykorzystywania w romantyzmie i neoromantyzmie oparciu o utwory: Król elfów i Romantyczność. Kolejnym omówionym utworem będzie Wesele. Ostatnim punktem prezentacji będą funkcje fantastyki w Dusiołku. Fantastyka, zgodnie ze słownikową definicją to nierealne, często niesamowite obrazy i sytuacje powstałe w czyjejś wyobraźni lub przedstawione w mitach, utworach literackich, oraz sztukach plastycznych. Najbardziej znaczącą rolę odegrała w okresie romantyzmu. Fantastyka w epoce romantyzmu jest ściśle powiązana z takimi terminami jak ludowość, baśniowość czy irracjonalizm. Romantycy postanowili oprzeć swoje teorie na poznaniu metafizycznym, duchowym. Intuicja i wiara stały się naczelnym środkiem poznania. Chcieli oni poznać i zrozumieć wszystko: pochodzenie człowieka i jego miejsce w świecie, relacje łączące go naturą, historią i Bogiem, a nade wszystko sam mechanizm powstawania. Rzeczywistość składa się z dwóch pierwiastków – materialnego i duchowego. Świata spirytualnego nie można było pojąć w kategoriach zdrowego rozsądku ani doświadczenia. Osobami, które miały dostęp do innego wymiaru rzeczywistości, byli szaleńcy, dzieci, prości ludzie oraz poeci. Chciałabym teraz omówić funkcje fantastyki w romantyzmie. Wykorzystam w tym celu balladę „Romantyczność” Adama Mickiewicza oraz „Król elfów” Johana Wolfganga Goethego. Dzień, miasteczko i zbiegowisko ludzi. Zainteresowanie budzi dziewczyna, która twierdzi, że rozmawia z duchem – zmarłym przed kilku laty Jasieńkiem. Dla Karusi jest środek nocy, wydaje się jej, że jest sama z Jasieńkiem w domu, że może usłyszeć go macocha. Mówi do niego o tym, jak się boi i jak trudno jej żyć teraz samej. Słyszy nawet pianie kura i widzi w okienku błysk zorzy. Zebrani ludzie widzą dziewczynę, która straciła zupełnie kontakt z otaczającym ją światem, która mówi do kogoś, kogo nie widać i nie reaguje zupełnie na zadawane jej pytania. Tak opisuje się jej zachowanie: To jak martwa opoka Nie zwróci się w stronę oka, To strzela wkoło oczyma, To się łzami zaleje; Coś niby chwyta, coś niby trzyma; Rozpłacze się i zaśmieje. Tragedia bohaterki jest przejmująca. Prosta dziewczyna z ludu okazuje się osobą wrażliwą i samotną. Silne przeżycia sprawiły, że nie jest w stanie funkcjonować w normalnym świecie, jest on dla niej groźny, wrogi, nikt z jej otoczenia nie potrafi jej zrozumieć. Zgromadzony lud, który obserwuje zachowanie dziewczyny, wprawdzie kochanka Karusi nie widzi, ale głęboko wierzy, iż może ona zobaczyć ducha osoby zamarłej.

Fantastyka w balladzie polskiej to droga poszukiwania odpowiedzi na zagadki bytu, a nie tylko element grozy czy cudowności. Czytając “Romantyczność” Adama Mickiewicza możemy mieć wątpliwości czy Karusia rozmawiająca ze zmarłym narzeczonym jest obłąkana, czy rzeczywiście ma kontakt z duchem. Poeta wyraźnie jednak wskazuje, który wybór jest właściwy, mówiąc: “[…] i ja w to wierzę”. To do postawy poety odnoszą się słowa będące cytatem z Hamleta Szekspira umieszczone jako motto utworu: Zdaje mi się, że widzę… gdzie? Przed oczyma duszy mojej On bowiem wierzy, iż można widzieć „przed oczyma duszy”. według poety postrzeganie świata w sposób wyłącznie rozumowy nie pozwoli nam zrozumieć spraw najważniejszych. Wyznaje pogląd, że istnieje inna rzeczywistość, wobec której doświadczenie i rozum stają się po prostu bezradne. Pojawiający się w utworze duch zmarłego Jaśka nie ma straszyć czytelnika ballady, lecz przekonać go o tym, że poza światem materialnym istnieje i inny, pozazmysłowy, który dostrzec można tylko “oczyma duszy”. Podstawową funkcją występującej tu fantastyki jest przekonanie czytelnika, że droga do prawdy o świecie i ludzkiej psychiki nie wiedzie jedynie przez rozum i racjonalne podejście do świata. Ów racjonalizm zostaje podważony w balladach przez występowanie cudownych postaci, fantastyczne przemiany bohaterów i działanie wyższej sprawiedliwości, które tutaj są na równych prawach z realną rzeczywistością. Następuje tu więc odejście od racjonalizmu w stronę fantastyki i irracjonalnej wizji świata. Należy pamiętać, że świat ballad został stworzony na podstawie ludowych opowieści, tworów zbiorowej, wielowiekowej wyobraźni, która ukształtowała różne fantastyczne istoty i zdarzenia. Następnym omawianym przeze mnie utworem będzie Król elfów Johann’a Wolfganga Goethe’a. Autor swą twórczością wywarł ogromny wpływ na literaturze europejskiej i polskiej. Wyżej wymieniona ballada znana jest również pod tytułem „Król Olszyn” i „Król Olch”. Ballada ta powstała na podstawie ludowych wierzeń, według których istniał Król Elfów. Bowiem porywał on i zatrzymywał wybranych przez siebie ludzi. Olchy to drzewa skupiające się wśród rozlewiska stąd pochodzi znaczenie jego imienia. Król Elfów interpretowany jest jako władca świata zmarłych. Król Olch pojawia się w momencie gdy przez las jedzie na koniu ojciec z synem. Chłopiec stoi na pograniczu dwóch światów: świat żywych i umarłych. W świecie żywych najważniejszą dla niego postacią jest ojciec, który nie wierzy, istnieje coś więcej niż to co możemy zobaczyć i dotknąć a w świecie zmarłych budzący przerażenie Król Elfów. Dziecięca delikatność i wrażliwość sprawiają, że dziecko ma zdolność widzenia „oczyma duszy”. Gorączka dziecka jest stanem między jawa a snem, rozmywa rzeczywistość i wyczula na doznania nadzmysłowe. Gdy podróż dobiega końca, dziecko umiera. Zgon chłopca jest potwierdzeniem romantycznej wiary w istnienie świata pozazmysłowego. Podmiot liryczny zaznacza, że to co widział chłopiec nie musi być wcale fikcją literacką a realnym światem. Ballada przekonuje nas, iż świat niewidzialny jednak daje o sobie znać a siły wyższe wpływają na los człowieka. Goethe chce przekonać czytelnika, że droga do prawdy o świecie i ludzkiej psychice nie wiedzie jedynie przez rozum i racjonalne podejście do świata. Autor wprowadza dodatkowo pewną dozę tajemniczości i niepewności: „mgły wstają i wloką się”, „wiatr (…) w olszynach liść rusza”, „stare trzy wierzby szarzeją przez mrok”. Owa niepewność, ciemność mogą wywoływać strach, w efekcie którego, intuicyjnie postaci dostrzegają, a w zasadzie domyślają się, rzeczy i zjawisk, których naprawdę nie ma. Zjawy, zmory były najczęściej spotykane w opowieściach ludowych. Ludzie na wsi wierzyli w symboliczne znaczenie duchów i widm. W dramacie symbolicznym Stanisława Wyspiańskiego spotkać możemy dwa stany: chłopów i inteligencje. Akcja dramatu rozgrywa się we wsi Bronowice na zabawie weselnej poety i chłopki. „Wesele” przedstawia nam różnice między dwoma grupami społecznymi. Chłopi gotowi są na walkę o niepodległość jednak nie posiadają odpowiedniego przywódcy. Inteligencja z kolei twierdzi, iż obraz polskości jest sielankowy i wyrażony symbolami. Został tu przedstawiony świat realny ze światem fantastycznym. Podczas wesela pojawiają się widziadła i duchy, które symbolizują wewnętrzne rozterki i kompleksy weselników, są przejawem głębokich nie zawsze uświadamianych pokładów psychiki bohaterów. Uosabiają myśli, pragnienia, poglądy. Ukazują słabości poszczególnych osób, ich zakłamanie i fałsz. Widmo, które nachodzi Marysię, jest wspomnieniem romantycznej miłości do umarłego za granicą malarza. Stańczyk, postać z obrazu J. Matejki, ukazuje się Dziennikarzowi i ma za zadanie obudzić jego sumienie. Jest symbolem mądrości i dalekowzroczności politycznej. Przypomina swojemu rozmówcy zmarnowane przez późniejsze pokolenia osiągnięcia czasów zygmuntowskich. Krytykuje niepokoje i wątpliwości Dziennikarza, zarzuca mu iż zaciemnia historię, przekreśla przeszłość, ucząc bierności i bezsensu działań politycznych. Wręcza mu swój kaduceusz za słowami:

„Rządź! Mąć im wodę, mąć!” Zjawa jednego z najdzielniejszych rycerzy polskich wsławionego w bitwie pod Grunwaldem, ukazuje się Tetmajerowi. Poetę cec***e pesymizm i młodopolski dekadentyzm. Zawisza ma za zadanie obudzić w nim siłę, moc i potęgę. Nakazuje „Na koń, zbudź się, Ty żak, ty lecieć masz jak ptak” Zapowiada, że nadszedł czas podjęcia walki o niepodległość i poleca Poecie:

„ślubuj dusze, duszę dasz.”

Z kolei Panu Młodemu jawi się widmo Hetmana Branickiego, jednego z uczestników konferencji targowickiej. Zjawa zarzuca swojemu rozmówcy, że zdradził swoją klasę, żeniąc się z chłopką. Pan Młody wprawdzie nie przyjmuje złota ofiarowanego mu przez zdrajcę narodu, lecz gdy tylko usłyszy słowa: „Czepiłeś się chamskiej dziewki? Polska to wszystko hołota, tylko im złota…” Zastanowi się, czy w głębi duszy nie tkwi poczucie wyższości i odrębności stanowej, a ślub z córką ludu to nie chęć zbratania się z chłopstwem, lecz tylko moda. Następną postacią fantastyczną jest Upiór Szeli, przywódcy rebelii galicyjskiej, odpowiedzialny za rzeź szlachty i ziemiaństwa. Przypomina o odwiecznym konflikcie między panem a chłopem. Przywołany na wesele tkwiącą w duszy Dziada nienawiścią do szlachty, przypomina krwawe wydarzenia. Najbardziej znaczącą osobą dramatu: Wernyhora, legendarny bohater ukraiński, poeta, zwolennik połączenia polski z Ukrainą. Zjawia się przed Gospodarzem, który pragnie zgody między klasami społecznymi i wspólnego działania. To właśnie jemu Wernyhora wręcza złoty róg i nakazuje zebrać chłopów by nie dźwięk rogu rozpocząć powstanie. Ukazujący się zjawą towarzyszy atmosfera zdziwienia i niesamowitości. Postacie fantastyczne „Wesela” zostały wprowadzone przez Wyspiańskiego w określonym celu. Mają one być odzwierciedleniem sumienia poszczególnych bohaterów, mają stać się zwierciadłem ich duszy, odbiciem nastrojów i przekonań, mają wreszcie obudzić rozterki i zwątpienia, wyzwolić kompleksy. Fantastyka pojawia sie także w wierszu „Dusiołek” Bolesława Leśmiana. Wiejski gawędziarz Bajdała chodzi po świecie ze szkapa i wołkiem. Któregoś dnia, zmęczony drogą, zasypia pod drzewem. Wtedy ukazuje mu się okropna zmora senna: „Pysk miał z żabia ślimaczy (…) A zad tyli, co kwoka, kiedy znosi jajo”. Dusiołek jest brzydkim, odrażającym stworem. Pochodzi z wierzeń ludowych, baśni. Wychodzi z trawy i dusi Bajdałę. Po przebudzeniu chłop ma pretensje do swych czworonożnych przyjaciół, że nie poskromili zmory. Swe niezadowolenie kieruje nawet do Boga. Zarzuca mu, że stworzył świat, w którym jest wystarczająco dużo zła, na które człowiek zostaje narażany i z którym musi samotnie walczyć. Wiersz jest metaforycznym odniesieniem się Leśmiana do ludowych wierzeń i przesądów, które zakładały współistnienie postaci fantastycznych i ludzi „rzeczywistych”. Bajdała jest tu przykładem prostego, wiejskiego chłopa, który wierzy w gusła, podania i legendy przenoszone z pokolenia na pokolenie. W trzech ostatnich zwrotkach pokazuje się jako zabobonny, trochę dziecinny i naiwny chłop. Ma pretensje do zwierząt, że nie pomogły mu w walce ze zmorą. Mówi śmiesznym językiem, oczekuje odpowiedzi od szkapy i wołu. Wszystko się jednak zmienia, gdy Bajdała zwraca się do Boga. Wtedy okazuje się, że – mimo iż to prosty „wieśniak”, tak samo rozumie zasady rządzące światem jak wykształceni mieszkańcy miasta. W pytaniu zadanym Stwórcy ujawnia on swoją niezwykłą mądrość życiową. Chce wiedzieć, dlaczego na świecie istnieje zło. Utwór ma charakter pogodny i lekki ale zmusza do refleksji nad kwestią zła panującego na świecie, którego symbolem jest tu tytułowy Dusiołek. Podsumowując, fantastyka pełniła wiele przeróżnych ról w literaturze. Posługiwano się nią żeby określić pojecie dobra i zła poprzez dokładne zarysowanie postaci dobrych i złych (Dusiołek), jest to również wędrówka w głąb siebie (Wesele) oraz przekonanie czytelnika, że droga do prawdy o świecie i ludzkiej psychiki nie wiedzie jedynie przez rozum i racjonalne podejście do świata (romantyczność i Król Elfów)