Nieodzownym komponentem literatury polakiej wieku XIX są Żydzi. Od ponad tysiąca lat Polacy i Żydzi związani są ze sobą wspólną historią, jakże zmienną. W literaturze teamty polsko-żydowskie stały się najbardziej popularne w dzięwiętnastym stuleciu. Jest to okres zarówno romantyzmu jaki i pozytywizmu. Jednak jeśli rozważamy tematykę żydowską, błędne byłoby dzielenie XIX wieku na jakiekolwiek okresy. Co prawda pozytywiści popierali procesy asymilacyjne w teorii, natomiast wielu twórców tej epoki mimo wszystko wypowiadało się bardzo negatywnie o narodzie żydowskim. Podobną sytuację odnajdziemy w romantyzmie, gdzie pośród poglądów antysemitycznych, udnajdujemy wielu twórców pozytywnie osądzających Żydów. Kształtowanie obrazu Żyda w obu okesach było zdeterminowane przez indywidualne poglądy pisarzy. Nie było głównych idei ani wyznaczników. Antysemityzm w polskiej literaturze nie jest uwarunkowany epokowo, zależy wyłącznie od osobistych odczuć i osądów twórców.(Tezę zawartą w poprzednich kilku zdaniach postaram się udowonić w dalszej części pracy.) Idealnym tego typu przykładem jest polski romantyk Adam Mickiewicz. W czasach, kiedy w środowisku pisarza przeważa antysemityzm tworzy on postać Jankiela na kartach “Pana Tadeusza”. Jest ów żyd wybitną postacią. Mimo, iż jest wyznawą religii żydowskiej, jest niesamowitym patriotą, prawdziwym Polakiem. W Epopei Narodowej pełni bardzo ważną rolę. Wspólnie z Księdziem Robakiem organizuje powstanie. Mickiewicz przedstawia nam Jankiela jako karczmarza. Jego karczma stanowi centrum kulturalne okolicy. Tam miejsce mają chrzciny, wesela oraz polityczne narady. Poeta porównywał karczmę z świątynią salomona, nadając jej wręcz sakralny wymiar. Jankiel cieszył się szacunkiem i dobrą opinią publiczną. Był postrzegany za uczciwego i psrawiadliwego. Dla wielu stanowił autorytet. Mimo pochodzenia żydowskiego zna biegle język polski. Wszystkich zdumiewał niesamowitą grą na cymbałach. Jego patriotyzm potwierdza się na weselu, gdzie odgrywa i prezentuje niedawną, tragiczną hostorię Polski. Jemu przypisywane jest w epopei spopularyzowanie “Mazurka Dąbrowskiego”. W czasie naradyw Dobrzynie próbuje powstrzymać szlachtę od zajazdu na Soplicowo. Uważa, że cały ten zapał do walki należy wykorzystać w powstaniu. Mimo wszechobecnego antysemityzmu Mickiewicz wykreował sylwetkę Żyda jako prawdziwego Polaka, patriotę, wzbudzającego szacunek wśród społeczeństwa. Innym wybitnym Polakiem tworzącym w okresie romantyzmu był Zygmunt Krasiński. Czytając jego twórczość odnajdujemy odmienną wizję żydów niż u Mickiewicza. W “Nie-Boskej Komedii” spotykamy w obozie rewolucyjnym żydów Przechrztów. Wprowadzają oni chaos, a autor nazywa ich odrażącymi, wręcz zazwierzęconymi. Są ukazani nawskroś negatywnie. Dzieje się tak dlatego, iż Krasiński charakteryzuje się niechęcią wobec żydów, czego dowiadujemy się z jego listu do H.Reeve’a. W nim zazywa żydów chciwymi nędznikami. Oskarża ich o działanie wprew Polsce. Grupa Przechrztów z “Nie-Boskiej Komedii” dąży do obalenia chrześcijaństwa. W rewolucji widzą tylko szansę zrealizowania własnych planów. Społeczeństwo jest wobec nich nastawione negatywnie, zachowuje ostrożność. Obraz Żydów przedstawiony przez Krasińskiego jest idealnym przeciwieństwem wizji Mickiewicza. Narastająca niechęć do żydów ogółu społeczeństwa sprawiła, że z inicjatywy Elizy Orzeszkowskiej, która zaapelowała do kilkunastu polskich pisarzy, Maria Konopnicka napisała “Mandel Gdański”. Co prawda Konopnicka też nie była zagorzałą zwolenniczką żydów, aczkolwiek nie zgadzała się na ucisk i niesprawiedliwość wiążącą się z antysemityzmem. Utwór zatytułowany “Mandel Gdański” jest klasyczną nowelą, której akcja dzieje się w Warszawie(nazwanej Gdańskiem ze względu na cenzurę). Tematem przewodnim jrst przeszłość i otoczenie starego żyda Mandela. Wątkiem właściwym jest jednak przygoda jego wnuka. Jemu to w brutalny sposób uświadomiono, że odmienne pochodzenie i wyznanie może stać się przyczyną dyskryminacji. Konoponicka przeprowadziła akcję z zewnętrznego otoczenia do psychiki starego Mandela, który mimo wszystkiego wierzył i rozpaczliwie bronił dobroci i mądrości człowieka. Autorka wykreowała piękną sylwetkę starego żyda, wzbudzającego współczucie, który przeżył ciężkie życie, dyskryminowanego, a mimo to pozostającego dobrym człowiekiem dla wszystkich. Pomimo szerzącego się w pozytywizmie prądu asymilacyjnego Bolesław Prus w “Lalce” ni ocenia ich jednoznacznie. Po przeczytaniu lektury czytelnik ma wrażenie, żę osąd autora jest wręcz negatywny. W “Lalce” żydzi są dosłownie wszędzie: w sklepie, na ulicy, w sądzie, w domach arystokratow, etc. Najwięcej uwagi Prus poświęca rodzienie Szlangbaumów. Ukazuje on starego Szlangbauma, ortodoksyjnego, konserwatywnego, gorliwie wierzącego żyda. Prus pokazuje go jakoe prawego i mądrego. Żyd cieszy się szaczunkiem dzięki zdolnością w interesach i uczciwym zachowaniu. Mimo, iż niepokoi go wzrost antysemickich nastrojów, sądzi, że dzięki temu młodzi żydzi powrócą do groliwej wiary. Nie potępia tego, widzi w tym przyszły dobry skutek. Poprzez tą postać Prus pokazuje nam, iż posiada ogromny szacunek do Żydów, jednak wbrew otoczeniu nie popiera procesów asymilacyjnych. Przytoczeni przeze mnie bohaterowie wielki dzieł polskiej literatrury dzięwiętnastego stulecia, a w szczególności kreacja Jankiela z “Pana Tadeusza” wyczerpująco potwierdzają tezę iż (…).