Ateny. I. Ojcowie demokracji: Klejstenes (VII/VI wiek p.n.e.) - polityk ateński. Jego najważniejszą reformą było wprowadzenie zasady obsadzania wielu urzędów drogą losowania. Przykładowo w taki właśnie sposób od 487/486 p.n.e. byli wybierani archonci (najwyżsi urzędnicy w wielu miastach greckich; w Atenach wybierani na roczna kadencję tworzyli dziewięcioosobowe kolegium z podziałem kompetencji). Losowano ich spośród obywateli należących do najwyższych grup majątkowych. Ich listę ustalano w demach (jednostki administracyjne). Perykles (ur. 495 p.n.e. ) - polityk i wódz ateński. Prawdziwy ojciec demokracji. Przeprowadził w swoim życiu 4 najważniejsze reformy : I - po raz pierwszy w 457/456 p.n.e. dopuszczono przedstawicieli grupy zeugitów (według podziału Solona trzecia grupa majątkowa w społeczeństwie ateńskim) do piastowania urzędu archonta. II - około 450 roku p.n.e. przyznał on sędziom uczestniczącym w procesach sądu ludowego (heliaia) rodzaj dziennej diety (dzienny żołd otrzymywali też hoplici i żołnierze we flocie). Z czasem prawo pieniężnej gratyfikacji za służbę publiczną rozciągnięto też na członków Rady Pięciuset i większość urzędów. Od około 400 r. p.n.e. wprowadzono diety za udział w posiedzeniach Zgromadzenia Ludowego. W IV w p.n.e. funkcjonował specjalny fundusz teatralny - dawano drobne sumy widzom za uczestnictwo w spektaklach teatralnych. III - w 451/450 p.n.e. uchwalono tzw. prawo o obywatelstwie. Od tego czasu obywatelstwo zarezerwowane było wyłącznie dla tych mieszkańców Aten, których oboje rodzice należeli do wspólnoty obywatelskiej Aten. Prawo to uderzało w arystokrację, których przedstawiciele zawierali małżeństwa z cudzoziemkami w celu osiągnięcia korzyści majątkowych. IV - za jego czasów teci stanowiący znaczną część społeczności obywatelskiej mogli uczestniczyć w Radzie Pięciuset, chociaż formalnie nigdy nie zostali dopuszczeni do pełnienia urzędów (poza zasięgiem większości obywateli był też urząd stratega (byli to urzędnicy wojskowi powoływani na 1 rok, choć mogli ten urząd sprawować kilka razy z rzędu, dowodzili armią, kierowali polityką zagraniczną, kontrolowali finanse państwa). Według Peryklesa podstawowymi zasadami demokracji były: wolność i równość wobec prawa. II. Cechy charakterystyczne demokracji ateńskiej:

• o sprawach politycznych dyskutowano najczęściej podczas przedstawień w teatrze.
• instytucje i urzędy były jednoroczne, poza urzędem stratega z reguły nie można było ich było sprawować wielokrotnie (urzędy kolegialne i kadencyjne).
• każdy urzędnik przed wstąpieniem na urząd zdawał specjalny egzamin państwowy
• bezpośredni udział w rządach przyznano tylko obywatelom państwa (około 150 tysięcy osób)
• demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej
• nie obywatele, tj. metojkowie, wyzwoleńcy i niewolnicy nie posiadali praw publicznych
• władza suwerenna należała do ludu ateńskiego
• sądownictwo ludowe przekazano w ręce obywateli - wybór na zgromadzeniu sędziów - trybunał ludowy - Heliaia, która liczyła 6 tysięcy sędziów
• izegoria - prawo wypowiedzi dla wszystkich w Zgromadzeniu Ludowym, prawo do wygłaszania własnych wniosków i projektów ustaw.
• izonomia - równy udział we władzy wszystkich obywateli III. Instytucje: Rada Pięciuset (bule) liczyła 500 członków - organizowała i nadzorowała życie ateńskiej polis, między innymi rozpatrywała skargi przeciwko urzędnikom. Członków Rady losowano spośród kandydatów wybranych w demach. Dzielono ich następnie na 10 komisji (w każdej było 50 członków z 1 fyli). Każda komisja rządziła przez 1/10 części roku. 50 - osobowa część Rady zwana była prytanią, a jej członkowie prytanami. Bule przygotowywała także projekty ustaw, które następnie były rozpatrywane przez eklezję. Zgromadzenie Ludowe (eklezja) - tworzyli je wszyscy obywatele ateńscy (choć należy pamiętać, że nie każdy mieszkaniec Aten był obywatelem). W czasach Peryklesa miejscem posiedzeń Zgromadzenia był Pnyks - wzgórze położone naprzeciw Akropolu. Obrady rozpoczynały się o świcie, a kończyły się o zachodzie słońca. Demos - czyli obywatele ateńscy byli tu całkowicie suwerenni, mogli zgłaszać projekty dekretów lub poprawek do nich, ale jeśli ich postulaty były sprzeczne z prawem to obłożono ich sankcjami karnymi. Na Zgromadzeniach Ludowych rozstrzygano zazwyczaj sprawy bieżące państwa. Ze Zgromadzeniem Ludowym wiąże się pojęcie demagogów - tak od IV w p.n.e. zwano polityków, którzy byli bardzo popularni na zebraniach (demagog to też ten, co przewodniczył demosowi). Sąd ludowy (heliaia) - główna instytucja sądownicza, złożony z 6 tys. członków wybranych drogą losowania. Sędzią mógł zostać każdy obywatel po ukończeniu 30 roku życia. Decyzje o winie i karze podejmowano w tajnym głosowaniu. Głosowano za pomocą specjalnych żetonów wrzucanych do odpowiednich urn. Z sądem ludowym wiąże się pojęcie syrkofanta - donosiciela. Do uruchomienia procedury sądowej potrzebna była tylko skarga konkretnego człowieka. Demokracja ateńska nie znała bowiem instytucji prokuratora. IV. Urzędnicy: Archonci - najwyżsi urzędnicy w wielu miastach greckich. Wybierani na roczną kadencję tworzyli dziewięcioosobowe kolegium z podziałem kompetencji. Najważniejszym spośród archontów był basileus, który przewodniczył ofiarom i nadzorował życie religijne. W dalszej kolejności polemnarchos, który dowodził wojskiem. Od 487/486 p.n.e. wszystkich archontów powoływano przez losowanie. Prytanowie - urzędnicy w Atenach, stanowili prytanię, czyli pięćdziesięciu członków Rady Pięciuset, przebywających w prytanejonie przez jedną dziesiątą roku. Strategowie - urzędnicy wojskowi w wielu miastach greckich. W Atenach wybierano 10 strategów na roczną kadencję, choć urząd ten można było pełnić wielokrotnie. Do kompetencji strategów należało: dowodzenie armią, kierowanie polityką zagraniczną i nadzór nad finansami państwa. Z uwagi na tak rozległe i ważne kompetencje urząd stratega był jednym z najważniejszych w państwie. Stratedzy przejęli z czasem większość uprawnień archontów. Byli oni wybierani, a nie losowani. Z czasem stali się zawodowymi oficerami. Rzym. I. Cechy charakterystyczne republiki rzymskiej:
• lud rzymski (populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy, a wykonywał ją wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele brali bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale głosowano na mniejszych zgromadzeniach - centurialnych, tribusowych i plebejskich
• w przypadku wszystkich urzędów obowiązywała zasada kadencyjności (1 rok) oraz kolegialności (wspólne podejmowanie decyzji)
• urzędy były bezpłatne, ponieważ były zaszczytem (honores) - pełnili je więc tylko ludzie zamożni.
• największy autorytet posiadała senat II. Instytucje: Zgromadzenia centurilane (comitia centuriata) decydowały o wojnie i pokoju, obywatele podzieleni na klasy majątkowe wybierali na nich swych wyższych urzędników: konsulów, pretorów i cenzorów. Nazwa tych zgromadzeń pochodzi od słowa centum - jednostki administracyjno-wojskowej, związanej z podziałem na klasy majątkowe. W zgromadzeniach tych każdy obywatel głosował w ramach swojej centurii (centuria była także podstawową najmniejszą jednostką w legionie rzymskim). Zgromadzenia tribusowe (comitia tribula, 4 miejskie i 31 wiejskich) wybierały edylów i kwestorów. W III wieku p.n.e. stały się one głównym organem ustawodawczym i miejscem działalności trybunów ludowych. Zgromadzenia plebejskie (concilia plebis) dotyczyły tylko plebejuszy, wybierały one trybunów plebejskich - ludowych i edylów plebejskich. Senat - wobec częstych (co rok) zmian urzędników, był on organem o najwyższym autorytecie. Listę (album) sporządzano według rangi senatorów, byłych i aktualnych urzędników. Na pierwszym miejscy był jeden z konsulów - princeps senatus (wybierany na 5 lat), który zabierał zawsze pierwszy głos w czasie debaty. W skład senatu wchodzili byli i czynni urzędnicy. Senat mógł odwołać konsula, pretora, trybuna ludowego i dyktatora. Głosowanie było tylko jawne - przechodzenie na drugą część sali. Senat zajmował się sprawami kultu, finansami, bezpieczeństwem państwa i prowadził politykę zagraniczną państwa. Był tak naprawdę ostoją konserwatyzmu, który reprezentowali nobilitas. To właśnie oni zdobyli wyłączność na stanowiska kapłańskie, z których najważniejszy był urząd pontifex maximus. Łączył on w sobie władzę duchowną i świecką. III. Urzędnicy (wraz z senatem tworzyli władzę wykonawczą): Konsulowie (dwóch na okres 1 roku) byli najwyższymi urzędnikami. Mieli oni najwyższą władzę w mieście i poza jego granicami w przypadku wojny. Troszczyli się o sprawy publiczne. Najważniejsze ich kompetencje to: dowodzenie armią, uprawnienia religijne (interpretowali oficjalnie wróżby, na przykład od nich zależało, czy jest wolą bogów, aby wyruszać na wyprawę wojenną). Pretorowie (najpierw był jeden potem dwóch na 1 rok), musieli mieć ukończone 40 lat. Głównych ich zadaniem było utrzymywanie porządku w mieście, z czego wynikała jurysdykcja karana i cywilna. Towarzyszyło im 6 liktorów. Cenzorowie (dwóch na 5 lat) byli urzędnikami o charakterze specjalnym. Ich głównym zadaniem było przeprowadzanie spisu majątkowego, czyli cenzusu - podział obywateli i sporządzanie listy senatu (album), a także nadzorowali część spraw finansowych miasta, wysokość ceł, podatków itd. Trybunowie ludowi (10) - Najważniejsi urzędnicy wybieranymi przez cocilia plebis, którzy chronili prawa ludu przed nadużyciami oligarchii. Mieli prawa weta, prawo aresztowania urzędnika, zwoływania zgromadzeń ludowych. Edylowie (kurulni i plebejscy) tworzyli jednolite kolegium, byli urzędnikami, którym podlegały sprawy porządkowe miasta, troska o zaopatrzenie i urządzanie igrzysk na własny koszt. Kwestorzy (4 na okres 1 roku) byli pomocnikami konsula w sprawach finansowych. Dyktator (tylko 1 na 6 lub maksymalnie 12 miesięcy), urząd o wyjątkowej władzy którego powoływano w szczególnych sytuacjach krytycznych dla państwa. Dyktator miał najwyższą, niczym nie ograniczoną władzę.