M. Brzeziński, Rodzaje bezpieczeństwa państwa, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia. Red. naukowa S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2009, s. 33-43. Wieloznaczność i złożoność kategorii bezpieczeństwa zmusza do konkre¬tyzacji precyzującej jego odmiany i umożliwiającej bardziej wnikliwą analizę. Współcześnie bezpieczeństwo ma bardzo wiele postaci. Niestety, zainteresowaniu bezpieczeństwem nie towarzyszy porządek. Odkrywane rodzaje bezpieczeństwa charakteryzuje niedookreśloność treści, przekładająca się na ich wzajemne rela¬cje. Prowadzi to do zamieszania, które warto wyjaśnić, skupiając się na proble¬matyce podstawowej, to jest na bezpieczeństwie państwa oraz bezpieczeństwie międzynarodowym, narodowym i wewnętrznym. Zwiększająca się liczba rodzajów bezpieczeństwa nie powinna być kwestiono¬wana. Przyjąć należy, że bezpieczeństwo jest wartością szczególną, która wszystko przenika, łączy i warunkuje, stąd pojawia się w tak wielu odmianach. Wskutek stałego poszerzania zakresu obejmuje obecnie nie tylko tradycyjne zagadnie¬nia militarne i polityczne, ale również sprawy ekologii, surowców naturalnych, demografii czy kwestie socjalne . Rodzaje bezpieczeństwa usiłuje się uporządkować i sprowadzać do wymiarów (płaszczyzn, sfer), w ramach których bezpieczeństwo można badać w sposób względnie usystematyzowany. Wyróżnia się więc wymiar podmiotowo-przestrzen¬ny - obejmujący bezpieczeństwo personalne - jednostkowe), lokalne (grupowe, narodowe, państwowe) i globalne (międzynarodowe) oraz wymiar przedmiotowy - najszerszy, zawierający np. bezpieczeństwo ekologiczne, zdrowotne, ekono¬miczne, polityczne, społeczne, militarne - czasami także rozumiany jako war¬tości, środki, narzędzia i aktywność państwowa. W dalszej kolejności: wymiar podmiotowo-przedmiotowy składający się z bezpieczeństwa psychospołecznego, zewnętrznego i wewnętrznego. W końcu wymiar czasowy, wyznaczany poszcze¬gólnymi epokami rozwoju bezpieczeństwa. Proponuje się ponadto uwzględniać wymiar procesualny, to jest politykę, strategie, współzależności oraz wymiar strukturalno-organizacyjny w postaci organizacji, instytucji i działań . Inną próbą uporządkowania wymiarów bezpieczeństwa jest ich podział według sześciu kryteriów: podmiotowego, przedmiotowego, przestrzennego, znaczenia, składników i obszaru organizacji. Kryterium podmiotowe obejmuje bezpieczeństwa: jednostkowe, lokalne, narodowe, międzynarodowe i globalne. Kryterium przedmiotowe składa się m.in. z bezpieczeństw: militarnego, poli¬tycznego, ekonomicznego, ekologicznego, kulturowego i społecznego. Kryterium przestrzenne wskazuje na bezpieczeństwa: miejscowe, lokalne, subregionalne i regionalne. Według kryterium znaczenia, bezpieczeństwo przejawia się jako: stan, poczucie, proces, cel, wartość, potrzeba, struktura, organizacja. Kryterium składników wyznacza bezpieczeństwo negatywne (tylko przetrwanie) oraz pozy¬tywne (przetrwanie i swoboda rozwoju). Ostatnie kryterium, obszar organizacji, określa bezpieczeństwo wewnętrzne oraz zewnętrzne . Zróżnicowanie wymiarów bezpieczeństwa, których lista i zawartość pozostają otwarte, uświadamia zakres bezpieczeństwa oraz zakreśla jego główne obszary badawcze . Uwydatnia znaczenie właściwego rozumienia i dokładnego posłu¬giwania się poszczególnymi rodzajami bezpieczeństwa. Wyraźnie wskazuje, że prawidłowa znajomość pojęć nie tylko poprzedza, ale także wpływa na dalsze ustalenia dotyczące relacji między pojęciami oraz samej typologii bezpieczeństwa. Wnioski definicyjne są szczególnie istotne w przypadku bezpieczeństwa państwa oraz bezpieczeństwa międzynarodowego, narodowego i wewnętrznego - pojęć kluczowych w każdej politologiczno-prawnej analizie bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo państwa i bezpieczeństwo narodowe dość powszechnie trak¬tuje się jako pojęcia tożsame i stosuje w sposób zamienny . Odnosi się wręcz wrażenie, że bezpieczeństwo narodowe wyparło bezpieczeństwo państwa. Zdomi¬nowało literaturę przedmiotu, stając się pojęciem naczelnym, używanym równie powszechnie co bezrefleksyjnie. Wydaje się, że główną przyczyną popularności bezpieczeństwa narodowego jest nieprecyzyjne przetłumaczenie angielskiego national security, wynikające ze zignorowania różnic dzielących anglosaskie i eu¬ropejskie rozumienie pojęcia narodu . W podejściu anglosaskim, naród (nation) jest zrównany z państwem i ozna¬cza wspólnotę wszystkich obywateli państwa, niezależnie od ich przynależności etnicznej i kulturowej (tzw. polityczna koncepcja narodu). Natomiast w podejściu europejskim, naród jest tylko grupą społeczną zjednoczoną wspólną kulturą, stworzoną przez język, wielopokoleniową tradycję, symbole lub religię (tzw. kulturowa koncepcja narodu). Oba podejścia wiązane są z odmiennymi uwarunkowaniami historycznymi. W pierwszym przypadku, najpierw powstało państwo, potem naród (np. USA). W drugim było odwrotnie, najpierw ukształtował się naród, a potem pojawiło się jego państwo (np. Polska)? Różnice w rozumieniu pojęcia narodu należy odnieść do bezpieczeństwa i przyjąć, że national security nie oznacza bezpieczeństwa narodowego, lecz bezpieczeństwo państwa (bezpieczeństwo państwowe). Tłumaczenie takie jest nie tylko poprawne, ale również zgodne z rodzimą tradycją, dla której katego¬ria państwa posiada znaczenie podstawowe. Bezpieczeństwo narodowe w tym kontekście wydaje się pojęciem obcym, bez kulturowego zaplecza. Można oczy¬wiście powoływać się na wyniki powszechnych spisów ludności, wskazujące na tożsamość narodu i państwa. Jednakże takie postępowanie stanowiłoby nieuza¬sadnioną relatywizację wyraźnie odrębnych pojęć. Dowodzić można również, że bezpieczeństwo narodowe ochrania kulturę grupy etnicznej przed obcymi wpływami, a bezpieczeństwo państwa zachowuje ustrój polityczny, terytorium oraz stosunki społeczno-gospodarcze. Jednak i takie postępowanie nie byłoby właściwe. Pojęcie naczelne może być tylko jedno. Wszelka dwuwładza, zwłaszcza wynikająca ze sztucznie przyjmowanych konstrukcji, prowadzi do nieporozumień. Pojęciem naczelnym powinno być zatem pojęcie bezpieczeństwa państwa. Przyznając pierwszeństwo bezpieczeństwu państwa, przyjąć równocześnie należy jego dominującą pozycję wobec pozostałych rodzajów bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo państwa jest pojęciem podstawowym, które może być badane samodzielnie. Z uwagi jednak na obszerność i złożoność powinno być traktowane przede wszystkim jako pojęcie wyjściowe. Z bezpieczeństwem państwa należy wiązać, i z niego wyprowadzać, pozostałe pojęcia, które obecnie swobodnie krążą wokół kategorii państwa. Pojęcia te powinny funkcjonować w oparciu o bezpieczeństwo państwa. Powinny także analizować jego problemy w sposób szczegółowy i wyspecjalizowany. W niektórych przypadkach jako rodzaje, w in¬nych jako pojęcia powiązane. Zawsze jednak jako pojęcia o ściśle ustalonych relacjach odnoszonych do bezpieczeństwa państwa - swoistego punktu orien¬tacyjnego. Prymat bezpieczeństwa państwa nie oznacza tylko podporządkowania i domi¬nacji. Jego konsekwencją jest konieczność zapewnienia przejrzystości oraz spój¬ności szeregu pojęć, poczynając od samego bezpieczeństwa państwa poprzez bezpieczeństwo międzynarodowe, bezpieczeństwo narodowe, skończywszy na bezpieczeństwie wewnętrznym. Przez bezpieczeństwo państwa rozumie się system wartości stanowiących o istocie państwa wraz z zespołem środków zabezpieczających. Na system ten składają się przede wszystkim: przetrwanie (państwowe, etniczne i biologicz¬ne), integralność terytorialna (w sensie fizycznym, narodowym i państwowym), niezależność polityczna (w rozumieniu ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji) oraz jakość życia (poziom rozwoju społeczno-gospodarczego i kultu¬ralnego. Wśród innych wartości wymienia się m.in. międzynarodowy prestiż państwa, interesy własnych obywateli za granicą lub dobrobyt. Liczba wartości tworzących bezpieczeństwo państwa jest teoretycznie nieograniczona. Zależy od szczegółowości ujęcia, w tym przyjmowanego sposobu pojmowania kategorii bez¬pieczeństwa. Wartości nie mają ostatecznie i precyzyjnie ustalonej pozycji ani tre¬ści. Bardziej przypominają ciągle aktualizowaną listę, która wskutek poszerzania zakresu przedmiotowego bezpieczeństwa wyraża co raz to nowe potrzeby. Uwzględniając szerokie, pozytywne rozumienie bezpieczeństwa, bezpieczeń¬stwo państwa powinno zapewniać stały i niezakłócony rozwój. Cel ten może być osiągany w różny sposób. Różnie też bywa konkretyzowany. Rzecz jednak w tym, że zawsze wyraża wartości związane z bieżącą racją stanu, czyli katalog podstawowych (nadrzędnych, najżywotniejszych) zewnętrznych i wewnętrznych interesów państwa. Obok nich znajdują się również wartości pomniejsze, np. porządek. Choć są one mniej spektakularne, to jednak współtworzą bezpie¬czeństwo państwa. Mają charakter publiczny, są dobrem wspólnym i oddziału¬ją na wartości podstawowe. Bezpieczeństwo państwa stanowi zatem kompleks wszystkich wartości, bez względu na rangę i poziom popularności. Jego celem jest zapewnianie ciągłego rozwoju poprzez gwarantowanie (zabezpieczanie) realizacji wszystkich zbiorowych potrzeb. Ochrona wartości wypełnia politykę bezpieczeństwa, która jest realizowana w obrębie i poza granicami państwa, jako celowa i zorganizowana działalność upoważnionych organów państwa12. Politykę tą konkretyzuje szereg pojęć cząstkowych, analizujących bezpieczeństwo państwa w sposób szczegółowy, ułatwiając jego bliższe poznanie. Pierwszym z pojęć jest bezpieczeństwo międzynarodowe. W rozumieniu tra¬dycyjnym, zawężonym do aspektu fizycznego trwania i braku zbrojnych zagrożeń, bezpieczeństwo międzynarodowe oznacza się np. jako stan, w którym zaka¬zy i hamulce wobec prowadzenia wojny są silniejsze niż bodźce. Natomiast w rozumieniu szerokim (pozytywnym) przez bezpieczeństwo międzynarodowe rozumie się np. układ stosunków międzynarodowych, który zapewnia zarówno przetrwanie, jak i rozwój państw danego systemu międzynarodowego. W efekcie, bezpieczeństwo międzynarodowe stanowi wspólne bezpieczeństwo - rezultat i sumę bezpieczeństwa każdego oddzielnie i wszystkich państw-członków wspól¬noty międzynarodowej (bezpieczeństwo zbiorowości państw)13. Od strony formalnej, bezpieczeństwo międzynarodowe charakteryzuje otwartość zakresu oraz dynamizm. Analogicznie do kategorii bezpieczeństwa, bezpieczeństwo międzynarodowe jest równocześnie stanem i procesem, który nieustannie powiększa zasięg uwarunkowań i oddziaływania, zmieniając się w czasie i przestrzeni. Bezpieczeństwo międzynarodowe jest także pojęciem zbiorczym. Przenika całość stosunków międzynarodowych. Składa się ze środków i instytucji o charakterze wojskowym (np. kontrola zbrojeń, rozbrojenie), poli¬tycznym (np. pokojowe rozstrzyganie sporów, układy regionalne), ekonomicz¬nym (np. wymiana handlowa, eliminacja barier) oraz kulturalno-cywilizacyjnym (np. dziedzictwo ludzkości, prawa człowieka). Bezpieczeństwo międzynarodowe jest wypadkową bezpieczeństwa zewnętrz¬nego państw. Dowodzi, że bezpieczeństwo współczesnego państwa nie kończy się na jego granicach. Wymaga wyjścia poza rodzime terytorium oraz szero¬kiego umocowania w społeczności międzynarodowej. W ujęciu modelowym, bezpieczeństwo międzynarodowe obejmuje określoną liczbę państw i przybiera postać bezpieczeństwa uniwersalnego (zbiorowego), regionalnego lub subregio¬nalnego. Natomiast według kryterium metody funkcjonowania, bezpieczeństwo międzynarodowe występuje w odmianie subordynacyjnej lub koordynacyjnej. Subordynacyjny model bezpieczeństwa międzynarodowego wyróżnia dominacja konkretnego państwa lub wspólnego organu, na których spoczywa obowiązek zapewniania bezpieczeństwa. W przypadku zaś modelu koordynacyjnego, domi¬nację zastępuje wzajemne równoważenie, pojawiające się w wariancie równowagi sił, odstraszania, bezpieczeństwa zbiorowego lub koncepcji rządu światowego. W rezultacie, bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża nie tylko wzajemną zależ¬ność państw. Jednoznacznie wskazuje, że indywidualne bezpieczeństwo zależy od współpracy międzynarodowej, rozwiązywania zbiorowych, wspólnych problemów oraz budowania powszechnego zaufania. Następnym pojęciem jest bezpieczeństwo narodowe, przez które należy rozu¬mieć zdolność narodu (państwa) do ochrony jego wewnętrznych wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi. Bezpieczeństwo narodowe jest przeformułowanym na potrzeby polityki zagranicznej bezpieczeństwem państwa. Przenosi na śro¬dowisko międzynarodowe wewnętrzne wartości danego państwa, jego potrzeby, interesy itp. w celu ich ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi. Za główny problem bezpieczeństwa narodowego uznaje się zakres wartości podlegających ochronie. W znaczeniu tradycyjnym bezpieczeństwo narodowe postrzega się wąsko jako przetrwanie (samozachowanie), przez które rozumie się głównie ochronę integralności terytorialnej oraz niezależności politycznej wraz z instytucjami rządowymi. Natomiast w rozumieniu szerokim do wartości tworzących bezpieczeństwo narodowe zalicza się także np. system społeczno-¬gospodarczy, interesy własnych obywateli za granicą, dobrobyt, postęp gospo¬darczy, standard życia lub rozwój handlu. Pierwsze z podejść traktuje treść bezpieczeństwa narodowego w sposób generalny i uwzględnia wyłącznie wartości podstawowe. W przypadku drugiego podejścia, które jest współcześnie bardzo popularne, katalog podnoszonych wartości wydaje się szeroki i teoretycznie nieograniczony. Pod względem treści, katalog ten utożsamia wręcz bezpieczeń¬stwo narodowe z bezpieczeństwem państwa, co powoduje rozliczne powtórzenia, komplikacje i nieporozumienia. Prowadzi do zbyt swobodnych interpretacji, skutkujących relatywizacją bezpieczeństwa narodowego. Dlatego też za pierw¬szoplanową potrzebę definicyjną przyjmuje się ustalenie zamkniętego katalogu takich wewnętrznych wartości państwa, które zarazem tworzą bezpieczeństwo narodowe, wyznaczają jego odrębność oraz określają zakres i relacje z pozo¬stałymi pojęciami. Próbując sprostać wyzwaniu przyjmuje się, że bezpieczeństwo narodowe skła¬da się z wartości podstawowych, tj. przetrwania, jako wartości naczelnej, którą stanowi: przetrwanie państwa (jednostki politycznej), narodu (grupy etnicznej) i biologiczne przeżycie ludności. W dalszej kolejności: z integralności terytorial¬nej oraz niezależności politycznej (w rozumieniu ustrojowym), samowładności i swobody afiliacji. Czasami wyróżnia się także wartości szczegółowe, jak standard życia, rozwój społeczno-gospodarczy, system kulturalny lub możliwości dalszego rozwoju. Ponadto dostrzega się, że wartości wewnętrzne określane są przez każde państwo indywidualnie, adekwatnie do zapotrzebowania wyznaczanego rozumieniem bezpieczeństwa i oceną pojawiających się zagrożeńl9. Przytoczone wartości powielają treść bezpieczeństwa państwa. Nie wyjaśniają charakteru bezpieczeństwa narodowego jako pojęcia odrębnego od bezpieczeń¬stwa państwa i różniącego się od bezpieczeństwa - międzynarodowego i we¬wnętrznego. Zatem, to nie wartości wyróżniają bezpieczeństwo narodowe. Jego istota znajduje się poza nimi. Z definicji wynika, że bezpieczeństwo narodowe zmierza do ochrony wewnętrznych wartości państwa przed zagrożeniami zewnętrznymi. Pojawia się i funkcjonuje w kontekście międzynarodowym. Powinno więc być skierowane na zewnętrz państwa i skupione na problemach znajdujących się poza jego grani¬cami. Bezpieczeństwo narodowe to bezpieczeństwo zewnętrzne, bezpieczeństwo indywidualnego państwa w stosunkach międzynarodowych, wyznaczające jego zagraniczną politykę bezpieczeństwa. Podstawą bezpieczeństwa narodowego są wewnętrzne wartości państwa, określające najbardziej żywotne interesy o cha¬rakterze pierwszoplanowym i generalnym. Następnie wartości te są przenoszone poza rodzime terytorium i konfrontowane z zewnętrznymi problemami, w tym zagrożeniami, w celu ich dalszej i pełnej ochrony. Bezpieczeństwo narodowe należy umiejscawiać między bezpieczeństwem wewnętrznym a międzynarodo¬wym i traktować jako rodzaj bezpieczeństwa państwa. Formalnie samodzielny, faktycznie zaś wszechstronnie powiązany, łączący problemy powszechne (bez¬pieczeństwo międzynarodowe) z partykularnymi (bezpieczeństwo wewnętrzne) poprzez współpracę z innymi państwami, np. zawieranie sojuszy polityczno-woj¬skowych lub działania na rzecz rozbrojenia. W rezultacie, specyfikę bezpieczeństwa narodowego wyznaczają nie wartości podlegające ochronie, tylko kontekst i sposób ich podejmowania. Skupianie się na wartościach jest jednowymiarowe. Prowadzi do definicyjnego zamiesza¬nia, w którym poszczególne rodzaje bezpieczeństwa państwa funkcjonują bez ustalonych zakresów i celów badawczych. Bezpieczeństwo państwa obejmuje wszystkie możliwe wartości i interesy zapewniające przetrwanie i rozwój. Nato¬miast zadaniem poszczególnych pojęć jest ich odpowiednie ujęcie, uogólnie¬nie lub uszczegółowienie, oraz potraktowanie z perspektywy wewnętrznej lub zewnętrznej. Obecnie, w związku z pozytywnym postrzeganiem bezpieczeństwa oraz cha¬rakterem szeregu zagrożeń, bezpieczeństwo narodowe rozszerza swój zakres. Zmienia dotychczasowy wizerunek z tradycyjnego, wojskowo-politycznego, na nowoczesne i przekrojowe, obejmujące zagadnienia nie tylko sił zbrojnych, ale również ekonomiczne, techniczne, kulturowe lub ekologiczne2o• Nie zmienia jednak charakteru. Dalej pozostaje pojęciem analizującym bezpieczeństwo konkretnego państwa w stosunkach międzynarodowych, mającym na celu jego pełniejsze i lepsze zagwarantowanie. Ostatnim z pojęć określających bezpieczeństwo państwa jest bezpieczeństwo wewnętrzne, przez które ogólnie rozumie się np. określony stan struktur spo¬łecznych, politycznych i ekonomicznych zaspokajający aspiracje państwa i jego obywateli lub pozytywny i pożądany stan wewnątrz państwa, gwarantujący jego istnienie i prawidłowy rozwój. Podkreśla się, że wyodrębnienie bezpieczeństwa wewnętrznego jest zadaniem dość trudnym. Wymaga precyzyjnego rozdzielenia zewnętrznych i wewnętrznych aspektów bezpieczeństwa oraz odrzucenia myślenia stereotypowego, zrównu¬jącego bezpieczeństwo wewnętrzne z ochroną obywateli przed bezpośrednimi aktami przemocy. Przede wszystkim jednak zmusza do dalszych, pogłębionych studiów, które nadrobią wieloletnie, niewystarczające zainteresowanie doktryny oraz docenią znaczenie bezpieczeństwa wewnętrznego jako podstawy bezpie¬czeństwa państwa. Bezpieczeństwo wewnętrzne jest pojęciem złożonym, składającym się z wielu pojęć cząstkowych o różnych, nie zawsze precyzyjnie wskazanych zakresach. Wśród nich wyróżnia się m.in.: bezpieczeństwo i porządek publiczny, bezpie¬czeństwo powszechne i bezpieczeństwo ustrojowe. Pojęcia bezpieczeństwa i porządku publicznego występują łącznie i wzajem¬nie się uzupełniają. Bezpieczeństwo publiczne odnoszone jest do określonego stanu faktycznego umożliwiającego normalne funkcjonowanie państwa i jego obywateli, stanu który jest wiązany z zagrożeniami publicznymi, skierowanymi przeciwko państwu, jego celom, interesom i ustrojowi. Natomiast porządek publiczny odnoszony jest do zadań i działalności organów administracji publicz¬nej, dotyczących bieżącego przestrzegania norm oraz utrzymywania sprawności instytucji i urządzeń publicznych. Oba pojęcia nie mają charakteru równoważ¬nego ani równoznacznego. Zachodzić między nimi może relacja krzyżowania, polegająca na jednoczesnym naruszaniu przez jedno zachowanie bezpieczeństwa i porządku publicznego (nieprzestrzeganie zasad ruchu drogowego). Równo¬cześnie pojęcia mogą rozchodzić się w ten sposób, że określone zachowanie będzie stanowiło naruszenie np. tylko porządku publicznego (zakłócenie ciszy nocnej). Podkreślić należy, że pojęciami bezpieczeństwa i porządku publicznego posługuje się polski ustawodawca, określając nimi zakresy działania podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa (administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego). W konsekwencji pojęcia mają charakter praktyczny i powinny być precyzyjnie i jednolicie rozumiane i odróżniane. Niestety, co powszechnie podkreśla się w doktrynie, ich nieprecyzyjność jest stała, a brak zainteresowania zmianą tego stanu rzeczy pozostaje niezmiennym wyróżnikiem działalności prawodawczej. Bezpieczeństwo powszechne określa się jako stan zapewniający ochronę życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodowego przed skutkami klęsk żywiołowych i katastrof technicznych. Pojęcie bezpieczeństwa powszechnego jest zbliżone do bezpieczeństwa ekologicznego. Różni się przedmiotem zainteresowania. Bezpieczeństwo ekologiczne zajmuje się środowiskiem, czyli ogółem elemen¬tów przyrodniczych, jak: powierzchnia ziemi, kopaliny, woda, powietrze, fauna i flora, oraz krajobrazem zarówno naturalnym, jak i przekształconym przez człowieka. Przedmiotem zaś bezpieczeństwa powszechnego jest życie i zdrowie człowieka. Zakładając, że antropocentryczność bezpieczeństwa nie podważa zasadności wyróżnienia bezpieczeństwa ekologicznego, wydaje się, że między pojęciami zachodzi relacja podporządkowania, która zarazem wyjaśnia powody wyróżnienia bezpieczeństwa powszechnego. Bezpieczeństwo ekologiczne i jego zagrożenia zwracają uwagę tylko wówczas, gdy dotyczą człowieka. Zmiany, które nie wpły¬wają na jego życie, zdrowie i mienie nie są istotne. Pozostają zjawiskami przy¬rodniczymi. Dopiero związek z człowiekiem powoduje ich dostrzeżenie, zmianę traktowania oraz wzrost znaczenia. W rezultacie bezpieczeństwo powszechne można określić mianem bezpieczeństwa ekologicznego oddziałującego na życie i zdrowie człowieka. Bezpieczeństwo ustrojowe ochrania porządek konstytucyjny. Pojęcie to jest najściślej związane z państwem w jego tradycyjnym, instytucjonalnym rozumie¬niu. Bezpieczeństwo ustrojowe opiera się na konstytucji. Akt ten zakreśla treść bezpieczeństwa ustrojowego, wskazując na jego trzy składniki, będące zarazem stałym elementem współczesnych konstytucji. Po pierwsze, zasady ogólne, które wskazują na przyjęty w państwie katalog wartości określający charakter państwa. Zasady ogólne uzupełniają system prawny o inne systemy normatywne, jak na przykład prawo natury, dzięki czemu uelastyczniają konstytucję na zmieniające się wyobrażenia społeczne o należytym porządku i sprawiedliwości. Po dru¬gie, system naczelnych organów państwa, ich kompetencje i wzajemne relacje, określane mianem reżimu politycznego (systemu rządów). Po trzecie, katalog wolności i praw człowieka i obywatela, który wyznacza władzom reguły, obszar oraz intensywność możliwych ingerencji, pełniąc funkcje gwaranta stosunków państwo-obywatel-człowiek. Bezpieczeństwo ustrojowe zajmuje się porządkiem konstytucyjnym pań¬stwa. W przeciwieństwie do pozostałych pojęć współtworzących bezpieczeństwo wewnętrzne, posiada ono charakter polityczny. Dotyczy zagadnień związanych ze sprawowaniem władzy, mających dla państwa podstawowe znaczenie. Odróżnia się od bezpieczeństwa i porządku publicznego, które posiadają przede wszystkim charakter administracyjny (wykonawczy) oraz od bezpieczeństwa powszechnego, skupionego na kwestiach natury przyrodniczej (zdrowotnej, ekologicznej). Bezpieczeństwo ustrojowe występuje w trzech modelowych odmianach, demo¬kratycznej, totalitarnej i autorytarnej, które stanowią pochodne zróżnicowania systemów politycznych. Demokratyczny model bezpieczeństwa ustrojowego umożliwia udział w ocenie i współtworzenie bezpieczeństwa poprzez mecha¬nizm wolnych i powszechnych wyborów oraz nieskrępowaną działalność partii politycznych. Aparat bezpieczeństwa działa wyłącznie w ramach ustawowych uprawnień oraz podlega kontroli parlamentarnej i sądowej. Totalitarny model bezpieczeństwa ustrojowego polega na zawłaszczeniu całości spraw związanych z bezpieczeństwem przez jednostki lub grupy rządzących. Aparat bezpieczeństwa realizuje cele ideologiczne, ściśle wykonuje dyrektywy ośrodków władzy, stając się gwarantem ich dalszego istnienia. Autorytarny model bezpieczeństwa ustrojowe¬go ogranicza się do zabezpieczenia sprawujących władzę, uaktywniając się jedynie w okresach kryzysów politycznych. Aparat bezpieczeństwa kieruje się celami negatywnymi, zmierzającymi do utrzymania istniejącego stanu rzeczy. Przedstawione pojęcia, poza bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, którym posługuje się ustawodawca, mają charakter autorskich propozycji. Dopuszczają dyskusję oraz inne rozwiązania, również nazewnicze. Ich celem jest uporządkowanie bezpieczeństwa wewnętrznego - zakreślenie jego głównych obszarów badawczych, które mogłyby z powodzeniem funkcjonować w literaturze przedmiotu oraz znajdować odzwierciedlenie w polityce bezpieczeństwa. Niezależnie od ilości i charakteru przyjmowanych pojęć cząstkowych, bez¬pieczeństwo wewnętrzne państwa nie powinno być postrzegane w sposób wąski i odnoszone wyłącznie do służb mundurowych. Nie powinno być również rozu¬miane tylko przez pryzmat zagrożeń politycznych i kryminalnych. Bezpieczeństwo wewnętrzne należy traktować w sposób szeroki, analogicznie do bezpieczeństwa narodowego. Zachodzące przemiany w myśleniu o bezpieczeństwie nie ograni¬czają się do jego wybranych fragmentów, lecz obejmują całą kategorię. Nowa teleologia bezpieczeństwa nie dyskryminuje aspektów wewnętrznych, ani tym bardziej ich nie pomija. Więcej, koniec zimnej wojny - epoki zagrożeń zewnętrz¬nych i militarnych - przyczynił się do odkrycia bezpieczeństwa wewnętrznego, jego znaczenia, bogactwa i złożoności. Równocześnie, wskutek przemian cywilizacyjnych, uzewnętrznianych przez globalizację oraz postęp techniczny, pojawiają się nowe lub wzmagają i prze¬kształcają dotychczasowe zagrożenia. Dotyczą one przede wszystkim przestępczo¬ści w jej zorganizowanych formach, przemytu narkotyków, terroryzmu, korupcji oraz prania brudnych pieniędzy. Poza nimi występują również zagrożenia będą¬ce konsekwencjami zmian klimatycznych (powodzie, susze, pożary), technolo¬gicznych (awarie sieci informatycznych), a nawet żywieniowych i chorobowych (pandemie). Wszystkie mają charakter transnarodowy. Nie tylko z łatwością przekraczają granice, wiążąc poszczególne rodzaje bezpieczeństwa państwa, ale przede wszystkim prowadzą do jego częściowej intemacjonalizacji. Analiza obecnych zagrożeń potwierdza pierwotny charakter bezpieczeństwa państwa jako pojęcia podstawowego. Równocześnie wskazuje na zacieranie się jego zewnętrznych i wewnętrznych aspektów, co prowadzi do zbliżenia bez¬pieczeństwa międzynarodowego, narodowego i wewnętrznego, czyniąc z nich pojęcia niemal umowne, wyodrębniane głównie z powodów dydaktycznych i teo¬retyczno-naukowych. W praktyce rodzaje bezpieczeństwa państwa dopełniają się i wszechstronnie warunkują. Bezpieczeństwo wewnętrzne oddziałuje na bez¬pieczeństwo narodowe, a to z kolei na międzynarodowe. W innej kolejności poziom bezpieczeństwa międzynarodowego znajduje odbicie w bezpieczeństwie narodowym, a dalej w wewnętrznym. Konsekwencją tej współzależności jest równoważność każdego z pojęć, nakazująca ich równoprawne traktowanie. Zapewnianie bezpieczeństwa nie jest już sprawą pojedynczego państwa. Staje się zadaniem coraz bardziej wspólnym, realizowanym zarówno tradycyj¬nie - samodzielnie, w ramach własnych granic, jak i we współpracy - ponad granicami, razem z innymi państwami. Na współczesne bezpieczeństwo państwa należy więc patrzeć w sposób całościowy i dostrzegać w nim nie tylko wartości własne, rodzime, ale również powszechne, zbiorowe. Wydaje się, że tylko takie, szerokie traktowanie bezpieczeństwa umożliwia kompleksową ochronę państwa i jego obywateli.