STRATEGIA Termin „strategia" pochodzi od greckiego słowa strategos, co oznacza kierowanie wojskami z pozycji naczelnego wodza. Pojęciem tym zaczęto się posługiwać co najmniej 400 lat p.n.e., chociaż w piśmiennictwie pojawiło się ono dopiero pod koniec XVIII wieku. Od tego okresu, aż do mniej więcej lat sześćdziesiątych XX wieku kategoria ta była przede wszystkim odnoszona do terminologii wojskowej, gdzie strategię rozumiano jako dział sztuki wojennej obejmujący przygotowanie i prowadzenie wojny jako całości. Przed okresem napoleońskim strategia oznaczała sztukę prowadzenia wojsk ku zwycięstwu lub sztukę złagodzenia rozmiarów klęski. W okresie napoleońskim znaczenie tego pojęcia znacznie się rozszerzyło. Obejmowało ono wówczas także odpowiednie kroki polityczne i gospodarcze, podejmowane w celu zwiększenia szans na zwycięstwo militarne. Pruski generał i teoretyk wojskowy Carl von Clausewitz twierdził, że strategia dotyczy tworzenia planu wojny, określenia poszczególnych kampanii wojennych oraz w ich ramach indywidualnych przedsięwzięć. W innych dziedzinach ludzkiej aktywności, zwłaszcza w polityce i gospodar¬ce, termin „strategia" stał się popularny znacznie później. Jednak już w drugiej połowie XIX wieku w rozwoju gospodarki amerykańskiej nastąpiły zjawiska, które miały wymiar strategiczny. Strategie gospodarcze spowodowały przyśpieszenie rozwoju gospodarczego oraz skutkowały wykształceniem się nowoczesnego za¬rządzania18. Doprowadziły one również do upowszechnienia się strategii jako podstawowej kategorii zarządzania przedsiębiorstwem. O tym, że termin „strate¬gia" był stosowany, choć nie powszechnie i nie zawsze w takim rozumieniu jak obecnie, już znacznie wcześniej niż zwykło się przyjmować (przełom lat pięć¬dziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku jest uznawany, na gruncie praktyki i nauki o organizacji i zarządzaniu, za okres popularyzacji tej kategorii) wynika z badań przeprowadzonych przez Brookings Institution wśród 100 największych przedsię¬biorstw amerykańskich. W pierwszych dekadach XX wieku strategię utożsamiano z programem działania firmy tworzonym na podstawie analizy nieodległej przyszłości. Opracowanie takiego programu ułatwiało funkcjonowanie organizacji, a zwłasz¬cza zarządzanie w coraz trudniejszych warunkach zewnętrznych. Już wówczas otoczenie zaczęło się przekształcać ze stałego w zmienne. W coraz większym zakresie były bowiem identyfikowane takie zjawiska, jak: umiarkowane zmiany wyrobów i usług, stali wielcy konkurenci oraz pojawianie się nowych konkurentów, przewidywalne zmiany w postępowaniu władz państwowych, stopniowe zmiany techniczne, ewolucyjne tendencje zewnętrzne, kombinacja zasad sta¬tycznych i podejścia dynamicznego. Dorobek klasyków nauki organizacji i zarządzania oraz proponowane przez nich naukowe zasady zarządzania niewiele zmieniły w tym okresie w istocie planu jako krótkookresowej koncepcji roz-woju firmy. Lata trzydzieste i czterdzieste XX wieku to okres, w którym funkcjonowanie organizacji podlegało szczególnym uwarunkowaniom ekonomicznym. Takie po¬strzeganie przedsiębiorstw skutkowało również innym niż dotychczas rozumieniem strategii. Program działania firmy uległ przeobrażeniu i skonkretyzował się w po¬staci budżetu. Stał się on swego rodzaju dogmatem, a bezwzględna realizacja ujętych w nim zadań — podstawowym celem firmy. Zdeterminował on bowiem proces podejmowania decyzji i to niezależnie od tego, jak kształtowały się bieżące uwarunkowania dotyczące funkcjonowania organizacji. Był to kolejny istotny krok w procesie kształtowania się strategii organizacji. Warunki otoczenia, jakie zarysowały się po II wojnie światowej, wyznaczyły nową jakość w funkcjonowaniu wszystkich podmiotów, także gospodarczych. Ciągłe zmiany wyrobów i usług, zmieniająca się konkurencja, niemożliwe do przewidzenia działania władz państwowych, zasadnicze innowacje techniczne czy gwałtowne zmiany społeczne to tylko najczęściej występujące zjawiska, które charakteryzowały ujawniające się z całą mocą burzliwe otoczenie. W takich warunkach zrodziła się potrzeba szukania innych wzorców działania. Nastąpił rozkwit nauki i praktyki zarządzania. Wszystko to nie pozostało bez wpływu na istotę, a przede wszystkim na upowszechnienie się strategii. Budżet jako szczególna, formułowana w stosunku do dłuższego niż wcześniej horyzontu czasowego, strategia rozwoju organizacji jest coraz częściej wykorzystywanym instrumentem zarządzania. Jednak w warunkach wzrostu turbulencji otoczenia, którego wyrazem są coraz ostrzej ujawniająca się konkurencja rynkowa, dynamicznie rozwijająca się gospodarka oraz złożona sytuacja polityczna, budżet zmienia swoją postać. Staje się długofalową koncepcją rozwoju przedsiębiorstwa nazywaną strategią. Przełom lat pięćdziesiątych i sześć¬dziesiątych XX wieku jest okresem, w którym pojawiła się współczesna definicja strategii. Identyfikowana w literaturze przedmiotu bardzo duża liczba definicji strate¬gii świadczy o ich merytorycznej różnorodności, która wynika, jak się wydaje, z odmiennych podejść czy postaw metodologicznych prezentowanych przez ich autorów. Obserwuje się próby poddania tego zbioru klasyfikacji. Jedną z bardziej interesujących jest typologia dokonana przez K. Obłoja, który zestawiając znane w literaturze pojęcia strategii, ujmuje je w cztery główne grupy.

1. Strategia polega na tworzeniu i egzekucji planu działania.
2. Strategia sprowadzona jest do pozycji organizacji względem otoczenia.
3. Strategia jest względnie trwałym wzorcem działania organizacji, zbiorem pewnych trwałych reguł, sposobów, reakcji, wspieranym kulturą or¬ganizacyjną.
4. Strategia to proces samoidentyfikacji organizacji, odkrywanie i kształ¬towanie jej tożsamości, własnego ,ja". Wskazanie tej czy innej definicji strategii nie rozwiązuje postawionego tu problemu. Wydaje się, że najlepszym sposobem pogodzenia różnych stanowisk wyznaczonych przez punkt widzenia, z jakiego jest definiowana strategia, może być model 5xP H. Mintzberga, Uważa on, że strategii nie można zredukować do pojedynczej definicji, a w zależności od sytuacji przedsiębiorstwa może być ona rozumiana i rozpatrywana jako: • P jak plan lub rodzaj świadomie zamierzonego działania; w tym ujęciu strategia ma dwie specyficzne cechy: — opracowuje się ją przed działaniem, do którego się odnosi, — jest opracowywana świadomie i celowo; • P jak paltem (wzór, model) utożsamiany ze sformalizowanym, ustrukturalizowanym działaniem; w tym znaczeniu strategia to konsekwencja w działaniu, która może być zamierzona lub niezamierzona; strategia jako plan i wzorzec mogą być od siebie niezależne, ponieważ konsekwencja w działaniu nie musi być wcale skutkiem uprzednich planów; jest ona wynikiem postępowania ludzi; • P jak ploy (sterowanie), działanie zmierzające do osiągnięcia konkretnego celu; może być planem, który się odnosi do konkretnej sytuacji or¬ganizacji, może również oznaczać specyficzny manewr (sposób działa¬nia), który ma zmylić przeciwnika czy konkurenta; • P jak posińon (pozycja, miejsce) identyfikowane z szukaniem korzystnej pozycji czy miejsca w otoczeniu, które pozwala sprostać konkurencji; to miejsce w otoczeniu może być skutkiem przygotowywanego wcześniej planu, ale może być również rezultatem wytrwałości w działaniu; • P jak perspective, czyli postrzeganie swojej pozycji w przyszłości mniej lub bardziej odległej perspektywie; w tym znaczeniu strategia dla organizacji jest tym, czym osobowość dla człowieka; sięga do wnętrza organizacji, do ludzi zjednoczonych wspólnym celem lub wspólnym działaniem

Elementami wzajemnie się warunkującymi, jak również warunkującymi wymiary istnienia zarówno całych społeczności, jak i jednostek, są bezpieczeństwo i rozwój. Co więcej – bez bezpieczeństwa nie ma rozwoju, a rozwój zaś ułatwia zapewnienie bezpieczeństwa. To właśnie zadaniem strategii jest kształtowanie bezpieczeństwa, i to przez nie jest ono realizowane. Pojęcie strategia pochodzi od greckiego słowa strategos, oznaczającego niegdyś najwyższego dowódcę, odpowiedzialnego przede wszystkim za prowadzenie wojny, w związku z czym przez wiele wieków ową strategię odnoszono do spraw militarnych – nierzadko bywała także utożsamiana ze sposobem wykorzystania sił zbrojnych jako całości dla celów wojny. Do dzisiaj jest nią strategia wojskowa . Jednym z najistotniejszych wymiarów każdej strategii są jej zasady, czyli reguły sprawnego przygotowania oraz prowadzenia walki, które – przy jak najmniejszych kosztach – zwiększają prawdopodobieństwo zwycięstwa. Celem stosowania zasad operacyjnych jest uzyskanie, utrzymanie i wykorzystanie przewagi, rozumianej szeroko i wielowymiarowo .

Za jednych z klasyków teorii strategii uważa się Sunz Tzu i Carla von Clausewitza . Jednym z najbardziej znaczących oraz najoryginalniejszym dla dorobku starożytnej myśli wojskowej jest traktat Sun – Tzu - chińskiego generała, lisa wojny, filozofa, żyjącego około VI w. p. n. e. , którego poglądy oceniane współcześnie mogą wydawać się nieco archaiczne, jednakże w tamtym okresie miały one doniosłe znaczenie . Sun Tzu był zagorzałym zwolennikiem niesiłowych rozstrzygnięć oraz zmagań informacyjnych . Uważał, że największym osiągnięciem jest pokonanie wroga bez walki. Jeżeli to się nie uda, wówczas ludzie zostaną wciągnięci w wojnę . Sun – Tzu zagadnienie wojny sprowadzał do następujących czynników: • moralnego, • pogodowego, • terenowego, • dowodzeniowego • i taktycznego .

Każdy z nich jego zdaniem był niezwykle ważny, aby uzyskać zwycięstwo. Przez czynnik moralny, wspomniany autor rozumiał wszystkie te czynniki, które odpowiedzialne są za zgodę w armii oraz posłuszeństwo żołnierzy. Przez motyw pogodowy – rozumiał zaś wpływ sił natury, czyli możliwość przeprowadzenia operacji wojskowej w sposób adekwatny do danej pory roku. Czynnik terenowy to głownie kwestia odległości, ukształtowanie terenu, jak i warunki sprzyjające przeżyciu ludzi Przez dowodzenie rozumiał on mądrość dowódców, ich kwalifikacje i szczerość, jak również surowość czy odwagę. Z kolei taktyka utożsamiana była z organizacją, powierzeniem odpowiednich funkcji oficerom, czy dobrą aprowizacją armii. Wspomniane można przyjąć jako zasady prowadzenia wojny . I jak powiadał: „dowódca pozbawiony odwagi nie jest w stanie pokonać trudności, ale też zrealizować wielkich planów” . Aby odnieść zwycięstwo – zdaniem Sun Tzu – niezbędna jest jedność moralna oraz wodza, wykorzystywanie czasu i przestrzeni, jego zdolności, jak również wyszkolone zwarte wojsko. Głównym celem walki było uzyskanie przewagi nad przeciwnikiem . Sun Tzu uważał, że: „strategia wojny polega na przebiegłości i stwarzaniu złudzeń” .

Najpierw trzeba wprowadzić przeciwnika w błąd, wprowadzić chaos w jego armii, a dopiero później uderzać. Kiedy wróg jest spokojny, należy go rozdrażnić, kiedy zjednoczony – rozdzielić, jeżeli zaś dochodzi do konfrontacji, wówczas należy odpowiedzieć na zmieniające się sytuacje oraz szukać korzystnych rozwiązań . Wspomniany dowódca był przekonany, iż elementami sztuki wojennej charakterystyka przestrzeni, ocena warunków zewnętrznych, kalkulacja, konfrontacja własnych sił i wroga oraz szansa zwycięstwa . Zdaniem Sun Tzu wojna jest dla państwa sprawą najwyższej wagi, drogą, która wiedzie w kierunku przetrwania lub upadku, jest sprawą życia i śmierci , jest „sztuką wprowadzania wroga w błąd” . Sun Tzu uważał, że wroga można pokonać redukcją woli, a przewaga narzuca określony sposób walki: „jeśli przeważasz nad przeciwnikiem 10-krotnie, okrążasz go; jeśli 5-krotnie – atakuj; jeśli 2 – krotnie – najpierw go podziel; gdy jest równowaga – możesz walczyć; jeśli jesteś słabszy – zapewnij sobie wycofanie” . Według Shu Tzu elementarnymi zasadami – mnożnikami siły niematerialnej – są: rozpoznanie, fortel, zaskoczenie, manewr, działania pośrednie oraz presja psychologiczna . To właśnie na podstawie oryginalnej koncepcji współzależności czynników wojny, jak i analizy ludzkich zachowań, autor stworzył spójną teorię wojny, a do dnia dzisiejszego zasady strategii oraz taktyki stanowią inspirację myśli wojskowej . Przedstawione przeze mnie zasady nie straciły na swojej aktualności, bowiem w czasach obecnych zaskoczenie jest jednym z czynników zwycięstwa, a elastyczność dowodzenia, operatywność i skrytość działań – jednymi z istotniejszych zasad dowodzenia .

Carl von Clausewitz był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli sztuki wojennej w Niemczech w okresie rewolucji francuskiej. Był generałem i teoretykiem wojny, jak i twórcą nowoczesnej a i ogólnej teorii strategii. Wspomniany autor był – w przeciwieństwie do Shu Tzu – zwolennikiem rozstrzygnięć siłowych, działań bezpośrednich . Ponadto uważał on, że w decydującym punkcie bitwy należy wprowadzić możliwie jak największą liczbę wojska. C. Clausewitz rozpatrywał sztukę wojenną oraz zjawiska wojny w nieustannym ruchu i rozwoju. Był wielkim przeciwnikiem „wiecznych” zasad sztuki wojennej. Do nadrzędnych zasad sztuki wojennej – wspomniany autor zaliczał przede wszystkim: przewagę liczebną, zaskoczenie, podstęp, skupienie sił, jak i ich ekonomię. Ponadto wymieniał jeszcze: cnotę wojenną, wytrwałość, czy odwagę . C. Clausewitz sformułował uznawanych do dzisiaj za klasyczne zasad: • zmasowanie, • cel, • ekonomia sił, • prostota, • zaskoczenie, • jedność dowodzenia, • ubezpieczenie, • ofensywa, • manewr .

Prawidłowe uprawianie strategii – jak podaje S. Koziej – powinno podlegać określonej logice postępowania, która sprowadza się do czterech elementarnych faz: • zdefiniowania interesów danego podmiotu; • określenie jego celów strategicznych, • ocenę strategicznych warunków bezpieczeństwa • oraz sformułowanie koncepcji strategicznej, • jak i określenie zasobów , które niezbędne są do zrealizowania koncepcji .

Podstawą teorii C. Clausewitza są wzajemne relacje pomiędzy niewymiernymi czynnikami moralnymi a przeliczalnymi czynnikami fizycznymi. Siły moralne uważał on za jeden z najistotniejszych czynników, co więcej – nie podlegający logice kalkulacji czynników wojny . We wspomnianej doktrynie eksponowano zasadę „silnego, krótkotrwałego, skupionego uderzenia jako najskuteczniejszego sposobu realizacji jej militarnego celu” . C. Clausewitz wychodził z założenia, że strategia polega na tym, aby być dość silnym, głównie w punkcie decydującym, jest nią wykorzystanie bitwy do celów wojny . Ponadto określa ona czas, miejsce i przeciwnika z którym należy walczyć. Elementami strategii są czynniki: matematyczne, fizyczne, moralne, geograficzne i statystyczne . Przewaga zaś – zdaniem wspomnianego – jest powszechną zasadą zwycięstwa .

Wojna jest zjawiskiem społeczno – politycznym, które stanowi integralną część dziejów ludzkości. Wspomnianemu pojęciu nadawano różne znaczenia, jednakże najczęściej utożsamiania była ze zorganizowaną walką zbrojną pomiędzy państwami, narodami, jak i grupami społecznymi. Coraz częściej jednak znajduje zastosowanie termin konflikt zbrojny. Określenie jeszcze szerszym jest użycie siły (posługuje się nim Karta Narodów Zjednoczonych), które obejmuje starcie sił zbrojnych dwóch lub większej ilości przeciwników, akcje zbrojne, które nie napotykają zbrojnego oporu

Strategia i taktyka

Geniusz Napoleona zrodził się nie tylko z dogłębnych przemyśleń nad fryderycjańską sztuką wojenną i z wnikliwej lektury francuskich pisarzy wojskowych drugiej połowy XVIII w. z Guibertem na czele, ale także z umiejętności pogodzenia zasad najnowocześniejszej ówczesnie teorii wojennnej ze zdobyczami najlepszej i najświeższej praktyki. Tej praktyki dostarczyła dwudziestoparoletniemu porucznikowi wojna prowadzona przez rewolucyjną Francję. Dzieło rewolucji w dziedzinie sztuki wojennej było wielkie i twórcze, podziałało jak najżywniej na umysł i wyobraźnię Bonapartego. Rewolucja bowiem wydobyła tę sztukę z zacofania , przeciwstawiła rutynie nowe osiągnięcia , zapoczątkowała wojnę mas, Generałowie rewolucji, pragnąc uzyskać większę operatywność działań , wprowadzili nowy podział wojska : na dywizję , a w czasach Dyrektoriatu na korpusy, składające się z trzech lub czterech dywizji, ale jeszcze bez odwodu. Niewyszkoleni, ale świadomi swych działań sankiuloci nie szli do ataku w zwartym szeregu. Złamali więc zasady strategi linearnej , szli w szyku rozproszonym . Zrodziła się z tego tyraliera. Za tyralierzystami dopiero szła do walki masa żołnierska w kolumnie.

Pryncypia rewolucyjnej sztuki wojennej stworzyły fundamenty teorii i praktyki wojennej Napoleona. Już w bitwie pod Marengo Bonaparte wypracował formułę , która legła u podstaw nowej organizacji armii , co zasadniczo wpływało na na nowatorskie stosowanie przezeń zasad strategii i taktyki. Z dwóch lub trzech dywizji piechoty stworzył Napoleon korpus wyposażony w niewielką liczbę najkonieczniejszych kawalerii i dział . Natomiast większą część kawalerii i artylerii gromadził w grupie odwodowej, zachowywanej w czasie bitwy do dyspozycji naczelnego wodza . Siła poszcególnych dywizji i korpusów nie była ustalona . W 1805 r. korpusy składały się z dwóch lub czterech dywizji i liczyły od 14 do 40 tysięcy ludzi .Dywizje miały od 6 do 11 batalionów , co oznaczało liczebność od 5600 do 9 tysięcy żołnierzy. Batalion stanowiło na ogół 500 żołnierzy , natomiast regiment ( pułk ) skupiał od jednego do trzech batalionów. W kampanii 1806 r. armia była pod względem liczby żołnierzy w poszczególnych jednostkach nieco inaczej podzielona . Dywizje liczyły od 6 do 8 tysięcy ludzi , przeważały regimenty dwubatalionowe. Napoleon był niezrównanym mistrzem w manewrowaniu korpusami.

Podstawową myślą cesarza było ustawić korpusy swej armii, w ten sposób, żeby przeciwnik nie mógł się wycofać. Nadto zaś korpusami tak manewrował i ustawiał je tak blisko siebie, aby podczas bitwy mógł je szybko skoncentrować . Rzucając armię do ataku , Napoleon zaciskał coraz bardziej front, w miarę jak coraz liczniejsze korpusy wystawiano na bezpośredni, nagły atak , i zbierał całą armię w jedną potężną pięść. Nadrzędnym prawem, którym kierował się Napoleon, a którego realizację doprowadził do perfekcji, było skoncentrowanie większości własnych sił w punkcie strategicznym najważniejszym, roztrzygającym. Uderzenie decydujące miało za zadanie zniszczenie żywej siły przeciwnika w najboleśniejszym miejscu. Miało zdruzgotać jednym ciosem , błyskawicznym i bezwzględnym, najsilniejsze ogniwo oporu wroga. Napoleon nie wypracował żadnej reguły co do tego, kiedy miała nastąpić koncentracja armii dla zadania ostatecznego ciosu. Zależało to od jego własnej decyzji. Strategia cesarza była przecież sztuką opartą nie tylko na znajomości podstaw teoretycznych , ale i na wyobraźni , i matematycznej kalkulacji. Rozkazodawstwo Napoleona różniło się więc w różnych kampaniach i wyśledzenie jakiegoś wspólnego mianownika nie jest sprawą prostą . Można chyba tylko wskazać na pewne znamienne dla niego typy rozwiązań strategiczno-taktycznych, które stosował w zależności od wytworzonej w czasie działań sytuacji oraz geograficznego położenia teatru walki.

Napoleon działał niesłychanie szybko i z ogromnum zuchwalstwem . Piorunujące jego posuniecia obezwładniały przeciwnika. Ponieważ ważnym elementem leżącym u podstaw sukcesu było zaskoczenie wroga , który nie powinien orientować się w zasadniczym rozkładzie korpusów w szlaku ich marszruty, Napoleon działał w największej tajemnicy. Poruszenia armii osłaniał przed wrogiem najchętniej jakąś zasłona naturalną, górami , czy wielą rzekę . Masy piechoty w marszu były zawsze ubezpieczane przez jazdę . Wielką wagę przywiązywał do posiadania informacji o posunięciach wroga, dlatego też dbał o rozwinięcie służby wywiadowczej . Szpiedzy jego to zarówno zawodowcy , jak i francuska służba dyplomatyczna w całej Europie. Do zawodowców nie zawsze miał Napoleon szczęście, bo ludzie ci, jak to w tej robocie często się zdarza , próbowali pracować na dwa fronty.

Drogi komunikacyjne poza tymi , które w danej kampanii uznał za podstawowe, nie miały dlań większego znaczenia. Natomiast owe podstawowe drogi były ogromnie skrupulatnie chronione . Dbał więc, aby szły one przez miasta , które stanowić mogły jakieś punkty przerzutu do Francji. Starał się też opanować przejścia przez rzeki lub przełęcze. Jednakże, o ile sztuka wojenna poprzednich epok problem ubezpieczenia terenu walki uznawała za główne zadanie strategiczne, o tyle dla Napoleona był to etep, a celem pozostawało zawsze zniszczenie żywej siły wroga . Tak jasno widząc cel ostateczny walki , nigdy nie rozpraszał uwagi ani nie marnował sił na wykonywanie zadań drugoplanowych . Jedną z żelaznych zasad jego strategii było zachowanie aż do decydującego momentu własnej siły uderzeniowej.

Gdy już cel osiągnął i zmusił wroga do przyjęcia bitwy , starał się go załamać nerwowo, wyczerpać psychicznie. W tym celu koncentrował nań ogień artyleryjski i ręcznej broni palnej. Starał się miażdżyć odporność przeciwników sugerując , że przecina im linie odwrotowe lub że całą siłą chce zniszczyć jedno ze skrzydeł armii. Dopiero po takim przygotowaniu , gdy osądził, że wróg należycie skrusza i stracił odporność, rzucał w upatrzone z góry miejsce całą swoją siłę. Łamał opór , a następnie rozpoczynał równie bezwzględny pościg. Wielu historyków wojskowych ocenia, że pościg należał do jednego z najciekawszych elementów strategii napoleońskiej. W każdej zresztą chwili, w zależności od wytworzonej sytuacji, cesarz gotów był zmienić plan bitwy, korygując plan uprzednio opracowany. Doszukując się podobieństw form manewrów stosowanych przez Napoleona, niektórzy badacze jego sztuki wojennej sprowadzają je do dwóch schematów: manewru na tyłu i manewru z położenia środkowego. W pierwszym przypadku rzucał swą armię w strefę odwrotu wojsk nieprzyjaciela, aby rozbić je jednym uderzeniem. W drugim – nie dopuszczał do połączenia się armii przeciwników, aby pokonać je oddzielnie. W strategi ulubiony w systemie Napoleona był manewr na tyły , w taktyce – bitwa z natarciem obchodzącym..

Rozegranie samej bitwy nie różniło się wiele od tego schematu, jaki został wypracowany w początkach wojen rewolucyjnych . Dywizja podzielona na dwie brygady posuwała się ku nieprzyjacielowi w dwóch liniach, z tym, że ustawiała się w szachownicę, jeden regiment rozpraszał się u przodowi, a drugi szedł za nimi zmasowany w kolumnie. Tak więc obserwujemy uporządkowany nieco schemat ataku kolumn piechoty sankiulotów poprzedzony przez tyralierę . Wrogowie Napoleona początkowo walczyli z nim posługując się szykiem linearnym. Szli więc w trzech szeregach i stanowili w ten sposób znakomity cel dla Francuzów. W rezultacie tak byli wstrząśnięci własnymi stratami, że rzadko mogli potem stawić czoło zbliżającej się piechocie napoleońskiej.Przeważnie po zbliżeniu się Francuzów, nie próbując walki na bagnety, ucielkali ogarnięci strachem. Jednakże ten moment przewagi przez stosowanie nowoczesnej taktyki na polu bitwy został przez przeciwników Napoleona podpatrzony i po paru kampaniach zaczęli oni również stosować tyralierę i kolumnę. Ponieważ zaś dysponowali armią lepiej wyćwiczoną, odnosili sukcesy , gdy żołnierz francuski musiał walczyć na białą broń w czasie zwarcia, przyzwyczajony uprzednio do szybkiej ucieczki wroga. Wydaje się , że te zmiany w sposobie walki swych przeciwników Napoleon dojrzał zbyt późno i nie wyciągnął z nich wniosków. System walki stosowany przez Napoleona zdawał znakomicie egzamin na terenie płaskim, zabezpieczonym naturalnymi przeszkodami, jak np. Nizina Nadpadańska zamknięta górami, już gorzej sprawdzał się w Niemczech północnych , a zawiódł na wielkich przestrzeniach Rosji . Obszar był tu tak wielki, że nieprzyjaciel mógł zawsze odskoczyć, zabezpieczanie zaś głównych lini komunikacyjnych, wydłużonych monstualnie na tysiąc kilometrów, zmniejszało ogromie siłę uderzeniową, którą Napoleon mógł zgromadzić w ręku. Mają rację ci teoretycy wojskowości, którzy powiadają, że myśl wojenna Napoleona pełną harmonię z warunkami geograficznymi osiągnęła w basenie Morza Śródziemnego.

Kampanie napoleońskie doprowadziły do wzmnożenia prestiżu cesarza, który wzbudzał w całej armii wielką egzaltację i poryw romantyzmu. Jedną z tajemnic Napoleona były obok geniuszu wodza jego temperament, dynamizm i umiejętność oddziaływania na wyobraźnię ludzką.