Zamach stanu: Wobec osłabionej Rzeczpospolitej poprzez konsekwencje dawnych wojen, epidemii, I rozbioru oraz działania dużej części szlachty na niekorzyść całego kraju, król Stanisław August Poniatowski, wraz ze swymi poplecznikami postanowił przeprowadzić zamach stanu. Korzystając z wyjazdu z Warszawy posłów na święta wielkanocne (podczas sejmu czteroletniego) przygotowano zamach stanu, polegający na poruszeniu ludności stolicy zapowiedzią mających nastąpić ważnych wydarzeń. Z nocy z 2 na 3 maja, król zebrał 83 podpisy zobowiązania poparcia konstytucji od posłów obecnych w Warszawie, którzy gotowi byli stanąć przy królu, po czym zwołał posiedzenie sejmu na 3. maja. A jako, iż nieco wcześniej, 24. marca, sejm uchwalił nowe prawo o sejmikach (stanowiło ono min. o zasadzie głosowania większością) Poniatowski był pewien, iż ustawa zasadnicza zostanie uchwalona, co też się stało.

Postanowienia Konstytucji: Artykuł pierwszy ustanawiał religię katolicką religią panującą, zakazywał odstępowania od niej, lecz zarazem zezwalał na wyznawanie innych, niż katolicka religii.

Artykuł drugi dotyczył praw szlachty – odnawiał ogólnie wszystkie je przywileje, kładł jednak nacisk na obowiązki szlachty wobec ojczyzny, w zamian za tę uprzywilejowaną pozycję.

Artykuł trzeci dotyczył miast i mieszczan, zaś jego prawa uchwalone zostały już w kwietniu 1791 r. (fragment:) [i]Miasta królewskie uznane są za miasta wolne, z pod władzy starostów, oraz juryzdykcyi trybunalskich i wojewódzkich wyjęte. Wybór sędziów i urzędników miejskich, ich wolnej woli oddany. Czynienie rozporządzeń do wewnętrznego porządku, spokojności i bezpieczeństwa ściągających się, oraz dozór nad ich uskutecznieniem, im samym zostastawiony, z tym szczególnie warunkiem, aby o tem komisyę policyi uwiadomiały. Prawo neminem captivabimus, nisi jure victum, do osób w miastach osiadłych rozciągnione. Wolność nabywania i posiadania dóbr ziemskich nadana: awans w wojsku, dosługiwanie się we wszystkich dykasterjach, komisyach i kancelaryach, promocya w stanie duchownym, zabezpieczone. Prawo jednakie na wszystkie miasta rozciągnione. Dany wpływ do władzy prawodawczej i wykonawczej. Podzielone miasta na dwadzieścia cztery wydziały, wybierały na dwa lata plenipotentów na sejm, którzy mając oznaczone miejsce w obradach sejmowych, przekładali potrzeby miast, za danym sobie od marszałka sejmowego głosem. Ci plenipotenci na sejmach prowincyonalnych w czasie sejmu na komisarzów do komisyi i policyi skarbowej, oraz na asessorów do asessoryi koronnej i litewskiej wybieranymi byli, porównani w pensyach z komisarzami stanu rycerskiego. Także do komisyi porządkowych wojewódzkich pozwolono miastom komisarzów wybierać. Uprzątając prawo szkodliwe przesądy, pozwoliło szlachcie przyjmować prawo miejskie, sprawować rzemiosła, handel i urzędy municypalne bez uszczerbku szlachectwa. Szlachcic osiadły w mieście korzystając z pożytku prawa miejskiego, równym podlegać był obowiązany ciężarom. Przejście do stanu szlacheckiego mieszczanom ułatwione: bo 1. plenipotenci miast, po odbytej dwuletniej wysłudze publicznej, mieli prawo dostąpienia szlachectwa. 2. Każdy mieszczanin, który wieś lub miasteczko, dwieście złotych podatku dziesiątego grosza płacące, kupił. 3. Wszyscy ci, co w wojsku dosłużyli się rangi kapitana, lub w dykasteryach rządowych funkcyi rejenta. 4. Na każdym sejmie trzydzieści osób z mieszczan posesye dziedziczne w miastach mających, na rekomendacye posłów ziemskich, i na rekomendacyę miast, nobilitowanemi być miały(…)[/i]

Artykuł czwarty zapowiadał roztoczenie opieki prawnej nad stanem włościańskim, wolność osobistą dla przybyszów, i pewność posiadania nabytej ziemi (najbardziej kontrowersyjny – już wtenczas uważano jego zakres za wąski i zachowawczy; nie odpowiadający potrzebom chwili i oczekiwaniu wsi).

Artykuł piąty wprowadzał zasadę rozdziału władz (trójpodział władzy: ustawodawcza: sejm złożony z izby poselskiej i senatu, wykonawcza: należała do Staży Praw na czele z królem, sądownicza: sądy i trybunały).

Artykuł szósty dotyczył sejmu. Zastępował dotychczasowe zasady prac sejmu, wprowadzeniem sejmu gotowego, co przedłużało mandat poselski do dwóch lat (dotąd wygasał on po obradach sejmu), wprowadzał przewagę izby poselskiej nad senatorską, znosił formalnie liberum veto, zakazywał konfederacji. Potwierdzono prawo o sejmikach i podkreślono ogólnopaństwowe obowiązki posłów.

Artykuł siódmy, Król, władza wykonawcza, ustanawiał wieloosobowe ciało rządzące („straż praw”) odpowiedzialne przed sejmem, pozbawione własnego aparatu wykonawczego (zachowano wielkie komisje). Król utracił wszelkie znaczenie – był głową państwa pozbawioną osobistych uprawnień. „Straż praw” była kontrolowana przez marszałka sejmowego, wchodzącego w jej skład.

Artykuł ósmy potwierdzał stanowy charakter władzy sądowniczej.

Artykuł dziewiąty omawiał sprawę regencji (dziedziczność tronu). [i]Straż będzie oraz regencyą, mając na czele królowę, albo w jej nieprzytomności, prymasa. W tych trzech tylko przypadkach miejce mieć może regencya: I-o W czasie małoletności króla. II-o W czasie niemocy trwałe pomięszanie zmysłów sprawującej. III-o W przypadku, gdyby król był wzięty na wojnie. Małoletność trwać tylko będzie do lat ośmnastu zupełnych; a niemoc, względem trwałego pomięszania zmyslów, deklarowaną być nie może, tylko przez sejm gotowy, większością wotów trzech części, przeciwko czwartej izb złączonych. W tych przeto trzech przypadkach, prymas korony polskiej sejm natychmiast zwołać powinien; a gdyby prymas tę powinność zwłóczył, marszałek sejmowy listy okólne do posłów i senatorów wyda. Sejm gotowy urządzi kolej zasiadania ministrów w regencyi, i królowę do zastąpienia króla w obowiązkach jego umocuje. A gdy król w pierwszym przypadku z małoletności wyjdzie, w drugim do zupełnego przyjdzie zdrowia, w trzecim z niewoli powróci; regencya rachunek z czynności swoich oddać mu powinna, i odpowiadać narodowi za czas swego urzędowania, tak jak jest przepisano o Straży, na każdym ordynaryjnym sejmie, z osób i majątków swoich.[/i]

Artykuł dziesiąty skupiał się wychowaniu dzieci królewskich (zarówno artykuł 9. I 10. były najbardziej teoretyczne z poruszanych w konstytucji). [i]Synowie królewscy, których do następstwa tronu konstytucya przeznacza, są pierwszemi dziećmi ojczyzny; przeto baczność o dobre ich wychowanie do narodu należy, bez uwłóczenia jednak prawom rodzicielskim. Za rządu królewskiego sam król z Strażą, i z wyznaczonym od stanów dozorcą edukacyi królewiczów, wychowaniem ich zatrudniać się będzie. Za rządu regencyi, taż z wspomnionym dozorcą, edukacyę ich powierzoną mieć sobie będzie. W obydwóch przypadkach, dozorca od stanów wyznaczony, donosić winien na każdym ordynaryjnym sejmie o edukacyi i postępku królewiczów. Komisyi zaś edukacyjnej powinnością będzie, podać układ instrukcyi i edukacyi synów królewskich, do potwierdzenia sejmowi; a to, aby jednostajne w wychowaniu ich prawidła wpajały ciągle i wcześnie w umysły przyszłych następców tronu religię, miłość cnoty, ojczyzny, wolności i konstytucyi krajowej.[/i]

Artykuł jedenasty (ostatni) formułował zadania sił zbrojnych [i]Naród winien jest sobie samemu obronę od napaści i dla przestrzegania całości swojej. Wszyscy przeto obywatele są obrońcami całości i swobód narodowych. Wojsko nic innego nie jest, tylko wyciągnięta siła obronna i porządna z ogólnej siły narodu. Naród winien wojsku swemu nagrodę i poważanie za to, iż się poświęca jedynie dla jego obrony. Wojsko winno narodowi strzeżenie granic i spokojności powszechnej: słowem winno być jego najsilniejszą tarczą. Aby przeznaczenia tego dopełniło niemylnie, powinno zostawać ciągle pod posłuszeństwem władzy wykonawczej, stósownie do opisów prawa; powinno wykonać przysięgę na wierność narodowi i królowi i na obronę konstytucyi narodowej. Użytem być więc wojsko narodowe może na ogólną kraju obronę, na strzeżenie fortec i granic, lub na pomoc prawu, gdyby kto egzekucyi jego nie był posłusznym.[/i]

Nie uchroniło to Polski przed drugim rozbiorem (1793 r.). Natomiast klęska powstania kościuszkowskiego w 1794 r. doprowadziła do 3. rozbioru (1795 r.), którego konsekwencją było zniknięciem Rzeczpospolitej z mapy Europy.

Cytaty zaczerpnięte z Konstytucji 3. Maja