Życiorys → urodził się 20 X 1733 w okolicach Pińska → pochodził z wielkiego szlacheckiego rodu, który jednak w XVIII utracił na znaczeniu → uczęszczał do kolegium jezuickiego w Pińsku do 1748, potem wstąpił do zakonu jezuitów → odbył studia filozoficzne w Akademii Wileńskiej → tam też pracował jako nauczyciel gramatyki, poetyki i retoryki w latach 1753-1756 → w 1758 wyjechał do Lyonu na studia teologiczne → zwiedził Francję, Włochy, Niemcy, Hiszpanię → w jezuickim Collegium Nobilium w Warszawie uczył m.in. wymowy, historii, geografii i francuskiego, w a 1767 został tam profesorem → początkowo pisał małe utwory panegiryczne ku czci dobroczyńców zakonu i Stanisława Augusta → zajmował się też przekładami, pracami wydawniczymi i redaktorskimi (opracował Sarbiewskiego) → był stałym bywalcem obiadów czwartkowych i pisał wiersze do ukazujących się od 1770 Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych – pierwszego polskiego czasopisma literackiego → 1771 – otrzymał medal „Marentibus” oraz medal specjalny od króla → tego samego roku został redaktorem Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych: - próba budowania zaufania społeczeństwa do osoby króla - aktywizacja potencjału narodu po pierwszym rozbiorze i kasacji zakonu jezuitów - Naruszewicz wykształcił się tu jako poeta → 1776-1779 – opracowywał Historię narodu polskiego – dzieło zlecone mu przez króla, za jego życia ukazało się 7 tomów → 1778 – ukazały się w Warszawie Dzieła zredagowane przez Bohomolca → nie obejmowały one jednak wszystkich jego utworów, przeważały panegiryki; Bohomolec opuścił wiele wierszy osobistych, żartobliwych lub frywolnych → w czasach pozytywizmu P. Chmielowski zauważył, że wiersze wysokiej klasy tego zacnego poety, zostały wcześniej niezauważone → w 1787 towarzyszy Stanisławowi Augustowi do Kaniowa → buł aktywnym uczestnikiem obrad Sejmu Czteroletniego → Naruszewicz wycofał się z życia publicznego po przystąpieniu króla do Targowicy w 1792 → zmarł 8 XI 1796 w Janowie Podlaskim.

Satyra → tradycja rzymska: Horacy, Persjusz, Juwenalis → w XVIII w. największą sławę zdobyły satyry Nicolasa Boileau-Despreaux (nie pytajcie mnie, jak to się czyta) → satyra ma na celu zmianę postawy odbiorcy poprzez krytykę współczesnej rzeczywistości → 2 typy:  Horacjańska - wyrozumiałość, unikanie personalnej krytyki, dowcip, parodia, ironia → Krasicki  Juwenalisowska – ostra nagana, atak, karykatura, sarkazm, obelga, groźba → Naruszewicz

Typy satyr:

• społeczno-obyczajowa
• polityczna *osobista
• literacka Ze względu na formę podawczą wyodrębniamy satyry:  Monologowe – mówi autor lub bohater lit. będący porte-parole autora, środki retorycznej perswazji  Dialogowe – konstrukcje dramatyczne, ale i elementy epickie

Satyry dzielimy również na:  Abstrakcyjne – treści moralistyczno-filozoficzne  Konkretne – realia obyczajowe, społeczne, polityczne

Środki, jakimi posługuje się satyra: karykatura, groteska, dowcip, kpina, ironia, persyflaż (drwina o pozorach uprzejmości), parodia, trawestacja, pastisz, inwektywy, groźby

→ anonimowość polskiej satyry: K. Opaliński, G. Piotrowski → ogólność krytyki i typizacja sprzyjały rozszerzeniu adresu satyrycznego, ale z drugiej strony mogły być niewystarczające (Zabłocki), dlatego powstawały tzw. paszkwile

Miejsce satyr w dorobku poetyckim Naruszewicza: → były najwyżej cenione i najlepiej znane w jego dorobku → 8 satyr - przeważają monologowe konkretne, z charakterystycznym dla poety rozmachem epickim i z obecnymi tu czynnikami dramatyzmu → 6 z nich opublikował w Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych w latach 1771-1773, zaś Reduty i Małżeństwo ukazały się dopiero w 3. tomie Dzieł w 1778 r. → skłonność Naruszewicza do zamieszczania partii satyrycznych w odach, epigramatach, bajkach, a nawet sielankach

Swoista oryginalność tematyczna satyr Naruszewicza: → Kleiner o Naruszewiczu: „Pionier demokracji antymagnackiej” → rodzimy charakter tych utworów, polski styl, konkretne realia ówczesnej rzeczywistości → stosował typizację postaci, lecz wzbogacał te postaci indywidualizującymi rusami → sugestywne szczegóły dotyczące wyglądu, zachowania, sposobu życia ludzi różnych stanów, płci i wieku → szczegółowo i barwnie przedstawiony został tryb, charakter i warunki ówczesnego życia → krytykuje: zanik patriotyzmu, sobiepaństwo magnaterii, pochlebstwo, obłudę, frazes, głupotę i prymitywizm myślenia zarówno konserwatywnej szlachty jak i bywalców salonów

Typy satyryczne: → fircyk – niczym się nie zajmował, było to stwarzanie pozorów zasobności, bo tak naprawdę bywał bankrutem, sfrancuziały dworak, stroniś, modniś, dumny dworak, który udaje erudytę, impertynent! → satyry: Szlachetność, Głupstwo, Reduty, Pochlebstwo → typowy szlachcic, konserwatysta → satyra Pochlebstwo – na dworze królewskim wyraża wrogość wobec wszelkich postępowych zmian → samowolny, butny magnat – Pochlebstwo – myśli, że jest ponad prawem (a to łobuz!) → fałszywy pobożniś – Głupstwo – występuje jako „gryzipacierz” – uderza głową o podłogi kościelne, a jednocześnie jest chytry i szerzy nienawiść → inni: hazardziści, szulerzy, karciarze, nieuczciwi patroni, literat cierpiący biedę, pochlebcy, itd. te typy budziły niezgodę Naruszewicza, zwłaszcza nie znosił obłudników, hipokrytów politycznych obarcza odpowiedzialnością za katastrofalny stan spraw kraju Motyw „przodków poczciwych” → obok typów satyrycznych występują też postawy pozytywne, mające stanowić wzór postępowania → Szlachetność, Reduty → wzór „starożytnych Polan” i „dzikich Sarmatów” → przodkowie nie znali zewnętrznych atrybutów szlachectwa, poświadczali je męstwem, rycerską postawą, służbą dla kraju

Środki ekspresji artystycznej, język i styl: → strategia poetycka – odpowiadać gustom i nawykom literackim szlachty → dążność do unowocześnienia i odnowienia tekstu, ale na starej podstawie → Naruszewicz wyrósł z sarmackiej tradycji → rubaszność, wulgarność: obelżywe określenia, wyzwiska, połajanki, soczyste porównania → niezwykła obrazowość – wyolbrzymienia, parodystyczne przedstawienie pewnych zjawisk → wyliczenia, kontrastowe zestawienia, animizacje, personifikacje, np. zjawisk abstrakcyjnych → tendencja do rozbudowanych zdań, stosowania szyku przestawnego → wariacyjność → liczne odwołania do przysłów, „złote myśli” → liczne obrazki, scenki

CHUDY LITERAT

→ różni się od innych satyr formą podawczą – jest to dialog między jednym z reprezentantów ówczesnej inteligencji twórczej a jego znajomym, który zaczepia biednego, choć sławnego i poważanego kolegę → „chudy literat” (chudy znaczy biedny) skarży się na swoją sytuację i wskazuje na jej przyczynę: brak zainteresowania szlachty wartościową, ambitna lekturą → atak na nieuctwo i ciemnotę szlachty → w wypowiedzi literata pojawiają się wstawki dialogowe:

• rozmowa szlachcica i księdza, którzy wyrzucają sobie, który z nich powinien i ma czas czytać, ksiądz wytyka, że poseł nie zna się na prawie, a potrafi korzystać tylko z veta;
• szlachcic i księgarz warszawski – szlachcic chce kupić książkę, ale nic mu nie podchodzi ani Tacyt, ani lit. sowiźrzalska itd., w końcu kupuje kalendarz → Te scenki pokazują, ze najważniejsi ludzie w kraju nie są przygotowani intelektualnie do pełnionych funkcji.

REDUTY

→ reduty – bale maskowe popularne w owych czasach, także metafora obłudy → rzecz dzieje się w Warszawie w czasie rozpadu państwa, 1774 - delegacyjny sejm rozbiorowy, → wiecznie trwające reduty to stan społeczeństwa polskiego w czasie pierwszego rozbioru – podporządkowanie się zaborcom, tańczenie jak oni zagrają, cytat: Skacze Polak na jednej nodze, obcy grają, → adresat: „miły Walek”, narrator zabiera go na ulice Warszawy, gdzie spotykają reprezentantów społeczeństwa:

Pierwszy typ - “istnać to gołota, kryje się wśrzód jedwabiu i jasnego złota” - to szlachcic, który przepuścił majątek otrzymany w spadku po ojcu i na wszelkie sposoby usiłuje “dawną utrzymać choć w nędzy figurę”, pożyczając pieniądze, gdzie tylko jest to możliwe. Pozbawiony sumienia i honoru, nie gardzi nieuczciwymi sposobami zdobywania pieniędzy (“sumka z szachrajstwa”).

Drugi typ - “buczny junak” - lubi się popisywać, jest zawadiackim samochwałą, który w rzeczywistości nie kwapi się w ogóle do obrony ojczyzny, gdyż brak mu zarówno umiejętności, wyposażenia, jak i dzielności. Jest to typ pospolitego, tchórzliwego łajdaka, który chwaląc się swoimi domniemanymi sukcesami, oszukał już niejednego. Trzeci typ - to karciarz - pierwszy minister “króla Faraona”, za którym podąża symboliczny orszak kart i upersonifikowanych gier karcianych. Czwarty typ - to hipokryta - człowiek pobożny na pokaz, świętoszek, który pozorami pokrywa swoje łajdactwa: lichwiarstwo i rozpustę. W jego orszaku kroczą: obłudnik, człowiek dwulicowy, który zmienia swe poglądy w zależności od panującej sytuacji i modna dama wraz z towarzyszącym jej “l’abbe” (w języku francuskim pojęcie to oznacza księdza, jednak w Polsce nazwa ta obejmowała też włóczęgów pochodzących z Francji, którzy podawali się za księży, choć ze stanem duchownym nie mieli nic wspólnego). Para ta symbolizuje zepsucie obyczajów i próżność.