Samorząd terytorialny jest formą administracji publicznej. Zgodnie z prawem jego mieszkańcy formują wspólnotę, a także decydują w niezależny sposób o wypełnianiu zadań, wynikających bezpośrednio z jej zapotrzebowania. Działania te są nadzorowane przez rządową administrację. Samorząd terytorialny jest powołany do samodzielnego wykonywania zadań powierzonych mu przez administrację publiczną. Posiada on materialne środki, których zadaniem jest pomoc w realizowaniu potrzeb własnych oraz zadań zleconych przez administrację publiczną. Wykonanie zadań z zakresu lokalnej administracji zlecane jest samorządowi terytorialnemu przez konstytucyjnego oraz zwykłego ustawodawcę . Istotnym aspektem jest również ochrona oraz kontrola samorządu poprzez administracyjne i powszechne sądy, gdyż to właśnie one mogą rozstrzygnąć wszelakie spory między samorządem a organem nadzorującym. Obecnie obowiązująca teoria, która w ogólny sposób definiuje pojęcie samorządu terytorialnego mówi, iż jest to forma organizacji wyodrębnionej z grupy społecznej, dzięki której może ona decydować w granicach prawa o istotnych dla niej sprawach, działając bezpośrednio lub za pośrednictwem demokratycznie wybranego i funkcjonującego przedstawicielstwa, oraz podkreśla że podmiotem samorządu jest określona społeczność wyodrębniona na podstawie wspólnych interesów.
Podmiotem samorządu jest cała lokalna społeczność zamieszkująca określone terytorium, należąca do terytorialnego związku samorządowego. Członkostwo w samorządowej społeczności nie jest w żadnym stopniu uzależnione od aktu przystąpienia. Wchodzi ona w życie na mocy prawa, np. w chwili zamieszkania osoby fizycznej na terenie gminy, bądź zakupu działki. Kluczową kwestią, która decyduje o istocie samorządowego podmiotu jest jego zorganizowanie. To właśnie dlatego członkowie związku w drodze wyborów wybierają organy, wykonujące bezpośrednio zadania nałożone na samorząd. Bardzo ważnym elementem jest publicznoprawna i cywilnoprawna osobowość prawna, którą prawo przyznaje terytorialnym związkom samorządowym. Publicznoprawna osobowość stwarza dla samorządowych jednostek możliwości nawiązania prawnych stosunków z państwowymi organami. Jeśli gmina wykonuje publiczne zadania to ma prawo także skorzystać z prawnych środków stosownych dla państwowej władzy, w tym również ze środków prawnych o władczym charakterze. Jeśli chodzi o osobowość cywilnoprawną to oznacza ona, że jednostki samorządu terytorialnego: • mogą korzystać z mienia w imieniu własnym, • mogą posiadać osobisty majątek, a zarazem zarządzać nim w niezależny sposób zarządzać (decydować o nim), • mają prawo do bycia takimi samymi uczestnikami gospodarczego obrotu, jak inne gospodarcze podmioty. Przedmiotem działań podejmowanych przez samorząd jest pełnienie zadań publicznej administracji w określonym zakresie. Zadania te nie są zastrzeżone przez ustawy dla innych władz publicznych i są wykonywane przez samorząd terytorialny.
W ustawach określone są: • prawny byt administracji, • struktura administracji, • zakres działania administracji. Jedną z cech administracji jest działanie jej w zgodzie z ustawami. Samorząd terytorialny rodzi się na mocy prawa, natomiast członkostwo w nim posiada powszechny i przymusowy charakter. Jego działanie opiera się na prawach z: • Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, • Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego,
• Ustawy o samorządzie gminnym, • Ustawy o samorządzie powiatowym, • Ustawy o samorządzie wojewódzkim, • Ustawy o finansach publicznych, • Ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, • Prawa o zamówieniach publicznych, • Ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, • Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie gospodarki finansowej jednostek budżetowych, zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych oraz zasad i terminów rocznych rozliczeń i wpłat do budżetu, • Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych, • Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie sprawozdawczości budżetowej, • Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie rodzajów i zasad sporządzania sprawozdań w zakresie państwowego długu publicznego oraz poręczeń i gwarancji jednostek sektora finansów publicznych, • Ustawy o podatkach i opłatach lokalnych. Jak stanowi artykuł 16 Konstytucji: ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową . Konstytucja mówi, iż samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym stanowi, że to gmina realizuje zadania własne powiązane ściśle z potrzebami mieszkańców, jak również zadania publiczne na lokalnym poziomie i ponosi pełną odpowiedzialność za efekt finalny ich wykonywania. Wg niej gmina chroniona jest prawem i posiada prawną osobowość, władze natomiast wybierane w wyniku powszechnych wyborów. Z powyższego można wywnioskować, iż, w polskim prawie samorząd terytorialny dysponuje:
• ustawowo określoną przynależnością do wspólnoty (wyłącza to dobrowolność) • wykonywaniem zadań publicznych we własnym imieniu oraz na własną odpowiedzialność, • samodzielnością, polegającą na sądowej ochronie i powodującej, że naruszenie tej samodzielności jest dopuszczalne tylko i wyłącznie w przypadkach oraz formach uregulowanych ustawowo, • możliwością zapewnienia zamieszkałej na jego obszarze wspólnocie prawa do decydowania o swoich sprawach, realizowanego w bezpośredni bądź pośredni sposób, • wyposażeniem w prawną osobowość, własny majątek i środki finansowe. Istotnym aspektem podczas omawiania instytucji samorządu terytorialnego są finansowe podstawy działalności jednostek samorządu terytorialnego. Można więc stwierdzić, iż lokalne społeczności posiadają prawo do posiadania własnych, zadowalających zasobów finansowych, jakimi są w stanie łatwo dysponować w ramach realizowania swoich uprawnień. Wielkość tych zasobów powinna być dostosowana do ich uprawnień a także chociaż pośrednio pochodzić z opłat i podatków lokalnych, których wysokość mogą ustalać bez trudu. W przypadku samorządów, wymagających pomocy finansowej stosowane są procedury wyrównawcze oraz działania równoważące, korygujące dysproporcje, występujące pomiędzy samorządami. Jednostki samorządu terytorialnego posiadają swój udział w publicznych dochodach adekwatny do ich zadań, a wszelakie zmiany zachodzące w zakresie zadań oraz kompetencji mają miejsce razem z określonymi zmianami w podziale publicznych dochodów. Jednocześnie dochody jednostek samorządu terytorialnego składają się z: • dochodów własnych, • subwencji, • dotacji. Reasumując, można powiedzieć, że samorząd terytorialny jest formą organizacji społeczeństwa, oraz jednym z najistotniejszych filarów obywatelskiego społeczeństwa. W terytorialnych wspólnotach ważna jest przynależność mieszkańców w efekcie świadomego połączenia się ludzi dla zrealizowania wspólnych celów. Pomaga w tym: • przywiązanie mieszkańców do terytorium, które zamieszkują, • identyfikacja mieszkańców ze wspólnotą, • przywiązanie się mieszkańców do rodzinnych stron, • przywiązanie się mieszkańców do wytworów kultury, • świadomość mieszkańców do wartości terytorium, • przekonanie mieszkańców o stworzeniu pewnych wartości, składających się na kulturę. Wszystkie wymienione powyżej punkty składają się na miano tożsamości terytorialnej.