Techniki badań są to czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów ( Kamiński A. 1970 ). Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń ( Pilch T. 2001). Obserwacja jest najbardziej wszechstronna techniką gromadzenia materiałów. Podczas poznawania rzeczywistości wymaga konieczności łączenia w niej wielu technik pomocniczych. Obserwacją można nazwać prostą, nieplanowaną rejestrację zdarzeń i faktów, ale także złożony proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych przy pomocy kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych. Obserwacja dostarcza obserwatorowi najbardziej naturalnej wiedzy o obserwowanej grupie. Przy pomocy odpowiednich narzędzi kontrolnych uzyskujemy najbardziej obiektywny obraz przedmiotu badań, ponieważ na drodze do źródła danych do badacza stoi najmniej czynników mogących zdefiniować ten obraz. Najpopularniejsza postacią obserwacji jest tzw. obserwacja otwarta lub swobodna. Stosować ją można i najczęściej stosuje w praktyce każdy wychowawca, każdy nauczyciel i organizator. Daje ona sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie. Obserwacja oparta poza popularnym zastosowaniem spełnia ważną role w początkowym etapie każdej planowanej działalności badawczej. Dzięki jej zastosowaniu można uzyskać wiedzę ogólna o obiekcie badań ,która daje podstawę do szczegółowego planowania dalszego toku badań, a głównie do sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych. Przy prowadzeniu badan terenowych metodą sondażu diagnostycznego jest ona nieodzownym etapem przygotowawczym. Bardziej zorganizowaną formą obserwacji prowadzonej w sferze naukowej jest systematyczna obserwacja bezpośrednia i pośrednia.. Polega ona na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach. Obserwacja systematyczna wymaga zastosowania technik pomocniczych. Definicji wynika konieczność zaplanowania następujących elementów: problematyki, czasu oraz sposobu gromadzenia materiału.. Trzeba ustalić ilość i jakość zagadnień, które pragniemy zaobserwować na wybranej grupie osób. Mogą to być bądź cechy, bądź procesy, bądź reakcje i postawy. Przypadku procesów lub przemian baczną uwagę zwrócić należy na uwarunkowania, jakimi podlegają, na zmiany natężenia i szybkości ich przebiegu w zależności od określonych warunków. Jeśli przedmiotem obserwacji są reakcje lub zachowania, to uwagę skupić należy na roli motywacji i zmiennych je wywołujących. Dla poznania postaw określić należy ilość, jakość i nasilenie wskaźników obserwujących jej istnienie. Określając czas prowadzenia obserwacji, musimy uwzględnić rozmiar zagadnienia, które chcemy poznać , następnie wielkość obiektu obserwowanego ( zbiorowości lub instytucji) oraz zwrócić uwagę na to, aby okres prowadzonej obserwacji przypadł na okres zwyczajnego funkcjonowania instytucji. W każdej sytuacji należy ściśle rejestrować pojawienie się nowych zmiennych, wpływających na zmiany zachowania i reakcji. Szczególnym przypadkiem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca. Ten typ obserwacji występuje wówczas, jeśli badający stanie się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Może mieć dwie postacie: być jawną i ukrytą.. Obserwacja uczestnicząca jawna polega na poinformowaniu grupy o roli badającego. Obserwacja ukryta występuje wówczas, gdy badana grupa nie jest świadoma roli, jaką spełnia jej nowy członek. W badaniach socjologicznych i pedagogicznych mamy wiele przykładów stosowania obu postaci obserwacji uczestniczącej. Uczestnictwo w badanej zbiorowości daje możliwość zebrania szerszego i bogatszego materiału niż w przypadku stosowania innego typu obserwacji. Posiada jednak swoiste niebezpieczeństwo. Obserwator mimowolnie przyjmuje sposób zachowania, opinie i reakcje grupy, której jest członkiem tracąc w ten sposób konieczny obiektywizm ocen.. Taka sytuacja dość często zachodzi przy obserwacji jawnej, gdyż badana grupa mając świadomość roli nowego członka, nie jest w pełni naturalna w swoich zachowaniach, a przez to obserwacja nie daje prawdy obiektywnej. Z tych powodów uczestnictwo w grupie z punktu widzenia skuteczności badań nie może być pełne. Jest to poznawczo zawsze uczestnictwo częściowe. Najistotniejszym problemem dla obserwacji jest sposób gromadzenia materiałów. Od sprawności narzędzi obserwacji zależy jej wartość. Narzędzia którymi posługujemy się podczas obserwacji mają dwojaką funkcję: służą do gromadzenia spostrzeżeń i są czynnikiem kontrolującym prawidłowość prowadzonej obserwacji. Techniki gromadzenia materiałów można podzielić na niestandaryzowane i standaryzowane. Do tych pierwszych należą notatki, opisy, rejestracja dźwiękowa lub fotograficzna. Mają one te cechę, że gromadzą materiał bez wyróżniania poszczególnych zagadnień i aspektów oraz umiejscowienia czasowego. Ten rodzaj rejestracji materiału nie daje gwarancji gromadzenia materiału pełnego oraz możliwości weryfikowania prawidłowości prowadzenia spostrzeżeń. Doskonalsza techniką gromadzenia materiałów jest stosowanie technik standaryzowanych. Są to arkusze obserwacyjne i dzienniki obserwacji. Arkusz obserwacyjny to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja.. Odpowiednich rubrykach pod określonym zagadnieniem notujemy wszelkie spostrzeżenia, fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem. Notowania mogą być jeszcze oznaczone datą, co ma szczególne znaczenie przy wprowadzaniu nowych zmiennych w badane układy lub celowym przekształceniu zbiorowości. Wcześniejsza typologia badan zapobiega przeoczeniu przez badającego któregoś z nich oraz nadaje określony kierunek badaniom. Ponadto daje możliwość wykrycia nowych cech i zależności., na które warto zwrócić uwagę, a które w arkuszu nie były uwzględnione.. Ten typ obserwacji można w pełni uznać za planowany, systematyczny i kontrolowany. Ma ona jeszcze tę zaletę, że arkusz obserwacyjny jest dobrym środkiem do porównania danych między nimi. Ważną jest bowiem sprawa porównywalności danych uzyskanych drogą obserwacji prowadzonej czy to przez różnych badaczy, czy w różnym czasie w tej samej zbiorowości czy w różnych grupach. Arkusz obserwacyjny daje możliwość porównania i oceny materiałów badawczych pod względem ich jednoznaczności i zakresu. Dziennik obserwacji kategoryzuje spostrzeżenia ze względu na czas pojawienia się określonych faktów lub zmienności procesów i stosunków w badanych grupach. Przy badaniach szczegółowych jednego zagadnienia spełnia on bardzo pożyteczna rolę. Prowadzony jest w postaci zapisów dziennych. Arkusz obserwacyjny nie musi zawierać wszystkie zagadnienia na jednej karcie. Szczegółowe zagadnienia można notować na pojedynczych kartach, a potem chować je do oznaczonych kopert. Zagadnienia szersze mogą być rozbite na szczegółowe i mieścić się na jednej karcie, inne zagadnienia z podpunktami na innej karcie.. Sposób opracowania arkusza obserwacyjnego zależy od konkretnych okoliczności i wymogów badawczych. W pedagogicznych badaniach środowiskowych arkusz obserwacyjny jest najdoskonalsza technika gromadzenia materiałów obserwacyjnych. Obserwacja systematyczna może być prowadzona bezpośrednio lub pośrednio. Przypadku prowadzenia obserwacji bezpośredniej prowadzący badania osobiście wykonuje wszystkie czynności związane z tokiem poznania. Istnieje wiec jedno źródło deformacji danych, którym jest sam badający. Od jego obiektywizmu i skrupulatności zależy rzetelność uzyskanych materiałów. Przy obserwacji pośredniej , a z taka mamy do czynienia w badaniach wielkich zbiorowości ludzkich, materiały prowadzi większa ilość badaczy. Zachodzi wówczas konieczność stworzenia jednorodnej aparatury badawczej dla uniknięcia większych deformacji uzyskanego materiału. Konieczna jest ścisła standaryzacja zagadnień i opracowanie drobiazgowych wskazań badawczych oraz eliminowania możliwych osobistych postaw i zaangażowań, które mogłyby rzutować na obiektywność danych. Podsumowując należy zwrócić uwagę na konieczność poprawnego zorganizowania całej obserwacji. Warunkami tej poprawności są: a) wstępna znajomość przedmiotu obserwacji, b) jasne sformułowanie zagadnienia i celów obserwacji, c) Bliższe poznanie przedmioty obserwacji przez zastosowanie obserwacji otwartej lub innych procedur poznawczych, d) Szczegółowe poznanie koncepcji badań, kategoryzacja zagadnień, opracowanie odpowiednich formularzy i arkuszy obserwacyjnych. Sama obserwacja powinna być planowa, systematyczna i dokładna.

BIBLIOGRAFIA:

1. T. Pilch, T. Bauman Zasady badań pedagogicznych Warszawa 2001.