Powieść historyczna jest zjawiskiem nieco niezwykłym w czasach, gdy cała kultura, nauka nastawione są na tutaj i teraz rozwijającego się społeczeństwa, gospodarki, kraju. Naczelny nakaz utylitaryzmu (użyteczności społecznej) wydaje się nie znajdować zastosowania w powieściach poruszających problematykę historyczną wydarzeń rozgrywających się ponad dwieście lat wcześniej (“Trylogia” obejmuje swoją fabułą połowę siedemnastego wieku). O ile dydaktyczna, społeczna funkcja widoczna jest np. w “Faraonie” Bolesława Prusa, który opisując historię młodego faraona Ramzesa przedstawia jednocześnie uniwersalny dramat władzy absolutnej, o tyle opowieść o sarmackim hulace z czasów szwedzkiego potopu może się wydawać nieodpowiednią w czasach walki o odbudowę siły społeczeństwa polskiego, o naprawę gospodarki, o edukację, o higienę… Owa nieodpowiedniość jest jednak tylko pozorna. Swoją “Trylogią” Sienkiewicz postanowił zadbać o dusze Polaków, aby chciało im się chcieć naprawiać społeczeństwo, naród i kraj. Powieści pisane “ku pokrzepieniu serc” spełniają podobną funkcję, jaką dla uciśnionych paryskich emigrantów spełniał kilkadziesiąt lat wcześniej Mickiewiczowski “Pan Tadeusz”. Opowieści o czasach nadziei, zwycięstw, chwały wojska polskiego, dumy rycerstwa miała podnieść na duchu coraz bardziej osłabionych Polaków i pomóc zachować na czasy wolności poczucie narodowej dumy, korzeni, dawnej chwały i wspólnej tożsamości. Owa arka polskości była tym bardziej potrzebna, że po powstaniu styczniowym wynaradawianie Polaków przez zaborców nabrało zastraszających rozmiarów. Język polski został prawnie zakazany we wszelkich instytucjach- szkołach, urzędach, teatrach, posiadanie polskich książek groziło więzieniem, zsyłką. Sienkiewicz swoimi powieściami historycznymi (“Ogniem i mieczem”, “Potop”, “Pan Wołodyjowski”, a także “Krzyżacy”) przywrócił Polakom nadzieję, dumę z własnej polskości i chwalebnej historii, z czasów, kiedy polskie chorągwie budziły w przeciwniku słuszny lęk i respekt. Społeczny, narodowy cel “Potopu” widoczny jest choćby w sposobie, w jaki autor kreuje swoich bohaterów. O tym, że nie chodzi jedynie o opowiedzenie historii miłosnej rycerza do pięknej i dumnej szlachcianki świadczy fakt, że postaci bohaterów nie są silnie zindywidualizowane, tworzą jedynie pewne typy, czy stereotypy charakterystyczne dla opisywanej epoki. Mamy więc- nawiązującego do bohatera “Pamiętników” Chryzostom Paska typ skorego do bitki i wypitki szlachciury- gawędziarza- reprezentowany przez barwną postać pana Zagłoby, mamy typ pięknej i dumnej szlachcianki- Oleńki Billewiczówny oraz młodego rycerza-hulaki, który pod wpływem miłości przechodzi wewnętrzną przemianę, odkupuje z nawiązką swoje dawne przewiny i z zabijaki przemienia się w wiernego ojczyźnie rycerza-patriotę. Bohaterem tym jest chorąży orszański- Andrzej Kmicic. Elementy kreacji tego bohatera wskazują na tendencje mitologizujące jego postać- np. jego niemal nadludzka siła, boska cześć jaką otacza wybrankę swojego serca. Kmicic realizuje jednak przede wszystkim stereotyp postaci polskiego szlachcica z połowy siedemnastego wieku. To awanturnik, hulaka lubiący dobrze zjeść i wypić, niedouczony, niespecjalnie oczytany, naiwnie pobożny, ale szczerego serca, o gwałtownych, wiernych uczuciach, niezwykłej porywczości i zacięciu i w miłości, i w przysiędze, i w nienawiści, i w zemście. Bohater ten przeżywa niezwykłe przygody w wojennej zawierusze czasów szwedzkiego najazdu, podstępem zostaje skłoniony do walki po stronie zdradzieckiego księcia Radziwiłła, który wypowiedział posłuszeństwo królowi polskiemu i przystał do Karola Gustawa- króla Szwecji. Kmicica trzyma przy zdrajcy rycerska przysięga wierności złożona na Biblię przed wypowiedzeniem przez księcia posłuszeństwa. Kmicic nie może złamać rycerskiego słowa i wszyscy przyjaciele jego także uznają za zdrajcę. Są pewni, że Radziwiłł kupił sobie pieniędzmi i majątkiem lojalność chorążego. Porywczy Kmicic do końca wierzy w uczciwość księcia. O jego zdradzieckich planach dowiaduje się dopiero z listu, który wiezie jako poseł do księcia Bogusława. W liście tym zawarta jest prawda o Radziwiłłach, ale także, z naszej perspektywy, cała prawda o zakłamaniu, chciwości, egoizmie polskiej, siedemnastowiecznej magnaterii, która za majątki, zaszczyty i tytuły gotowa była zaprzedać własną ojczyznę. Po poznaniu prawdy Kmicic próbuje odkupić swoje winy, udaje mu się zapobiec egzekucji swoich przyjaciół- Zagłoby i pana Wołodyjowskiego, o mały włos do skutku nie dochodzi zorganizowane przez niego porwanie księcia Bogusława. Wreszcie, aby odzyskać swoje dobre imię, które szargane jest w całej ojczyźnie jako symbol ohydnej zdrady i chciwości, Kmicic pod przybranym nazwiskiem Babinicza walczy za Szwedami, bierze czynny udział w obronie Częstochowy, gdzie ryzykując życie wysadza w powietrze zagrażające klasztorowi szwedzkie działo. Kmicic pod wpływem dramatycznych wydarzeń przechodzi głęboką wewnętrzną przemianę. Nie jest już butnym awanturnikiem, a skromnym, pokornym obrońcą ojczyzny, który działa i ryzykuje życie wiedząc, że żadna nagroda nie spadnie na jego zhańbione nazwisko, którego się wyrzekł. Po wielu przygodach Kmicicowi udaje się jednak odzyskać honor. Jego postępowanie, jego waleczna postawa, dzięki której udaremnił próbę zamachu na polskiego króla sprawia, że król uznaje go za bohatera, zwraca mu honor i dobre imię. Wraz z odzyskanym honorem Kmicic odzyskuje także miłość ukochanej Oleńki.

Kmicic jest narodowym herosem, który dzięki wielkiej miłości i wierze odnajduje w sobie siłę do wewnętrznej przemiany i walki dla dobra narodu i ojczyzny. W jego przemianie i sukcesie przebija się główne przesłanie Sienkiewicza. Każdy z Polaków ma w sobie siłę do wewnętrznej przemiany, cały naród może i musi ewoluować jak Kmicic, odkrywając w sobie szczytne uczucia, odpowiedzialność za dzieje ojczyzny, miłość do niej, konieczność walki o jej dobro. Sienkiewicz wierzy gorąco w powodzenie takiej postawy. Dlatego Kmicicowi- w odróżnieniu od jednego z jego literackich poprzedników- bohaterów w ukryciu odkupujących swoje winy młodości- Mickiewiczowskiego Księdza Robaka- udaje się zwyciężyć, przeżyć, odzyskać utracone szczęście i honor.