Praca u podstaw to jedno z czterech, głównych haseł programowych pozytywizmu. Jej podstawowym postulatem było stworzenie nowego modelu obywatela – świadomego własnych praw i obowiązków wobec ojczyzny, wykształconego i żyjącego w przyzwoitych warunkach.

Idea odnosiła się do najniższych warstw społecznych, do chłopów, ubogich robotników, plebsu. Pozytywiści zauważyli, że pomoc najuboższym jest niezbędna, że także ci ludzie stanowią nieodłączny element społeczeństwa i dopiero zapewnienie im godziwego życia pozwoli na uzdrowienie całego narodu. Należało więc edukować wszędzie tam, gdzie było to konieczne.

Można powiedzieć, że „Lalka” Prusa jest bolesnym rozliczeniem z tymi ideami i obnażeniem bezowocności zamiarów pozytywistów. Oczywiście nie znaczy to, że praca u podstaw nie przyniosła żadnych efektów, wystarczy przecież wspomnieć, że np. w Galicji poziom analfabetyzmu spadł z 80% do 50%. (…) Prus pokazuje jednak, że inicjatywy podejmowane przez poszczególnych ludzi były jednorazowe, jednostkowe, niezbyt częste i nierzadko wykonywane pod otoczką obłudnej filantropii. W kraju zaś konieczna była pomoc systemowa.

Prus przedstawiając ,,polskich idealistów na tle społecznego rozpadu” dokonał bardzo surowej oceny dziewiętnastowiecznej rzeczywistości. Wśród zdegenerowanej arystokracji czy próżniaczego mieszczaństwa potrafił znaleźć również osoby wartościowe i pozytywne. I to właśnie one próbują na swój sposób wdrożyć w życie pozytywistyczne idee.

Jedną z nich jest pierwszoplanowy bohater tej wieloaspektowej powieści – Stanisław Wokulski. To postać niezwykle złożona i ciekawa. Z jednej strony uosabia on mit romantycznego kochanka, z drugiej zaś jest mocno stąpającym po ziemi kupcem robiącym wielką karierę. To właśnie on wciela najpełniej w życie hasło pracy u podstaw. Motorem jego (…)