Skały – klasyfikacja, budowa, zastosowanie

Skorupę ziemską budują pierwiastki i związki chemiczne, zwane minerałami. Skupiska tych minerałów, powstałe w wyniku naturalnych procesów geologicznych, tworzą skały. Istnieje wiele klasyfikacji skał: Ze względu na stan skupienia minerałów wyróżnia się: skały lite, np. granit, bazalt, gnejs, piaskowiec, zlepieniec. skały zwięzłe, np. glina. skały luźne, np. piasek i żwir. Ze względu na skład chemiczny dzieli się je na: skały kwaśne, zawierające dużo krzemionki, np. granit. skały zasadowe, zawierające mniej krzemionki, a więcej pierwiastków metalicznych, np.

Skorupę ziemską budują pierwiastki i związki chemiczne, zwane minerałami. Skupiska tych minerałów, powstałe w wyniku naturalnych procesów geologicznych, tworzą skały.

Istnieje wiele klasyfikacji skał:

Ze względu na stan skupienia minerałów wyróżnia się:

skały lite, np. granit, bazalt, gnejs, piaskowiec, zlepieniec.
skały zwięzłe, np. glina.
skały luźne, np. piasek i żwir.
  1. Ze względu na skład chemiczny dzieli się je na:

    skały kwaśne, zawierające dużo krzemionki, np. granit. skały zasadowe, zawierające mniej krzemionki, a więcej pierwiastków metalicznych, np. bazalt. skały obojętne, np. sjenit.

  2. Ze względu na sposób powstania (genezę) wyróżnia się:

    skały magmowe - powstałe z magmy lub lawy w wyniku jej zastygnięcia (krystalizacji). Charakteryzują się strukturą krystaliczną, czyli zbudowane są z kryształów. Proces powstawania minerałów w tych skałach jest jednoczesny z procesem powstawania skał. Skład mineralny tych skał jest zależny od składu chemicznego i warunków zastygania. Dzieli się je na: skały głębinowe (plutoniczne) - powstały pod powierzchnią Ziemi ze stygnącej magmy. Magma zastyga powoli, stąd składniki mineralne mają czas, aby ukształtować się w kryształy, dlatego też skały te charakteryzują się strukturą jawnokrystaliczną, czyli wyraźnie widocznymi ziarnami minerałów. Skały magmowe głębinowe mają największy udział wśród skał budujących kontynenty na kuli ziemskiej. Do tego typu skał należą: granity (najpospolitsze skały magmowe, a zarazem najpospolitsze skały skorupy ziemskiej), sjenity, dioryty i gabra. skały wylewne (wulkaniczne) - powstają z lawy na powierzchni Ziemi. W wyniku gwałtownego ochłodzenia po wydostaniu się na powierzchnię lawa szybko zastyga, czego efektem jest nie wykształcenie się wyraźnych minerałów, dlatego też skały te charakteryzuje struktura skrytokrystaliczna. Do tego typu skał należą: bazalty, andezyty, pumeksy, porfiry. skały żyłowe - powstałe na niewielkiej głębokości pod powierzchnią Ziemi w szczelinach, np. perydotyt. Skały osadowe - powstałe w wyniku nagromadzenia się (sedymentacji) okruchów innych skał, szczątków obumarłych roślin lub zwierząt bądź osadów wytrąconych z roztworów wodnych. Tworzą się w płytkich zbiornikach wodnych i układają warstwowo (im warstwa wyżej położona tym jest młodsza). Dzieli się je na: skały okruchowe (klastyczne) - powstają przez nagromadzenie się okruchów innych skał (zwietrzeliny). Do ich powstania przyczynia się proces wietrzenia. Mogą mieć postać luźną lub litą. Do skał okruchowych luźnych należą: piaski, żwiry, muły i iły, a do skał litych: piaskowce, zlepieńce, mułowce i iłowce. Skały lite powstają w wyniku procesu diagenezy, czyli zespolenia się skał luźnych ze sobą. Ziarna w skałach litych połączone są tzw. lepiszczem (spoiwem). skały organiczne(organogeniczne, biochemiczne) - powstają z nagromadzenia szczątków obumarłych organizmów, zarówno zwierzęcych jak i roślinnych. Zalicza się do nich: wapienie (m. in.: muszlowe, koralowe, numulitowe), kredę, dolomit, torf, węgiel brunatny, węgiel kamienny, ropę naftową, gaz ziemny, wosk ziemny (ozokeryt), asfalt, fosforyt i syderyt. skały chemiczne - powstają wskutek nagromadzenia się związków chemicznych wytrąconych z wody. Należą do nich: sól kamienna, sole potasowe, gips, anhydryt i siarka (siarka nie powstaje w wyniku wytrącenia, tylko poprzez osadzenie w szczelinach skalnych z wulkanicznych wyziewów lub z przemiany gipsu w siarkowodór, a tej z kolei w siarkę). Skały metamorficzne(przeobrażone) - powstałe w głębi skorupy ziemskiej ze skał magmowych lub osadowych pod wpływem wysokiego ciśnienia i wysokiej temperatury, a czasem także w wyniku działania czynników chemicznych. Przeobrażenie tych skał odbywa się zazwyczaj w stanie stałym, lub przy częściowym ich upłynnieniu (w innym razie powstają skały magmowe). Charakteryzują się równoległym ułożeniem spłaszczonych i wydłużonych składników mineralnych. Rodzaj skały zależy zarówno od skały, która ulega przeobrażeniu, jak i od warunków w jakich powstaje (od głębokości, gdyż im głębiej tym panuje wyższa temperatura i wyższe ciśnienie). Do skał metamorficznych zalicza się: marmury (powstałe z wapieni), kwarcyty (powstałe z piaskowców), gnejsy (ich pochodzenie nie jest jasne, możliwe, że powstały z granitu), łupki krystaliczne (przypuszczalnie z łupków ilastych i mułowców) i fyllity (z łupków ilastych i mułówców, lecz w niższej temperaturze niż łupki krystaliczne).

Skały rozróżnia się przede wszystkim na podstawie dwóch cech - tekstury i struktury (wielu geologów stosuje te pojęcia zamiennie):

Struktura skały jest to sposób i stopień wykształcenia składników skał, czyli wielkość i kształt minerałów, lub, w przypadku skał osadowych - ziaren. Wyróżnia się strukturę jawnokrystaliczną i skrytokrystaliczną.

Tekstura skały jest to sposób uporządkowania składników i sposób wypełniania przez nie przestrzeni. Wyróżnia się np.: tekstury bezładne, czyli bez wyraźnego uporządkowania składników i tekstury uporządkowane.

99,8% skał skorupy ziemskiej zbudowanych jest z 12 pierwiastków, spośród których największe znaczenie mają tlen i krzem, które łącznie stanowią ponad 75% oraz glin i żelazo (w sumie około 13%). Niewiele z pierwiastków tworzących skorupę ziemską występuje w czystej postaci, jedynie niektóre gazy, tzw. gazy szlachetne, jak: hel, neon czy argon. Pozostałe występują w związkach, zazwyczaj w postaci minerałów.

Tab. Skład chemiczny skał tworzących skorupę ziemską (do głębokości 16 km)

Skały mają duże zastosowanie w gospodarce. Gromadzą się one często w dużych ilościach, tworząc tzw. złoża mineralne (naturalne nagromadzenie użytecznych minerałów). Występują one w postaci pokładów, żył, soczewek lub gniazd. Jeśli są one łatwo dostępne i odpowiednio duże nadają się do eksploatacji. Największe znaczenie spośród nich mają tzw. surowce energetyczne: ropa naftowa, węgiel kamienny, węgiel brunatny, torfy i łupki bitumiczne, oraz surowce budowlane: granity, bazalty, gnejsy, łupki krystaliczne, piaski, piaskowce, żwiry i zlepieńce oraz marmury. Duże zastosowanie ma także siarka i skały zawierające potas i fosfor, gdyż służą do produkcji nawozów mineralnych i innych artykułów chemicznych. Ponadto do produkcji cementu stosuje się skały węglanowe: wapienie, margle i kredę.

Nauką zajmującą się badaniem skał jest petrografia, będąca dziedziną geologii.