ANTOLOGIA LITERATURY SOWIŹRZALSKIEJ I. Rodowód społ. i lit. polskich sowiźrzałów.  Twórczość lit. plebejskich humorystów z końca XVI i pierwszej połowy XVII, wiąże się z rozkwitem małopolskiego szkolnictwa parafialnego.  Karykatura świata wartości społecznych, politycznych, moralnych, obyczajowych itd.  Jest to przede wszystkim lit. demokratyczna i ludowa (ze względu na tematykę i problematykę).  Autorzy byli zwykle po za obrębem społ. feudalnego i negatywnie ustosunkowani do panującego porządku. Drwiną i szyderstwem komentowali własne porażki, szukali odwetu za doznane krzywdy i beznadziejność losu.  Szukali czytelników w najuboższych warstwach narodu (dedykacja Pieśń Kochanowskiego - “wszystkim”). Ludowych czytelników chcieli bawić, uczyć i na swój sposób wychowywać. Oczekiwali również gratyfikacji w postaci “gotowego grosza” i “poczęstunku”. - DEMOKRATYZM

 Twórcy lit. sowiź. starannie ukrywali swoje imiona i nazwiska.  Trzon bractwa sowiź. (autorów, wykonawców - aktorów i recytatorów - czytelników) stanowiła dynamiczna i inteligentna brać rybałtowska (wędrujący w poszukiwaniu chleba i zarobku żacy, kantorzy, śpiewacy kościelni, nauczyciele, kierownicy szkółek parafialnych wiejskich i miejskich, niedokończeni studenci Akademii Krakowskiej, bakałarze, sekretarze i służba kościelna i szkolna.  Mało znana jest społeczna biografia polskich sowiź. Najcenniejszą jest jednak zbiór fraszek, tekstów humorystycznych i satyrycznych, utowrów lirycznych i refleksyjnych Nowy Sowiźrzał abo raczej Nowyźrzał - adresowany do “czytelnika - paskudnika”, można dowiedzieć się o pozaszkolnych doświadczeniach życiowych i społecznych klechów i rybałtów. Od tego zbioru nurt bierze tę nazwę. Sowiźrzalska filozofia życia - Przywilej dzieciom, Zamknienie, przedmowa Do czytelnika paskudnika i Delicje szkolne - z dwóch ostatnich wychodzi gorycz doświadczenia i rozczarowań, niedoli, poniżenia, ujawniają źródła sowiź. postawy wobec świata.

 Brać rybałtowską łączyła sytuacja materialna, wspólne umiłowanie wolności, niezależności, dążenie do wyłamani sie z więzów pańszczyźnianej niewoli; za każdą cenę.  Kryzys ekonomiczny i postępujące zubożenie wsi i miasteczek dokumentuje Szkolna mizeria.  Rybałci stanowili elitę intelektualną.  Nie chcieli mieć nic wspólnego z przestępcami i awanturnikami, choć sami znajdowali się w konflikcie prawnym.

 Sowiźrzalskie “wyznanie wiary” pojawia sie w Minucjach Sowiźrzałowych.  Genezę twórczości upatrują sowiź. w beznadziejności sytuacji społ. i przymusowej bezczynności.  Frantów i sowiźrzałów odnaleźć można było również wśród pokątnych doradców, wszędzie tam gdzie łatwo o zarobek, okazję do napicia i spłatania komuś figla czy opowiedzenia uciesznej anegdoty i pośmiania się cudzym kosztem itp.

 Lit. sowiź. miała charakter regionalny, docierała do plebejskich czytelników we wszystkich zakątkach Polski, związana przede wszystkim z “Podgórzem”, tj. z Rzeszowszczyzną i Krakowskiem.  Byli związani z Akademią Krakowską pobieraną wiedzą jak i uczuciowo. Wywdzięczali się za opiekę, zjadliwie i napastliwie atakując nieprzyjaciół Akademii - jezuitów.  Spory między klechą a plebanem (plebani nadużywali swoją władzę) odbiły się na twórczości rybałtów, ujawniając cenne szczegóły z życia ówczesnego inteligentnego proletariatu.

 Na literaturę sowiźrzalską składa się zespół tekstów nowatorskich pod względem art. prekursorskich w stosunku do pewnych tendencji art. oświecenia czy lit. współczesnej, dwudziestowiecznej, mimo to , rzecz paradoksalna, nie wielkiej mierze zbadanych naukowo.  Termin ten pojawił się w polskiej nauce dzięki A. Brucknerowi.  Analiza historycznoliteracka utworów lit. musi wypracować sposób przekładu dzieł sowiź. humorystów na język pojęć społ. i lit., przede wszystkim zrozumiałych i użytkowanych w epoce, która wydała owe dziełka.

 Przymiotnik “sowiźrzalska” wywodzi się od urobionego imienia bohatera polskiej wersji niemieckiego zbioru uciesznych i czasami drastycznych opowiastek z życia Tyla Eulenspiegla, zredagowanego około 1500r.  Twórcy tej literatury, posługiwali się niekiedy imieniem Sowiźrzała jako pseudonimem lub umieszczali je w tytule. Równocześnie odcinali się w teorii, od jego konceptów. Zarzucali mu upodobanie do cuchnących dowcipów, brak życiowego realizmu, widocznego w jego kawałach.  Doświadczenia braci rybałtowskiej wpłynęły krytycznie na tradycje niemieckiego Eulenspiegla. W słowach “Nowego Sowiźrzała” zawarty został manifest realizmu życiowego jak i lit., obowiązujący w praktyce twórczej polskich sowiź.

 Geneza lit. sowiź. nurtu piśmiennictwa nie wiąże się jedynie z Sowiźrzałem krotochwilnym …  Utwory “nowych sowiź” nawiązują do tradycji, w równej mierze utworzonej przez Eulenspiegla, jak i przez jego lit. krewniaków - Ezopa, Marchołta, czy czeskiego Franta. Stanowią romans błazeński. Łączy je optymistyczna wiara w spryt i inteligencję prostaka, który bogatych wystawia do wiatru, a wraz z Frantowymi prawami również pewien typ techniki poetyckiej, bliski osiągnięciom art. lit. sowiź.. Łączy postawa przewrotnej kpiny, złośliwości i błazenady, krytyka skostnienia i ludzkiej głupoty, drwiący stosunek do świata i jego porządków, oraz lit. odwet na możnych, najczęściej wbrew realnej sytuacji społecznej.

II. Problematyka i ideologia literatury sowiźrzalskiej.  Sytuacja społ. polskich sowiź. zaważyła na ideologii i metodzie art. ich dzieł.  Ukształtowała oblicze ideowe środowisko klechów małopolskich. Stanowili generację polskiej inteligencji plebejskiej - inteligentnego, wykształconego proletariatu.  Między inteligentnym proletariatem Oświecenia a środ. rybałtów i sowiź. XVI i XVII w. zachodzą głębokie różnice. Oświeceniowi inteligenci żyli w czasach kiedy przemiany społ. i hist. pozwoliły im zająć stanowisko ideologów postępu, a nawet rewolucji.  Wypowiadanie się w obrębie chłopów/uboższego duchowieństwa, z którymi rybałci mieli wspólne interesy, nie czyniło z nich ideologów tych warstw.  Duchowieństwo wiejskie różniło się od kościelnych potentatów, razem z nimi wchodziło jednak w skład potężnej, międzynarodowej organizacji o konkretnym programie działania i ideologii.
 Nie mogli się stać ideologami mas chłopskich. Nie tylko niska świadomość społ., ale i warunki obiektywne, ekonomiczne czyniły antyfeudalną rewolucję pańszczyźnianych chłopów i ideologię głoszącą jej konieczność czymś nierealnym i anachronicznym. W sytuacji regresu gospodarczego, nie miałyby racji bytu tendencje zmierzające do obalenia czy zmiany ustroju.  Sytuacja klasowa sowiź. powodowała że nie było mowy w ich twórczości o reformach moralnych społ./polit. naprawy Rzeczpospolitej, jakie często wysuwali pisarze mieszczańscy, kościelni i szlacheccy.  Rybałci najczęściej bronili własnego stanu posiadania i nader kruchych, ale wyróżniających ich z masy chłopskiej przywilejów. Stąd typowe wyznanie Klechy w Szkolnej mizerii.  “Ulepszanie swiata” nie leżało w kompetencji, nie widzieli nawet jej możliwości.  Nie chcąc aprobować, a nie mogąc zmienić istniejącego porządku społ., rybałci ograniczali się do narzekań na własna nędzę, a rzeczywistość społ. i polit. ukazywali w krzywym zwierciadle drwiny i szyderstwa.  Rezultaty tegu stanu rzeczy są nawet cenniejsze niż bezpośrednia krytyka panujących stosunków społ., która również wychodzi z dzieł sowiź. Krytyka, o której mowa, w pismach publicystów i satyryków szlacheckich i kościelnych dokonywana była zawsze z pozycji zasadniczej aprobaty istniejącego porządku, uznania go za zgodny z prawem boskim i naturalnym. Odmienny jest punkt wyjścia satyry sowiź.. Jej autorzy traktowali rzeczywistość jako podyktowany złem koniecznym układ sił, do którego można odnosić się tylko negatywnie.  Twórczość polskich sowiź. ujawnia ich całkowitą bezradność. Ale nawet ona miała twórczy wpływ na ich ideologię i metodę artystyczną. Obserwowali świat feudalny z dystansu, który prowadził do groteskowego i parodystycznego przedstawiania stosunków międzyludzkich i rządzących nimi prawidłowości, ale także ułatwiał drapieżny racjonalistyczny osąd.  Lit. sowiź. została zepchnięta na peryferie staropolskiego życia literackiego. Podobnie jak jej autorzy znaleźli się na marginesie życia społ. szlacheckiej Rzeczpospolitej.  Siła pism sowiź. polega na bezlitosnej parodii obyczajów świata feudalnego, oraz obowiązujących w nim wartości i norm postępowania, dzięki czemu ukazana została druga strona medalu feudalnej rzeczywistości. Ich słabość jednak to organiczna wtórność, niemożność odegrania roli przewodniej i pierwszoplanowej w procesie rozwoju literatury.  Twórczość rybałtów i sowiź. przejawia dążność do kronikarskiego i socjologicznie dokładnego zapisu realiów. Autentyzm, rzecz paradoksalna, jest jedną z naczelnych zasad poetyki sowiź. Jest w poważnym stopniu również cechą lit. szlacheckiej.  Własne ubóstwo, nędza, doświadczenie osobiste i społeczne czyniły z autorów sowiź. rzeczników ludzi ubogich i pokrzywdzonych. Krytyka rzeczywistości przybiera postać refleksji nad porządkiem świata, w którym im samym się zadawalać - plebejska interpretacja Biblii i gorzki rozrachunek ze szlachecko-renesansowymi ideałami poezji Kochanowskiego, zestawionymi z sytuacją życiową i społeczną inteligentnego plebejusza.

BIEDNI I BOGACI  Przedział na biednych i bogatych wpłynął na doświadczenia polskich sowiź., przekonania ideologiczne i odbił sie na ich twórczości.  Podział ten akcentują na kązdym kroku, według niego modelują obraz polskiego społ. - i tu upersonifikowana Nędza w dialogu Nędza z Biedą z Polski idą.  Przynależność do świata ubogich nastawiała sowiź. niechętnie do wszelkiej maści wyzyskiwaczy - żołnierze (wcielenie zła i nieszczęść trapiących ludność pracującą) i bogacze.  Tematem kluczowym/obsesyjnym/nieomal powtarzającym się ustawicznie był głód.

FANTAZJA I GROTESKA  Borykanie sie z głodem, niedostatkiem, przymusem do pracy, zrodziły fantastykę kraju dosytu i nadmiaru, kraju znanego w folklorze wielu narodów i wprowadzonego do lit. sowiź. za pośrednictwem niemieckiej humorystyki.  Groteskowa forma i gorzkie uwagi na temat systemu feudalnego ucisku - Kryminał o psa w Statucie Jana Dzwonowskiego.

KLESZA MIZERIA  W sprawach własnego środowiska porzucali błaznowanie. Nie potrafili zdobyć się na dystans wobec najbardziej dotykających ich problemów.  Problem polskiej mizerii odbił się bardzo w lit. sowiź. - Synod klechów podgórskich, Szkolna mizeria, Rybałt stary wędrowny, Komedia rybałtowska nowa - obraz bogaty w realia i szczegóły, uznać można je za dokumenty historyczne, traktujące o życiu rybałtów I poł. XVII w.  Ujawniają również materialne przyczyny solidaryzmu klasowego chłopów i rybałtów, zwróconego przeciwko niektórym zjawiskom ucisku feudalnego.

CHŁOPI I RYBAŁCI  Rybałci w drugiej ćwierci XVII w. ograniczali sie już tylko do obrony interesów własnego środowiska, pojmowanych ciasno i oportunistycznie, bez uwzględnienia szerszego kontekstu społ. i potrzeb innych warstw ludności.  Manifestowali niechęć i pogardę dla ciężkiej pracy chłopów pańszczyźnianych, bronili prawa do lenistwa i uprzywilejowanej mimo wszystko pozycji.  Degradacja socjalna rybałtów pociągnęła za sobą stępienie ich ostrza ideowego.  Autor Synod klechów podgórskich posiada zrozumienie dla chłopów, których zwalnia od odpowiedzialności za położenie materialne rybałtów, ale krytykuje ich za uchylanie się od opłat na rzecz klechów.

KOŚCIÓŁ I RYBAŁCI WOBEC WOJNY I ŻOŁNIERZY  Sowiź. traktowali wojnę i wojskowych w sposób odrębny od enuncjacji publicystów kościelnych, szlachetnych, odrębny bo plebejski.  Krytyka zwrócona przeciwko wojskowym przybierała częstokroć formę satyry antyszlacheckiej.  Przypominane drastyczne nieraz przykłady nie humorystycznej “gęsiej wojny” i wypowiadane przy tym poglądy świadczą o wyczuleniu pisarzy sowiź. na problemy obchodzące ubogie i pracujące warstwy społ. polskiego, świadczą zarazem o solidaryzowaniu się ich z potrzebami i dążeniami warstw, na tym odcinku rzeczywistości feudalnej.  W dziełkach polskich sowiź. (Wyprawa plebańska, Albertus z wojny, Komedia rybałtowska nowa, Niepospolite ruszenie), w “militarnej” perspektywie dochodzą do głosu wydarzenia aktualne, w które usiłowali interweniować i na gorąco oceniać.  Do najdrażliwszych, najbardziej palących spraw ówczesnej rzeczywistości należały: łupiestwo i rabunki dokonywane przez niekarnych i źle, nieterminowo opłacanych żołnierzy, uciążliwe i wyniszczające ludność przemarsze oddziałów wojskowych oraz towarzyszące im beprawne wydzieranie “stacji”.  Łączyło to w jednym froncie rybałtów i chłopów, a także duchownych, których dobra najwięcej cierpiały.  Publicystyka kościelna również wykazuje żywe zainteresowanie tą kwestią. Pełna jest wstrząsających i rzetelnie humanitarnych obrazów ludzkiej krzywdy. Pełna jest też słów potępienia dla urągającej ludzkiej i boskiej sprawiedliwości łajdactw. W grabieniu dóbr kościelnych dopatrywała się ponadto przyczyn niepowodzeń oręża polskiego i grożącego, jako kara za grzechy, upadku szlacheckiej Rzeczpospolitej.  Taka motywacja, ujawniająca prywatę kleru i wykorzystywanie przez nich ponadspołecznej pozycji do obrony interesów materialnych była pisarzom rybałtowskim obca.  Takiego wątku w lit. walce z bezprawiem i uciskiem żołnierskim rybałci nie podjęli. Nie mieli na uwadze pożytków feudalnych kleru.

OCENA WOJEN I ROZBOJÓW W ILTERATURZE SOWIŹRZALSKIEJ  Doświadczenia związane z żołnierzami, uprawiającymi pod pozorem legalności jawny rozbój, rodziły w twórczości autorów sowiź. skutki o szczególnej wymowie ideowej.  Konsekwencje szły w dwóch kierunkach:

1. Określały krytyczny stosunek plebejskiej społ. rybałtowskiej do wojen oraz zasad postępowania uznanego w obyczaju wojennym za normalne.
2. Kształtowały bogatą w walory artystyczne satyrę na wojskowych, uch samochwalstwo, tchórzostwo, próżniactwo oraz złodziejstwo.  Negatywny stosunek do wojen - wymowa postaci Albertusa, zasygnalizowany bezpośrednio, w formule zgoła nieoczekiwanej, uzasadniającej genezę programowej dezercji Albertusa, a przynajmniej nadającej jej rangę świadomej postawy o wymowie i walorach programowych.  Biskup kijowski Józef Wereszczyński (działający pod koniec XVI w.) nawoływał w licznych pismach do krucjaty przeciwko Turkom, uznając te wojnę jako “podnoszoną przeciwko poganom”, za wojnę świętą, sacrum bellum.  Ze źródeł, skontaminowanych z nakazami moralistyki religijnej, wywodzą się pozytywne zasady postępowania, które usiłuje wpoić swojemu Albertusowi Pleban. Funkcjonują one niezależnie od motywów, które złożyły się na ich powstanie, jako plebejski protest przeciw krzywdzie i niesprawiedliwości towarzyszącym wojnom, oraz przemocy i gwałtom żołnierskim.

SATYRA NA “PANÓW ŻOŁNIERZY”  Postać Albertusa wyrosła na wielką parodię rycerza. Miała ukazać, jak bezcelowe i nie przynoszące pożądanych efektów militarnych jest obciążanie duchownych świadczeniami na rzecz obrony kraju.  Albertus przypatrzywszy się zwyczajom “panów żołnierzy”, stał się najlepszym świadkiem oskarżenia i wielostronnej demaskacji ich niemoralności.  Skutecznym elementem kompromitacji żołnierzy było przedstawienie ich stosunku do religi i Kościoła. Bohaterscy “obrońcy wiary i ojczyzny” zostali całkowicie obdarci z powagi i świetności, ośmieszeni.  Autor Albertusa z wojny poprzez ukazanie odwrotnej strony medalu szlacheckiego wojska, ma celny udział w wyrazie art. w polemice ideologicznej ze szlachtą - zaatakował on szczególnie pielęgnowany mit heroizmu, który w rzemiośle rycerskim miał zasadniczą rację bytu i źródło wszystkich przywilejów.

…

AKTUALNOŚĆ WYPRAWY PLEBAŃSKIEJ  Wszystko czego chcemy sie dowiedzieć na temat genezy, ideologii, przeznaczeniu i charakteru lit. Wyprawy plebańskiej, znajdziemy w kilku początkowych wersach monologu Plebana, stanowiącego właściwą ekspozycję sowiź. humoreski.  Autor zrobił również wszystko, aby kłopoty Plebana były jak najbardziej przejrzyste i zrozumiałe dla ówczesnych czytelników (inaczej być nie mogła, ponieważ tylko pod takim warunkiem była zdolna spełnić funkcję broszury polemicznej i politycznej, zrodzonej z aktualnych zdarzeń)

GENEZA I IDEOLOGIA WYPRAWY…  20.10.1589 r. w Łęczycy został zwołany zjazd, przez prymasa Stanisława Karnkowskiego, którego celem było obmyślenie środków na obronę kresów w związku z najazdem tatarskim i groźbą wojny z Turcją. Uchwały zobowiązały duchownych do wyprawienia “jednego dobrze ubranego zbrojnego jezdnego” - Albertus.  Utwór najczęściej określany jako satyra na skąpstwo i niespełnienie obowiązków obywatelskich przez duchowieństwo. Tymczasem jest przeciwnie. Pleban gotów jest wyprawić, i to czyni w myśl nakazu starszych wyprawia żołnierza na Podole. I nie sabotuje, w najlepszej wierze kupuje wszystko co potrzebne.  Ośmiesza zarówno samą uchwałę, ukazując opłakane skutki jej realizacji przez ludzi wykazujących dobre chęci, ale nie znających się zupełnie na sprawach wojskowych.  Broni więc interesy biedniejszego duchowieństwa i innymi środkami uzasadnia wypowiedziane przez Plebana przekonanie o więcej niż skromnych rezultatach obciążania kleru na rzecz obrony państwa.  Absurdalny został w niej ustalony pomysł obciążenia duchownych taką formą świadczeń wojskowych i pokazane konsekwencje wprowadzenia go w czyn. PARODIE I POLEMIKI LITERACKIE  Parodia lit. zajmuje wiele miejsca w utworach sowiź., ale funkcjonuje w sposób specjalny i łatwo dający się przełożyć na język pojęć ideologicznych - akcenty krytyczne zawarte w parodiach lit. utworów sowiź. nie ma ją na celu utworów parodiowanych, nie ograniczają się do ich ośmieszania.  Utwory wobec których sowiź. się ustosunkowują polemicznie, stanowią zaledwie punkt zaczepienia dla drwiącej odprawy pod adresem spraw, o których traktują i postaw.  Ciężar i wartość zamierzenia parodystycznego nie mieszczą się jedynie na płaszczyźnie rozrachunków lit.. Odnoszą się do niej, przenoszą się na teren polemiki ideowej i światopoglądowej.  Problem parodii lit. u sowiź. trzeba rozwinąć w dwóch kierunkach:

1. np. Disticha Catonis w “przekładzie” nowego Sowiź. - ośmiesza jałowy dydaktyzm szkolny oryginału i polskich tłumaczeń, Duma sowiź. - replikuje złośliwie na pochwałę rzemiosła rycerskiego, którą zawarł Adam Czahrowski w wierszu Powiedz, ty muzyko moja.
2. Wiąże się ze sprawą gatunków lit. uprawianych przez sowiź.. Może nawet antygatunków.  Parodie lit. sowiź. niekoniecznie odnoszą się do konkretnych tekstów. Bardziej powszechnie atakują one utarte struktury gatunkowe o ustalonej nośności ideowej, problematyce i tematyce. W ramach koncepcji świata na wspak jest to zasada generalna poetyki sowiź.. Utwory sowiź. przyjmują budowę i typowe właściwości strukturalne swoich “wyżej urodzonych” krewniaków, ale wypełniają je treściami odmiennymi, ideologicznie przeciwstawnymi.  Przykładowe “gatunki”: list, nowina, facecja(krótki, żartobliwy utwór epicki), recepta, minucje( kalendarze z przepowiedniami lub prognozami meteorologicznymi zawierające cechy parodii), peregrynacja(pielgrzymka do miejsc świętych), statut(zbiory przepisów prawnych oraz akty prawne będące odpowiednikiem dzisiejszych ustaw), konstytucja, uniwersał(publicznie ogłaszany list królewski, dotyczący ważnych wydarzeń; od XV w.: akt prawny króla regulujący sprawy gospodarcze, wyznaniowe i wojskowe, także akt zwołujący szlachtę na sejm lub pospolite ruszenie), sejm, synod.