Zgodnie z definicją podaną przez encyklopedię wychowanie to jedna z form działalności społecznej człowieka. Na tę działalność wychowawczą składa się wiele operacji, zabiegów i procesów oraz czynników, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy, duchowy i moralny rozwój człowieka. Jest to świadome oddziaływanie przez wychowawcę na wychowanka mające na celu wytworzenie pewnej zmiany w obrębie jego osobowości. Temat wychowania jest motywem przejawiającym się w wielu utworach literackich. Lektura „Pana Tadeusza” oraz „Ferdydurke” pokazuje jak bardzo skomplikowany jest to proces i jak róże przynosi efekty, w zależności od przyjętych metod. Przytoczony fragment „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza pochodzi z księgi I utworu pt. „Gospodarstwo”. Przedstawia on ucztę w zamku rodu Horeszków, którą wydano na cześć Tadeusza powracającego z zagranicy, gdzie pobierał nauki. Bohaterowie to szlachta polska reprezentowana przez ród Sopliców oraz goście i przyjaciele domu. Życie tej grupy społecznej podporządkowane jest etykiecie, określającej sposoby zachowania i relacje międzyludzkie. Życie szlachty toczy się według ogólnie przyjętych zasad i obyczajowości. Znaczącym jej elementem jest ustalony porządek podczas posiłku w zamku. Na wieczerzę zjechali liczni goście, których zgodnie z tradycją wita gospodarz „ idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży”. Zachowanie takie jest wynikiem silnej hierarchizacji stanu szlacheckiego. Wszyscy traktowani są z wyjątkową gościnnością i poszanowaniem. Szczególnym szacunkiem darzono osoby starsze i cieszące się poważaniem ogółu. Goście zapraszani są do stołu, przy którym zachowywany jest odpowiedni porządek. Z wyjątkową uprzejmością przy stole traktuje się kobiety. Zadaniem mężczyzn, siedzących tuż obok nich, jest usługiwanie damom i podawanie im posiłków. Przestrzegania tego kanonu pilnuje Podkomorzy – strażnik społecznego porządku, który kieruje swoje uwagi do młodych mężczyzn zaniedbujących obowiązki wobec dam: „muszę ja wam służyć, moje panny córki, choć stary i niezgrabny”. Przypomina on w ten sposób młodzieńcom znaczenie dobrych manier. Także Tadeusz zapomina o obowiązującej etykiecie ignorując towarzystwo córek Podkomorzego. Wywołuje to oburzenie jego stryja – Sędziego. Zagniewany, wygłasza „naukę o grzeczności”, w której ubolewa nad upadkiem obyczajów, zaniedbywaniem dobrych manier. Wytyka w niej młodym ludziom pogoń za wiedzą książkową, krytykuje ich nowoczesne zachowanie nacechowane nonszalancją, uleganie modzie, wyraża tęsknotę za tradycyjnym wychowaniem dworskim. Poucza zebranych, że grzeczność staropolska „ nie jest nauką łatwą”, a jest wyrazem szacunku dla innych. Mowa Sędziego wskazuje wyraźnie, iż tradycyjna etykieta odgrywa w życiu szlachty istotną rolę, reguluje sposoby zachowania, ustala hierarchię społeczności i wyznacza poprawne relacje międzyludzkie. W wypowiedzi tej wyraża się troska o pielęgnację obyczajów, które przekazywane z pokolenia na pokolenie nadają życiu szlachty głęboki sens. Obyczaje wynikają z tradycji, szacunku do dawnych czasów i są dowodem narodowej wspólnoty. Sędzia – strażnik etykiety i ceremoniału – dba o język wypowiedzi, jest zaangażowany i pewny racji wygłaszanych przez siebie tez. Swoim przemówieniem zaciekawia słuchaczy, wywołuje nastrój skupienia i wzbudza zainteresowanie. Zwraca się bezpośrednio do zgromadzonych ze spokojem i powagą, a wszystko o czym mówi ilustruje konkretnymi przykładami z życia. W kolejnym fragmencie „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza mowa jest o domu Młodziaków, trzyosobowej mieszczańskiej rodzinie, której postępowanie i zasady są przykładem „fałszywej formy”. Młodziakowie, jak sama nazwa wskazuje, to ludzie młodzi duchem, rodzina nowoczesna. Dom Młodziaków jest synonimem nowoczesności i wszystkiego, co się z tym wiąże – swobody obyczajów, tolerancji i podziwu dla kultury fizycznej. Młodziak i jego żona chwalą się swoimi nowoczesnymi poglądami i swobodą obyczajową, które ujawniają się w sposobie wychowania córki – Zuty. W domu Młodziaków panuje kult racjonalizmu, sportu i wszelkiej aktywności. Młodziak to inżynier – konstruktor. Jego zawód wymaga zachowania powagi, ale gdy tylko nadarza się okazja, ściąga on maskę nowoczesności i ujawnia swoje prawdziwe „ja” – typowego „inteligenta-chamusia”. Młodziakowie manifestują swoją nowoczesność szczególnie w kwestii obyczajowości. Próbują wyzwolić się ze skostniałej formy rodzicielstwa. Są zbyt liberalni wobec swojej nastoletniej córki. Głoszą przebrzmienie kultu dziewictwa i zmiany w relacjach damsko – męskich. Chcąc uchodzić za nowoczesnych, czyli tolerancyjnych pod względem obyczajów, rodziców, nakłaniają córkę do łamania zasad. Namawiają Zutę na nieślubne dziecko, które miałoby zostać poczęte na wycieczce szkolnej. Nie dostrzegają w tym niczego nieodpowiedniego. Ulegają oni modzie „łydki” czyli życiu sportowemu, hołdując zdrowiu fizycznemu. W sposób ostentacyjny zrywają z tradycją i konwenansami, pielęgnują sztuczny wizerunek postępowych rodziców. Zuta Młodziakówna – nowoczesna pensjonarka jest gombrowiczowskim symbolem nowoczesności, witalności, aktywności fizycznej i seksu. Nowoczesne wychowanie sprawia, że Zuta staje się ignorantką. Jest zajęta dbaniem o dobrą kondycję fizyczną. Nie zmuszana do nauki, nie ma żadnych autorytetów, nie szanuje rodziców. Nawet miłość jest dla niej elementem sportu. Ukazane w utworach modele wychowania znacznie się od siebie różnią. W „Panu Tadeuszu” wychowanie wynika z tradycji, wewnętrznego przekonania i potrzeby kultury. Wychowanie w duchu tradycji ma znamienny wpływ na relacje międzyludzkie. Powoduje, że z pokolenia na pokolenie przekazywane są treści kultury, takie jak: obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy społeczne, uznane przez zbiorowość za społecznie doniosłe dla jej współczesności i przyszłości.
W „Ferdydurke” dobre wychowanie jest tylko formą. Poprzez groteskowe ujęcie zachowań bohaterów autor pokazuje, że w obecności innych czujemy się i zachowujemy inaczej, dostosowujemy się do określonych sytuacji. Młodziakowie to rodzina na pozór nowoczesna, żyje w kręgu ciasnych mieszczańskich ideałów, nie buduje prawdziwych relacji międzyludzkich, co prowadzi do wyobcowania i zatracania istotnych dla człowieka wartości. Nie dba o tradycje i dobre obyczaje, co prowadzi do degradacji kultury wychowania.