dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

1

1. Historia opisów języka: • Tradycja grecka i łacińska; zawdzięczamy jej między innymi pojęcie części mowy, ich międzynarodowe nazwy, semantyczne rozróżnianie części mowy. Charakter klasyfikacyjny i normatywny tej gramatyki; pojęcie fleksji, morfologii, składni.

• Tradycja sanskrycka, słabo znana w Europie przed XIX w.; wywarła niewielki wpływ na tradycję europejską. Jej XX-wieczni znawcy twierdzą, że wiele ma wspólnego z 20-wiecznym strukturalizmem (np. Panini z VII w. n.e.)

• Średniowiecze: podręczniki łaciny, gramatyka logicyzująca, normatywna;

• Era nowożytna: podręczniki i filozofia języka -gramatyki jako podręczniki normatywne języków nowożytnych: kodyfikacje.
-anegdota na temat gramatyki hiszpańskiej Antonio de Nebrija

• gramatyki “logicyzujące” XVII wieku (Port Royale)
• poglądy oświecenia na język

• XIX wiek (II połowa); badanie rozwoju historycznego języków zainteresowanie sanskrytem; przekonanie o jego związkach z łaciną i greką, indoeuropeistyka; Związek badań genetycznych z klimatem intelektualnym epoki (ewolucjonizm, nauki biologiczne) W XIX wieku językoznawstwo staje się odrębną nauką, nie filozofią języka, retoryką itd.

2. Baudouin de Courtenay jako prekursor strukturalizmu • język jako kompleks elementów i język jako proces

• teoria fonemu: fonem jako wyobrażenie dźwiękowe (z kompleksu) i głoska jako proces -fonem jako suma wyobrażeń artykulacyjnych i akustycznych (potem dopiero Jakobson)

• funkcja dystynktywna fonemu (sad - zad) (semazjologizacja, morfologizacja fonemów)
• akustyczne badanie głosek (technika nie stała wtedy na odpowiednim poziom)

• oddzielenie mowy od pisma i inny opis przysługujący obu ros. ort. кра-й : кра-я wobec fonet. kraj-∅ : kraj-a

• odrębność faktów historycznych (dynamiki) od statyki (stanu języka)

Literatura: J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW, cz. I, rozdział 2. dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

2 3. Ferdynand de Saussure 1857-1913
Studia indoeuropeistyczne.
Praca doktorska — odkrycie laryngalnych w praindoeuropejskim

Greckie wymiany samogłoskowe: regularne: Czas teraźniejszy Perfectum Aoryst e pétomai ‘leczę’ o pepóte:mai ø eptóme:n ei peitho: ‘przekonuję’ oi pépoitha i épithon er dérkomai ‘patrzę’ or dédorka r édrakon

nieregularne
a: o: a pha:mi ‘mówię hista:mi ‘kładę’ pho:né: ‘głos’’ pható:s ‘powiedziany’ stató:s ‘położony’

Teoria laryngalnych: długie samogłoski powstały ze ściągnięcia samogłoski krótkiej i sonantu laryngalnego. Sonant zmieniał sąsiadującą samogłoskę rdzenną w [a:] lub w [o:]. Jeżeli w pozycji nieakcentowanej samogłoska rdzenna znikała, laryngalna ujawniała się w postaci [a] lub [i].

greckie (jońskie): pheAmi –> pha:mí phoAne –> phó:né: phAtos –> phatós histeAmi –> hista:mí stAtos –> statós

Potwierdzenie miedzy innymi w hetyckim, gdzie przeszło w h: łac. pāscunt, het. pahsanzi ‘(oni, one) bronią’

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

3 Wykłady z językoznawstwa ogólnego w Genewie 1906-1911:
Kurs językoznawstwa ogólnego opracowany przez kolegów de Saussure’a, Charlesa Bally’ego i Alberta Sechehayego na podstawie notatek studentów (6+11+12).
Nowsze wydania uwzględniają dołączone później notatki jednego słuchacza, gdzie wiele rzeczy dotąd niejasnych, jasno zapisano.

Tezy podobne do Saussure’a już wcześniej, Baudouin, Kruszewski, Fortunatow (Szkoła kazańska), również lingwiści zachodnioeuropejscy, ale u de Saussure’a największa klarowność i spójność idei — może dlatego, że to właśnie wykłady.

• Wielość aspektów języka (ogółu działalności mownej): a) zdolność ludzi do mówienia w ogóle b) język jako zjawisko historyczne (np. język polski od XV do XX wieku) c) język jako zjawisko kulturowe (jego związek z literaturą, religią, polityką itd) d) użycia języka przez konkretne osoby (filologia) b-d choć ciekawe nie wpływa na naszą możność mówienia o języku per se, jest zewnętrzne wobec niego - można opisywać język nic o nich nie wiedząc (np. gdy bada się język dopiero poznawanej cywilizacji - analogia z grą w szachy, dla zasad nie istotne, że przyszły z Persji) Z kolei a) zbyt ogólne

• langage : langue i parole parole ma charakter konkretny, jednostkowy, podlega obserwacji,
langue to to, co umożliwia istnienie/produkowanie/rozumienie parole. langue ma charakter mentalny (psychiczny) - pojęcia i obrazy akustyczne, a także społeczny, o czym dalej

• Znakowy charakter języka. Język (langue) nie jest nomenklaturą, wyrazy nie są nazwami rzeczy.
Wyrażenia językowe są znakami: łączą pojęcie i obraz akustyczny (signifié : signifiant) Związek między nimi jest arbitralny, ‘stół’: pol. stół, ang. table, hiszp. mesa, niem. Tisch itd.
(wyjaśnić arbitralny wobec konwencjonalny) Linearny charakter signifiant (słuchowy, rozciągły w czasie; pisany, rozciągły w przestrzeni) Mimo składania się z dwóch części nierozdzielny: awers i rewers kartki papieru. Co prawda relacje nie są takie proste, odpowiedniości arbitralne nie są typu prostego jeden do jednego (synonimia i polisemia - metafora chmur i fal) Langue jest systemem takich znaków, każdy tylko raz: np. Stary stół wyrzucili i kupili nowy stół.

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

4 • Systemowy charakter języka Relacje między elementami języka -: relacje paradygmatyczne (asocjacyjne) i syntagmatyczne: robić, robi, robię, robimy : zdobić, zdobi, zdobię, zdobimy, *rob’, *zdob’ *ię, *ić
Te relacje decydują o możliwościach “materialnych” np. w wielu językach głoski zwartoszczelinowe (prepalatalne) mogą być dowolnie miękkie (ang. sure, cheese); po polsku nie mogą, bo pomylą się z ś, ć (Kasia : kasza, kroci : kroczy)

• Język jako forma, a nie substancja Język pośredniczy między myślą a substancją dźwiękową. - w nim samym nie ma nic “fizycznego” (zob. wyżej przykłady relacji) (Inna interpretacja, połączona z relacyjnością) Jeżeli chodzi o elementy foniczne języka (obecnie fonemy) muszą one tylko być odróżniane Przykład z długimi, krótkimi, następnie zamkniętymi otwartymi samogłoskami łacińskimi.

• Znaczenie znaku a jego wartość Znaczenie znaku to pojęcie (signifié), związane z danym signifiant. O funkcjonowaniu znaku decydują też jego relacje wobec innych znaków: przykład z mouton wobec mutton/sheep inne przykłady: stryj/wuj wobec uncle; liczba mnoga w języku bez liczby podwójnej i w języku z liczbą podwójną

• Zmienność i niezmienność znaku - społeczny charakter języka Arbitralność znaku powoduje jego swoistą niezmienność (nie może być obiektem świadomej zmiany (nikt nie wie, dlaczego szwagier musi nazywać się szwagier, nie ma co dyskutować, że ktoś woli, żeby było ‘piękny brat (beau frere) niemniej historycznie znaki ulegają zmianom - też dlatego że są dowolne (nikt nie mógł zahamować procesu wypierania przez szwagier wyrazów dziewierz, szurzy i swak).

• Dwa porządki opisu: synchronia i diachronia Synchronia tak jak stopklatka; diachronia jak film. Diachronia nie musi być atomizująca! Inne przykłady: sytuacja na szachownicy (synchronia, np. zadanie szachowe); opis partii (diachronia)

Literatura: J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW, cz. I, rozdział 2 i 3, oraz str. 126-129 (z części II, rozdz.1) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.) Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN (Wstęp) A. Weinsberg Językoznawstwo ogólne Warszawa 1983, PWN (par. 1, 2.1-2.5, 3, 9, 11-12) F. de Saussure Kurs językoznawstwa ogólnego. Wyd. II lub III.. Warszawa 1991 lub później
Istota znaku językowego (z części pierwszej) [to samo także w Semiotyka wczoraj i dziś: pod red. J. Pelca, Warszawa 1991]; Wartość językowa (z części drugiej) a także: K. Polański Wprowadzenie dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

5 4. Szkoła kopenhaska

Uniwersalna teoria języka i językoznawstwa; jej zasady ogólne jednak łatwiej przedstawić po pokazaniu wybranych fragmentów

• Teoria planu wyrażania i planu treści (rozwinięcie teorii znaku de Saussure’a oraz tezy, że język jest formą, a nie substancją – por. schemat znaku)

Para signifiant - signifié “wycina” z jednej strony coś z naszych wyobrażeń dźwiękowych, z drugiej strony coś z naszych myśli. Co się dzieje poza “wyobrażeniem akustycznym” i “pojęciem”? Materia dźwiękowa jest znacznie bardziej złożona i niejednorodna,
między innymi obejmuje tzw. “dźwięki nieartykułowane” (np. odgłosy natury) oraz dźwięki, do których produkcji jest zdolny aparat jest aparat mowny człowieka. Te ostatnie w całości tworzą plan wyrażania - wszystko to, co jest wszystkim językom dostępne, ale nie przez wszystkie wykorzystywane Przykład: Ppolski nie wykorzystuje [y] (francuski), [θ] (angielski), ale za to wykorzystuje zarówno [c’] jak i [č] itd. Co więcej, między [c’] i [č] istnieje cała seria dźwięków pośrednich, niektóre wykorzystuje np. ang. cheese, włoski chianti itd.

Ogół dźwięków artykułowanych tworzy “substancję planu wyrażania” (tu już dźwięki nieartykułowane nie wchodzą). Ale każdy konkretny język wybiera do swego systemu tylko niektóre (te właśnie wchodzą do formy planu wyrażania). Również sposób ich łączenia w system też wchodzi wyłącznie do formy planu wyrażenia: Przykład W większości języków europejskich istnieją spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne, co więcej są one różnymi fonemami, bo wchodzą w skład znaków różnych, np. pol, fr. pas - bas, ang, got - cod; z kolei w chipewa pary dźwięczna - bezdźwięczna stanowią warianty fonemów np.: gi:žik gi:šik, ki: žik, ki:šik ‘niebo’. Inny przykład; r wibrujące i trące - różne artykulacyjnie, ale te same znaki.

Analogicznie dla graficznego sposobu wyrażania – „kaligrafia” należy do substancji planu wyrażania

W sumie: W planie wyrażania istnieje substancja wyrażania, materiał fonetyczny, graficzny lub inny, który może być wspólny dla wielu języków naturalnych. Na materiał ten nakłada się forma wyrażania, czyli sposób jego wykorzystania w danym języku.

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

6 Analogicznie w planie treści, obejmującym signifié.

Substancja planu treści tj. wszystko to, co można chcieć powiedzieć w dowolnym języku jest taka sama dla wszystkich języków. Z kolei forma treści jest swoista dla danego języka. Hjlemslew twierdził, że jest to w pełni paralelne z planem wyrażania:
Przykład: Wszyscy możemy mieć pojęcie liczności (jeden element, dwa, trzy, … kilka, dużo). Ale w niektórych językach można w ogóle tego nie wyrażać, np. język fula, można wyrażać opozycję między jeden a wiele, np. polski, można wyrażać opozycję między jeden, dwa i wiele - sanskryt, staropolski. Użytkownik języka fula może jednak odróżniać jeden od wielu (zresztą muszą to robić, bo trudnią się miedzy innymi handlem), użytkownik języka polskiego odróżnia “podwójność” od wielości, ale jego język nie wyraża tego gramatycznie.

Inne przykłady:
• niektóre języki, w tym angielski odróżnia ruch do i od obserwatora, niezależnie od tego, czy jest do wnętrza, czy z wnętrza czegoś: come in/out ‘wchodzić/wychodzić’, go in/out ‘wchodzić/wychodzić’ • niektóre języki, w tym hiszp. port. i japoński odróżniają nie dwie wartości deiktyczne ‘tu’ (blisko nadawcy) –‘tam’ (nie blisko nadawcy), ale trzy np. hiszp. aquí (blisko nadawcy) ahí (blisko odbiorcy) i allí/allá ‘nie blisko nadawcy ani odbiorcy. (jap. odpowiednio kore, sore, ware) Ta zdolność wyrażenia w języku jakiejś myśli stanowi o formie planu treści

      plan wyrażania (substancja) 
    forma   
    forma 
      plan treści (substancja) 

Skąd wiadomo, co w danym języku należy do formy planu wyrażania i planu treści, a przez to do języka (=langue), a nie do substancji dźwiękowej/myślowej?

Pomiędzy formą wyrażania i formą treści, i tylko pomiędzy nimi, zachodzi określony związek. Związek ten nie zachodzi między substancjami. Związek ten jest określony przez tak zwaną zasadę komutacji:

1. Jeżeli różnica w planie treści odpowiada różnicy w planie wyrażania to jest ona dla danego języka istotna i stanowi element formy obu planów.
2. Jeżeli różnica w planie wyrażania odpowiada różnicy w planie treści to jest ona dla danego języka istotna i stanowi element formy obu planów.
3. Jeżeli różnica w planie treści nie odpowiada różnicy w planie wyrażania to nie jest ona dla danego języka istotna i nie jest elementem formy planu treści
4. Jeżeli różnica w planie wyrażania nie odpowiada różnicy w planie treści to nie jest ona dla danego języka istotna i nie jest elementem formy planu treści. dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

7

Innymi słowy mogą istnieć różnice w planie wyrażania, którym nie odpowiadają różnice w planie treści i odwrotnie oraz różnice w obu planach odpowiadające sobie. Przykłady: • przykład dźwięczności spółgłosek w chipewa (nie ma komutacji - różnice w planie wyr. nie odpowiadają różnicom w planie treści) i w jęz. europejskich • W wielu językach są osobne wyrazy (lub formy) na oznaczenie osób płci męskiej i żeńskiej: on - ona, he - she, il - elle itd., ale węg o, fiń. hän chińskie thā ‘nie nadawca i nie odbiorca, bez wskazania płci’ .
• pol. myć - prać (przy prać woda penetruje obiekt) a ang. wash • ang. wash - clean (bez udziału wody) (polskie prać chemicznie)

Jeżeli różnice w jakimś planie nie komutują z różnicami w planie przeciwstawnym, np. dźwięczność głosek chipewa, płeć osoby określanej zaimkiem trzeciej osoby itd. to tworzą warianty. Warianty pozostają w stosunku wzajemnej substytucji. (k - g, sz - ż w przykładzie chipewa, osoba płci męskiej/żeńskiej w fińskim, węgierskim, chińskim; penetracja wody lub nie w ang. wash). Wszystkie warianty mają wspólny inwariant.

• Teoria znaków i figur Bilateralne znaki (planu wyrażania i planu treści) składają się z unilateralnych figur i można je na nie rozłożyć Figury planu wyrażania ≈ fonemy
Figury planu treści ≈ składniki znaczenia
Np. na treść słowa ‘dziewczynka’ składają się figury ‘żeński’, ‘ludzki’ ‘niedorosły’ por. pary chłopiec : dziewczynka; jałówka : dziewczynka; kobieta : dziewczynka

• Oryginalna terminologia Hjelmsleva:

plan wyrażania plan treści substancja forma forma substancja kenematyka plerematyka
fonetyka glossematyka semantyka

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

8 • Funkcje glossematyczne, czyli zależności między elementami języka

1. Zależność dwustronna (interdependencja) a) w systemie: komplementarność, np. samogłosek i spółgłosek, rzeczowników i czasowników b) w tekście: solidarność, np. między podmiotem a orzeczeniem; między morfemem przypadku i liczby w polskim, rosyjskim, łacinie itd.

2. Zależność jednostronna (determinacja) a) w systemie: specyfikacja, np. między celownikiem a mianownikiem (jeżeli jest celownik, to musi być mianownik, ale nie odwrotnie) b) w tekście: selekcja: np. stosunek między samogłoską a spółgłoską w sylabie (spółgłoska implikuje samogłoskę, ale nie odwrotnie)

3. Zależność swobodna (konstelacja) a) w systemie: autonomia, np. między kategorią osoby i rodzaju w jęz. rosyjskim – w czasie teraź. osoba, ale nie rodzaj, w czasie przeszł. rodzaj, bez osoby (иду: идёшь; шёл: шлa) b) w tekście: kombinacja, np. stosunek między przyimkiem w i biernikiem (w + inne przypadki, biernik + inne przyimki)

Funkcje w systemie noszą korelacji, w tekście – relacji Determinacja i interdependencja łącznie – kohezja interdependencja i konstelacja łącznie – wzajemność

• Dedukcyjność teorii – przykład lokalistycznej teorii przypadka Trzy osie (cechy abstrakcyjne): kierunek, kontakt, subiektywność Sześć wartości : zbliżanie, oddalania, spoczynku, itp.) Razem teoretycznie możliwe jest 6 3 = 216 potencjalnych kombinacji

Literatura J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW, cz. I, rozdział 3. L. Hjelmslev, „Langue” i „parole” (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.) Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN. L. Hjelmslev, Prolegomena do teorii języka (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.) Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN. (zwłaszcza rozdziały 13 Wyrażenie i treść, 14 Inwarianty i warianty)
dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

9 5. Szkoła praska

Prekursorzy: Moskiewskie Koło Lingwistyczne, powstałe w 1915 (Jakobson, Trubiecki)

1926 – Powstaje Praskie Koło Lingwistyczne
„Szkoła praska” Inne nazwy: funkcjonalizm – nazwa szersza, bo obejmuje także m.in. poglądy André Martineta i M. Hallidaya

Funkcjonalizm – pytanie o funkcję elementów w języku

Główne dokonania: • Fonologia (Trubiecki, Jakobson) • Morfologia (teoria opozycji morfologicznych ) (Jakobson) • Składnia – teoria aktualnego rozczłonkowania zdania (perspektywy komunikacyjnej wypowiedzenia) (Mathesius, Danes, Firbas, Sgall) • Funkcje języka • Teoria literatury

Fonologia: A: Podstawy fonologii Trubieckiego: Definicja fonemu jako wiązki cech dystynktywnych Teoria funkcji elementów fonicznych (fonemów, akcentu itd.): delimitatywna, kulminatywna, dystynktywna:
• delimitatywna: inicjalne lub finalne miejsce akcentu; fonemy występujące tylko na początku lub końcu morfemów (ang. /h/ i /ŋ/) • kulminatywna: akcent decydujący o wyrazowości, samogłoska konstytująca sylabę; rozróżnienie słów „istniejących” i „nieistniejących (np. *dłowa) • dystynktywna: miejsce akcentu w językach o akcencie swobodnym; dystynktywna rola fonemów Typy opozycji:
• bilateralne – multilateralne (np. miejsca, sposobu artykulacji); • prywatywne – gradualne – ekwipolentne (dzwięczności – stopnia otwarcia samogł. – miejsca artykulacji) • stałe – neutralizowane
• izolowane – skorelowane

Pojęcie neutralizacji opozycji i archifonemu

Cechy dystynktywne artykulacyjne Zestaw opozycji wynikający z inwentarza fonemów ustalonych dla danego języka

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

10 B. Fonologia binarna Jakobsona (R. Jacobson, M. Hale, Podstawy języka) Zestaw uniwersalnych 12 cech dystynktywnych, akustycznych i audytywnych
przypisywanych (+) lub nie (-) fonemom:

1. Wokaliczny – niewokaliczny Odróżnia samogłoski od niesamogłosek *
2. Konsonantalny – niekonsonantalny Odróżnia spółgłoski od niespółgłosek *
3. Skupiony – rozproszony Odnosi się do wyglądu na spektrogramie: skupione – dużo energii w środku widma, rozposzone – rokład bardziej równomierny .
4. Napięta – nienapięta
5. Dźwięczna – bezdźwięczna
6. Nosowa – ustna
7. Nieciągła – ciągła
8. Tnąca – łagodna
   Odróżnia dźwięki ostre, np. /s/ od łagodniejszych szczelinowych, np. /f/.
9. Urwana – nieurwana
   Odróżnia glotalizowane (zwarcie krtaniowe) od głosek bez zwarcia
10. Ciemna – jasna
    Ciemne – więcej energii w niskich częstotliwościach; jasne – więcej energii w wysokich
11. Molowa – niemolowa Molowa – obniżenie w wysokich częstotliwościach wywołane przez dodatkową przeszkodę (zaokrąglone i krtaniowe są molowe)
12. Durowa – niedurowa Durowa – podniesienie wysokich częstotliwości, np. jak w spółgł. miękkich.

• „czyste” samogłoski są + wokaliczne, - konsonantalne; tzw. półotwarte (sonorne) są + wokaliczne, + konsonantalne; pozostałe spółgł. są – wokaliczne, + konsonantalne

Korzyści Uniwersalny zestaw dla wszystkich języków Ten sam zestaw cech dla samogłosek i spółgłosek [w] i [v] różnią się jedną cechą

Porównać „binarne” opisy polszczyzny (Laskowski, Dukiewicz – Sawicka) dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

11

Morfologia: Pojęcie członu nacechowanego i nienacechowanego (+ vs. -/0) Opozycje prywatywne symetryczne (+ : -) i asymetryczne (+ : 0), np.
aktor : aktorka vs. wilk : wilczyca

Aktualne rozczłonkowanie zdania (= struktura tematyczno-rematyczna)

Funkcje języka

KONTEKST KOMUNIKAT

NADAWCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ODBIORCA KONTAKT KOD

f. poznawcza (denotatywna) – kontekst f. emotywna (ekspresywna) – nadawca
f. konatywna – odbiorca
f. fatyczna – kontakt
f. poetycka – komunikat f. metajęzykowa – kod

POZNAWCZA POETYCKA

EXPRESYWNA KONATYWNA FATYCZNA METAJEZYKOWA

Literatura: J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW, cz. I, rozdział 3. R. Jakobson, M. Halle, Podstawy języka, Wrocław, 1964, Ossolineum, (wstęp L. Zawadowskiego i Cz. I. Fonologia i Fonetyka R. Jacobson, „Poetyka w świetle językoznawstwa” (w:) W poszukiwaniu istoty języka, Warszawa 1989, PIW, t. 2, str. 77 - 124

A także przypomnieć sobie własne notatki z fonetyki i fonologii polskiej oraz prace teoretyczne czytane na tamte zajęcia. dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

12 6. Deskryptywizm (szkoła amerykańska)

Prekursorzy – antropologowie, np. Boas. Podstawowa prace: Bloomfield Language; Skinder Verbal behavior

Behawiorystyczne tezy o języku: a) zachowanie językowe jest reakcją na bodziec (A. widzi jabłko na drzewie i mówi Jabłko) b) zachowanie językowe jest bodźcem (B. słyszy Jabłko, zrywa je z drzewa i podaje A)

Tylko zachowania są obserwowalne – znaczenie wyrazów tylko jako zachowanie.

(Dwa rodzaje „zachowań językowych” i wypowiedzi: takty – nazywanie obiektów w rzeczywistości
mandy – działanie na odbiorcę (np. rozkazy, prośby, pytania)

W przykładzie powyżej zachowanie A może być taktem albo mandem

Niesprawdzalność semantyki + wielość języków a „założenia i oczekiwania” opisującego (Pierwsze opisy języków – przyrównujące do łaciny/greki/angielskiego – np. „odkrycie” klasyfikatorów w trobriandzkim – Malinowski)

Językoznawstwo ma za zadanie opisać język „od zera” Niezbędne : korpus tekstów i informator (może znać język badacza)

Opis – uzyskanie inwentarza jednostek i reguł ich łączenia – stąd nazwy „deskryptywizm, dystrybucjonizm”

Przyjęcie wielopoziomowości jezyka: • poziom fonetyczny • poziom morfologiczny • poziom składniowy

opis od jednostek najmniejszych – fonemów i głosek

Procedury:

Stworzenie korpusu: Praca z informatorem – dwa możliwe pytania: „Czy tak można powiedzieć w twoim języku?” „Czy xxx znaczy to samo co yyyy?” (Hocket dopuszcza także „Jak powiedzieć „człowiek” w twoim języku?”)

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

13 Na poziomie fonologicznym:

1. segmentacja tekstu (wyodrębnienie głosek)
   przykłady zjawisk utrudniających segmentację:
   • wymowa asynchroniczna nosówek (polski) • zwarta + szczelinowa vs. zwartoszczelinowa • dyftongi kryteria – występowanie segmentów osobno, zmiana kolejności segmentów

Przykłady za Hockettem

‘kobieta’ [múga]? [múγa]? ‘koperta’ [múga] ‘mężczyzna’ [tʰáli], [tʰári] ‘płotka’ [tóna], [dóna] ‘ale’ [pʰélo] ‘pies’ [pʰéro]

2. opis dystrybucji i wnioskowanie z dystrybucji

dystrybucja komplementarna

dystrybucja swobodna

dystrybucja kontrastowa

Przykłady : Komplementarna : ang. [h] i [ŋ], polskie [ņ] i [ŋ] Swobodna: polskie [r] i [Я] Kontrastowa: polskie [s] i [z]

Ustalanie inwentarza fonemów: głoski w dystrybucji kontrastowej należą do odrębnych fonemów; głoski w pozostałych dystrybucjach – do jednego fonemu „Podobieństwo fonetyczne” – tylko, żeby zadecydować, do którego, np. ang. aspirowane zwarte bezdźwięczne (tylko przed samogłoską): [pʰ, tʰ, kʰ], np. put, take, cut Np.[ pʰ ]w dystrybucji komplementarnej do [p],[ t] [k] – ale łączymy z [p]

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

14 Na poziomie morfologicznym – analogicznie Ale:
morfemy swobodne i związane klasy substytucyjne morfemów

Przykłady analizy: Mając, dając, ….zając
Mający, dający … *zający Mając// dając coś do zrobienia
*zając coś do zrobienia

(Próby segmentacji przez dzieci)

Przykład za Hockettem:

/nkəšatəs/ ‘jestem szczęśliwy’ /kčiman/ ‘moja łódka’ /kkəšatəs/ ‘jesteś szczęśliwy’

Efekt – sam inwentarz jednostek morfologicznych (morfemów)

Wspólne dla poziomu fonologicznego i morfologicznego: Przeciwstawienie fonemów alofonom, morfemów alomorfom

Na poziomie składniowym
Podział na składniki bezpośrednie:

El padre de Juan entregó un libro interesante a su hermana

El padre de Juan entregó un libro interesante a su hermana

                    a  su hermana 

de Juan entregó un libro interesante

                    su  hermana 
        un libro  interesante                 

Przykład Hocketta: (chiński) dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

15

wŭ fēn jūng ‘pięć’ ‘oddział, podział’ ‘godzina, zegar’ ‘pięć podziałów
pięć minut

Nasza propopozycja:

wŭ fēn jūng ‘pięć’ ‘oddział, podział’ ‘godzina, zegar’ minuta pięć minut

Zasady segmentacji – zob. Wells.

Literatura: J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW, cz. I, rozdział 3. Ch. Hockett Kurs językoznawstwa współczesnego, Warszawa, 1968, PWN, rozdział: „Analiza fonologiczna”, części: „Fonologia i gramatyka: poziomy modelowania”, „Systemy gramatyczne” (4 pierwsze rozdziały) R. S. Wells, „Składniki bezpośrednie” (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.) Językoznawstwo strukturalne, Warszawa PWN 1979 Oraz prace Saloniego i Świdzińskiego wymienione w informatorze

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

16 7. Semantyka składnikowa

• Rozkładalność znaczenia na składniki prostsze
(definicje pojęć)

• Teoria znaków i figur Hjelmsleva

• Pojęcie semów – dystynktywnych cech semantycznych (por. przykład ‘dziewczynka’ ze str. 7)

• Inne przykłady (Tenière’a spolszczony przeze mnie)

S1: do siedzenia S2: dla jednej osoby S3: z oparciem S4: z poręczami S5: z nogami krzesło + + + - + fotel + + + + - stołek + + - - + puf + + - - - kanapa + - + - - ławka + - - - +

Sprawa dyskusyjna „-„, czy „0” – por. opozycje asymetryczne

• Składniki addytywne i relacyjne, np. ‘matka’, ‘ojciec’, ‘syn’, ‘córka’; ‘stajnia’ ‘obora’, ‘psiarnia’, ‘kurnik’

• „Składniowość” semantyki składnikowej i hierarchia składników:

Np. x daje y-owi z = {(x ma z) i (x powoduje [y ma z])}

• Status semów (składników) – pierwotne (Bierwisch, Wierzbicka) vs. tylko prostsze od pojęć eksplikowanych (Apresjan) – należące do języka naturalnego (Wierzbicka) vs. konwencjonalne (Bierwisch) (Main, Max, Vert, itd…)

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

17 • Przykłady analiz:

1. Polskie określenia wymiarów (Linde 2000)

      orientacja         
   

   •     - 
     

od obserwatora
powierzchnia

• - 
  

GŁĘBOKI z dołu do góry SZEROKI GRUBY + -

WYSOKI    DŁUGI           

gniazdo orientacja od obserwatora do góry powierzchnia WYSOKI + - + 0 GŁĘBOKI + + - 0 DŁUGI + - - 0 SZEROKI - 0 0 + GRUBY - 0 0 -

2. Przysłówki złożone

kierunek wyznaczony przez obiekt

-        +     

od obserwatora do góry orientacja powierzchnia w głąb wzwyż wzdłuż wszerz

dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, prof. UW Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Językoznawstwo ogólne — Polonistyka, III rok dzienne i wieczorowe 2006/2007 „Kierunki współczesnego językoznawstwa”
A. Strukturalizm

18 3. „Wierzch i spód”:

przyimek złożony i przysłówek
przyimek złożony i przysłówek rzeczownik pionowo 0 + + od obserwatora + 0 + z dołu do góry 0 0 + rematyczność 0 + 0 ‘strona’ ‘część’

Literatura:

Manfred Bierwisch, „Semantyka strukturalna” [w:] Semiotyka wczoraj i dziś lub: „Semantyka składnikowa”, Przegląd Humanistyczny 1986, nr 11–12. Gottfried W. Leibniz „Tablice definicji” [w:] Słownik i semantyka, Warszawa 1975 – trzy wybrane definicje z różnych pól semantycznych.
Renata Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 2001 – rozdziały: „Semantyka składnikowa”; „Rozkład semantyczny predykatów”.
Anna Wierzbicka, „Semantyka zdań o zwierzętach” , Pamiętnik Literacki 1970, z. 1. Anna Wierzbicka, Dociekania semantyczne, Warszawa 1976 – analizy dwóch wyrazów.

Oraz: Jadwiga Linde-Usiekniewicz; Polskie określenia wymiaru, Warszawa 2000, rozdziały: „Przegląd podejśc do problematyki nazw wymiarów”; „Cechy dysynktywne określeń wymiarów w języku polskim”; „Formacje złożone jako określenia wymiaru” Jadwiga Linde-Usiekniewicz, „W sprawie przeciwstawienia ‘wierzch’ – spód’ w polszczyźnie, Prace filologiczne 2001 Jadwiga Linde-Usiekniewicz, „Jeszce o przeciwstawieniu ‘wierzch’ – ‘spód’ w polszczyznie” [w:] Obraz sveta v jazyce, Praga 2001,