Lament świętokrzyski i Stabat Mater Józefa Wittlina to utwory, które ukazują w sposób niezwykle przejmujący wizerunki matek.

Lament Świętokrzyski uchodzi za jeden z najpiękniejszych liryków polskiego średniowiecza. Został on zapisany w latach 70. XV w. przez przeora klasztoru Świętego Krzyża na Łysej Górze. Znany jest też pod tytułami: Żale Matki Boskiej pod krzyżem, Posłuchajcie, bracia miła. Lament ( z łac. narzekanie, żałosny krzyk) to gatunek należący do liryki, obejmujący utwory wyrażające ból, narzekanie i skargi na los. Lament Świętokrzyski to rodzaj liryki bezpośredniej. Wypowiedź ma charakter wyznania, wewnętrznego monologu. Sytuacja liryczna ukazuje rozpacz matki nad śmiercią swojego jedynego dziecka Podmiot ujawnia się poprzez formy gramatyczne (1 os.), zaimki rzeczowne, na przykład w zdaniu „Nie mam ani będę mieć jinego”. Podmiotem lirycznym w tym utworze jest Matka Boska. Wskazują na to słowa „Synku miły i wybrany, Rozdziel z matką swoją rany”. W tym utworze jest kilku adresatów. Podmiot liryczny zwraca się do ogółu, mówiąc; „bracia miła, stary, młody”, do Jezusa Chrystusa wiszącego na krzyżu, do Anioła Gabriela „o anjele Gabryjele” oraz do innych matek „Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory”. Wielość adresatów, zmienność i różnorodność emocji, sposób zwracania się do Chrystusa i innych matek czynią z Maryi zwykłą kobietę. To w jaki sposób przedstawiona jest w tym utworze Maryja jest reakcją normalną- tak zareagowałaby każda matka po stracie swojego dziecka. Odczuwa ona ból, smutek, rozpacz, bezradność. Opisuje co spotkało jej syna, zaprasza do udziału w jego i swoim cierpieniu. Maryja wini anioła Gabriela za to, że na emocje, których doznaje, nie była przygotowana. Posłaniec zwiastował jej przecież wielką radość – nazwał ją matką Boga, oznajmił, że urodzi zbawiciela, a zamiast spodziewanego szczęścia życie doświadczyło ją bólem i rozpaczą. Towarzyszy jej żal i gorycz, przestrzega inne matki. Życzy, by im nie przytrafiło się takie nieszczęście. Kobieta pragnie dobra innych. Jest zrozpaczona, ponieważ bardzo kochała swojego jedynego syna i była do niego przywiązana. Ukazuję ona swoje współczucie i żal, że nie może mu w żaden sposób pomóc, ulżyć w cierpieniu. Zwroty do wielu osób, szczegółowy opis doznawanych uczuć i przeżyć – budują nastrój utworu. Budzą współczucie wobec sytuacji Matki Bożej, podkreślają tragizm sytuacji, w jakiej się znalazła.

Wiersz Stabat Mater powstał w 1942 r. Jego autorem jest Józef Wittlin. Poeta ukazał matkę będącą świadkiem śmierci ukochanego syna. Kobieta bardzo cierpi, ale milczy. Utwór zaliczamy do liryki pośredniej, podmiot liryczny ukryty został poza sytuacją liryczną. Adresat nie jest tu bezpośrednio ukazany, jest nim każdy odbiorca wiersza. Metafory, epitety, porównania, opis sytuacji – służą nadaniu cierpiącej matce wymiaru postaci uniwersalnej, utożsamianej z ojczyzną, a także z matkami wszystkich poległych w czasie wojny. W pierwszej części wiersza można zauważyć, że jest to polska matka, prosta kobieta, nieznana z imienia, a więc może być przykładem wielu matek, nazwana jest matką boleściwą, a tytuł wiersza nawiązuje do średniowiecznej pieśni maryjnej, więc jej sytuacja i ona sama zostały porównane z sytuacją Maryi stojącej pod krzyżem, a los jej syna z losem Chrystusa. W drugiej części wiersza został ukazany wizerunek Polski w cierniowej koronie jest to symbol męczeństwa. Ta metaforyczna Ojczyzna patrzy na śmierć młodych Polaków ginących w czasie wojny. Zastosowana personifikacja pozwala czytelnikowi lepiej odczuć cierpienie, podkreśla także ogrom śmierci, które były udziałem młodych Polaków w czasie wojny. W całym tekście występują regularne rymy podkreślające zakończenia wersów. Taki układ wersyfikacyjny, tematyka i sposób obrazowania budują w odbiorcy przeświadczenie, że utrwalone w wierszu cierpienie ginących podczas wojny młodych ludzi jest świętą ofiarą, a żal polskich matek w niczym nie ustępuje boleści Matki Bożej.

Lament świętokrzyski i Stabat Mater to utwory wywodzące się z odległych od siebie epok. Pierwszy tekst pochodzi z XV w. Stabat Mater natomiast został napisany w czasie II wojny światowej. Oba teksty przedstawiają portrety matek, które utraciły synów. Łączy je również nawiązanie do zdarzeń biblijnych, m.in. do ukrzyżowania Chrystusa, jednak w każdym z nich zabieg ten ma inny cel.