Współczesna forma ochrony przyrody w postaci rezerwatów rozwinęła się w Europie w XVI w., a na ziemiach polskich dopiero w końcu XIX w. Istniały i wcześniej obsza¬ry chronione, lecz ich celem było myślistwo i bartnictwo, a więc służyły one celom użyt¬kowym. Ustanowione były przez ich właścicieli, głównie królów i magnatów. Dopiero w ubiegłym stuleciu, zwłaszcza po II wojnie światowej, ochrona przyrody przybrała swoją współczesną postać, głównie dzięki współpracy międzynarodowej w ramach trzech organizacji podporządkowanych ONZ, mianowicie: Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUNC-WCU), Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Ochrony Środowiska (UNEP) i Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Ochrony Dziedzictwa Kulturowego - Człowiek i Biosfera (UNESCO-MAB). Obecnie w Polsce mamy następujące formy ochrony przyrody (w nawiasach poda¬no liczbę obiektów chronionych danego typu):

• parki narodowe (23), obejmujące obszary wyróżniające się szczególnymi walo¬rami przyrodniczymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, w których ochronie podlega całość przyrody, w celu zachowania całości ekosys¬temów charakterystycznych dla danego regionu;
• parki krajobrazowe (120), obszary chronione ze względu na wartości przyrod¬nicze, historyczne i kulturowe. Mogą być one użytkowane w sposób nic naruszający7 podstawowych wartości środowiska;
• obszary chronionego krajobrazu (407). obejmujące tereny o względnej har¬monii środowiska przyrodniczego, gospodarczego i kulturowego;
• rezerwaty przyrody (1307), powołane do ochrony poszczególnych gatunków roślin i zwierząt oraz ich biocenoz (rys. VI. 18);
• pomniki przyrody (32 500, spośród których ok. 20 000 to stare drzewa i ich zgru¬powania, pozostałe zaś - to głazy narzutowe, pojedyncze skałki itp.);
• • użytki ekologiczne (25 900), zasługujące na ochronę drobne obiekty o unikato¬wych zasobach genowych, np. naturalne zbiorniki wodne, kępy drzew, bagna, torfowi¬ska, skarpy, występujące poza obszarami ścisłej ochrony. W parkach narodowych i rezerwatach obowiązują różne stopnie ochrony: ochrona ścisła, oznaczająca całkowity zakaz jakiejkolwiek ingerencji ludzkiej: ochrona częścio¬wa, dopuszczająca ingerencję jedynie w celach restytucji i działań biosanitarnych; ochrona gatunkowa - zabezpieczająca stanowiska występowania roślin i zwierząt rzad¬kich i chronionych oraz lęgowiska i miejsca grupowania np. w czasie przelotów ptaków.

W Polsce została wprowadzona jeszcze jedna kategoria obsza¬rów chronionych, zatwierdzona już przez 1UCN, mianowicie Europejska Sieć Ekolo¬giczna - ECONET-PL, jako jeden z obowiązków związanych z przystąpieniem naszego kraju do Unii Europejskiej. Celem jest ochrona przyrodniczego dziedzictwa Europy, jako jednego systemu, oraz oceny bioróżnorodności, zarówno w skali kontynentu, jak i poszczególnych krajów. Rozmieszczenie obiektów chronionych: parków narodowych, parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody w podregionach biogeograficznych przedstawia się następująco: W podregionie Subatlantyckim istnieje pięć parków narodowych: Ujście Warty, Drawieński, Woliński. Słowiński i Bory Tucholskie. Spośród nich Słowiński Park Na¬rodowy jest międzynarodowym rezerwatem biosfery, a więc ma znaczenie ponadkrajowe. Parków krajobrazowych jest 18, a rezerwatów przyrody - 224. Chronią one unikato¬wą w skali kraju florę i faunę typu zachodnioeuropejskiego oraz specyficzne biocenozy subatlantyckie. zarówno przymorskie, jak i śródlądowe. W podregionie Północno-Wschodnim mamy również pięć parków narodowych: Wigierski, Narwiański. Biebrzański, Białowieski i Poleski. Białowieski Park Narodowy jest wpisany na listę UNESCO jako obiekt dziedzictwa światowego. Parków krajobra¬zowych jest w tym podregionie 9, a liczba rezerwatów przyrody wynosi 82. Cała północ¬na część tego podregionu na północ od Bugu ma status obszaru chronionego krajobra¬zu, chroniącego świat żywy, typowy dla Europy Wschodniej. W podregionie Małopolsko-Lubelskim są trzy parki narodowe: Roztoczański, Świętokrzyski i Ojcowski: 31 parków krajobrazowych i 135 rezerwatów7przyrody. Chronią one specyficzną dla tego podregionu faunę i florę. zarówno typu podgórskiego (Góry Świętokrzyskie, Roztocze), jak i submerydionalne formacje stepowe, zaroślowe i leśne. W największym obszarowo podregionie Środkowopolskim są jedynie dwa parki narodowe: Wielkopolski i Kampinoski, Jest za to aż 35 parków krajobrazowych i 298 rezerwatów. Tak duża liczba obiektów chronionych nie świadczy o bogactwie przyrody na Niżu Polskim, raczej o jej ubóstwie. Na tym rolniczym i silnie zurbanizowanym obszarze każdy fragment terenu, który choć ,trochę przypomina naturalny, wart jest ochrony. Są to głównie biocenozy przywodne, leśne i bagienne typowe dla środkowej Polski. W podregionie Sudeckim istnieją dwa parki narodowe: Karkonoski i Gór Stoło¬wych; 9 parków krajobrazowych i 18 rezerwatów przyrody. Byłoby to mało, gdyby nie to. że prawie 70% Sudetów stanowi obszar chronionego krajobrazu, tak że typowe dla tego obszaru flora i fauna są chronione. Podregion Karpacki ma sześć parków narodowych: Babiogórski, Tatrzański, Gorczański. Pieniński. Magurski i Bieszczadzki; 18 parków krajobrazowych i 76 re¬zerwatów. Chronią one w dostateczny sposób świat żywy tych gór. Spośród wszystkich parków narodowych sześć zostało wpisanych przez UNESCO na listę rezerwatów biosfery (Babiogórski, Białowieski. Bieszczadzki, Karkonoski, Słowiński i Tatrzański). W rezultacie podjętych działań ochronie podlega ogółem 32,5% powierzchni Pol¬ski. Odrębnym tematem jest ochrona gatunków roślin i zwierząt żyjących w Polsce. Ustalono pod egidą IUCN listę gatunków europejskich chronionych na całym obszarze ich występowania. Zalecono opracowanie tzw. Czerwonych Ksiąg, czyli opisu gatunków chronionych występujących w danym kraju (u nas ukazały się: Polska Czerwona Księga Roślin autorstwa Zarzyckiego i Kaźmierczakowej - 1993 i Polska Czerwona Księga Zwierząt opracowana pod redakcją Głowacińskiego - 1992). Najtrudniejsza okazała się weryfikacja danych z ubiegłych lat. CzꜬci gatunków, które istniały przed 1980 r., nie udało się odnaleźć. Dotyczy to 40 gatun¬ków roślin i dwóch gatunków ptaków. W rezultacie liczba gatunków- chronionych i gi¬nących przedstawia się następująco;

• rośliny naczyniowe: 448 gatunków, tj. 14,8% naszej flory, spośród nich 80 gatunków znajduje się na liście gatunków chronionych IUCN;
• bezszczękowce (minogi): 3 gatunki, tj. 75% ogółu gatunków tej grupy występujących w Polsce; wszystkie mają międzynarodowy status ochrony IUCN;
• ryby: 9 gatunków, tj. 12,8% występujących u nas, spośród nich 8 gatunków ma międzynarodowy status ochronny;
• płazy: 8 gatunków, tj, 44,4% naszej fauny, spośród nich 7 gatunków ma status międzynarodowy;
• gady: 3 gatunki (33,3% naszej fauny), wszystkie mają ochronny status międzyna¬rodowy;
• ptaki: 96 gatunków, tj, 40,3% ornitofauny rodzimej, spośród nich 64 gatunki mają ochronny status międzynarodowy:
• ssaki: 30 gatunków (33.7% naszej fauny), spośród nich 25 gatunków jest chronio¬nych na całym obszarze ich występowania. Przedstawione liczby mają charakter orientacyjny i z pewnością będą się zmieniać w zależności od nasilenia lub też osłabienia ingerencji ludzkiej w środowisko przyrodni¬cze.

BIBLIOGRAFIA

• L. Starkel (red.), Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, Warszawa 2003.
• A. Richling, K. Ostaszewska (red.), Geografia fizyczna Polski, Warszawa 2005.
• B. Dobrzańska, G. Dobrzański, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska przyrodniczego, Warszawa 2008.
• Leksykon ochrony środowiska, Warszawa 2009.
• W. Spallek, P. Brezdeń, Geografia i przyroda Polski, Warszawa 2006.