Polska i Polacy to zasadniczy motyw polskiej literatury, co wynika z samej jej istoty. Poszczególni pisarze rożnie postrzegali nasz kraj i jego mieszkańców, budowali odmienne, nieraz wręcz sprzeczne, uogólniające wizerunki Polaków, w zależności od własnych postaw, orientacji ideowych i politycznych, formowali oceny. Literackie rozmowy o Polsce to głównie rozważania o jej przeszłości, teraźniejszości, przyszłości, zaletach i wadach rodaków, o naszym duchu, narodowym charakterze, polskości jako idei scalającej naród. Naród podzielony np. za sprawą odmiennych interesów ekonomicznych, grup społecznych, wyznań, oraz zamieszkiwanych regionów. Dla jednych pisarzy polskość była wyłącznie powodem do dumy, inni odczuwali ją jako uciążliwy ciężar. W okresie niewoli liczne były przypomnienia wielkości Polski i mesjanistyczne zapowiedzi jej zmartwychwstania. Literatura lat pokoju częściej skupiała się na codzienności Polaków, w niej poszukiwała elementów układających się w nasz „ portret własny”.

Jednym z naczelnych pojęć występujących w literaturze romantycznej w Polsce jest pojecie narodu. Było to związane z sytuacja polityczna i zadaniem stojącym przed zbiorowością, by odzyskać utracona niepodległość. Dlatego pisarze, będący duchowymi przywódcami narodu, zwracają się do zbiorowości, kształtując ją, wskazują drogi działania. Ważną częścią narodu dla romantyków są młodzi, przedstawieni w wyraźnej opozycji od starszych. Portrety młodych filomatów stworzył Mickiewicz w III cz., Dziadów. Młodzi romantycy są wyjątkowo wrażliwi, głęboko odczuwają problemy otaczającej ich Polski, są pełni entuzjazmu, zapału, oraz bogaci w wiarę w lepsze jutro. Pragną za wszelka cenę zmieniać świat, burzyć stare porządki i układy. Czują w sobie siłę równą Boskiej, by stworzyć świat na nowo. Symbolem ich postawy jest mityczny Ikar-,, wznoszący się ponad poziomy’’. Ten ikaryjski zapał jest jednak powodem ich słabości. Słabość ta przejawia się tym, iż „mierzą siły na zamiary’’, porywają się na czyny niezwykłe, często niedopuszczalne, przerastające ich możliwości. Z grona młodzieży wyróżniają się romantyczne, wybitne jednostki, kreowane przez poetów jako wzór do naśladowania, jako ideały, takie jak np. Konrad z III cz. Dziadów. Tacy mieli być młodzi Polacy. Mieli,,ze słabością łamać się za młodu’’, dla ojczyzny chwytać się każdego możliwego sposobu walki, być,, lisem i lwem jednocześnie’’, zapomnieć o domu i rodzinie, gdy ich ukochana ojczyzna w potrzebie, nawet ,, wodzić się z Bogiem” a wszystko dla swojego narodu. Piękne to ideały, ale niestety tylko ideały. Nie można tych postaci potraktować, jako obiektywnego portretu Polaków. Przyczyną niepowodzeń bohaterów romantycznych jest nie tylko brutalna przemoc zaborców, ale i osamotnienie, opuszczenie przez innych. Zwłaszcza przez dojrzałych przywódców. Właśnie taką sytuację ukazał Adam Mickiewicz w III cz.. Dziadów. W okresie romantyzmu powstaje jeszcze jeden obraz narodu, tym razem już wybitnie zmitologizowany, Jest to obraz Polaków, jako narodu wybranego, „Chrystusa narodów”, który przez swe cierpienie zbawi ludzkość. Jest to tzw. idea mesjanizmu. Celem kreatorów tej koncepcji, zwłaszcza Mickiewicza było wytłumaczenie męki, a także nadanie sensu cierpieniu Polski. Idea ta miała także budzić wiarę i nadzieję wyzwolenia się z wad narodowych. Zbiorowy portret Polaków, który wyłania się z literatury pozytywizmu, jest zdecydowanie bardziej obiektywny od romantycznego. Wynikało to z założeń programowych prądu, którego twórcy postulowali realizm w portretowaniu rzeczywistości. Pisarze polskiego pozytywizmu ukazują rozwarstwowienie społeczeństwa. Opisują wieś już nie tylko, jako idealną skarbnicę tradycji i wartości moralnych, ale także obszar nędzy, zapóźnienia cywilizacyjnego, obszar, w którym panują zabobony, oraz analfabetyzm. Pisarze przedstawiają losy wiejskich dzieci, często zdolnych, które nie maja żadnych szans rozwoju. Poeci Pisza o ciężkiej pracy, walce o byt, o przetrwanie, ukazują emigracje,,za chlebem”. E. Orzeszkowa stworzyła także szeroka panoramę społeczeństwa polskiego żyjącego na wsi. Ukazała przedstawicieli arystokracji, średniej szlachty i bytującej jak chłopi szlachty zaściankowej. Autorka przedstawiła konflikt miedzy starszym pokoleniem popowstaniowym, rozgoryczonym i zawiedzionym, borykającym się z wieloma trudnościami, by zachować ziemie, nie strącić jej na rzecz obcych, a młodymi, widzącymi w pracy u podstaw sens życia i działania. Młodych Orzeszkowa wyraźnie idealizuje, gromadzi u nich cechy, które chciałaby widzieć w młodym pokoleniu, bo uważa ich za kamień węgielny przyszłości. Pisarka stara się być obiektywna i zwykle jej się to udaje, choć w obrazie malowanym przez nią przeważają czarne i białe kolory. Wynika to z dydaktycznego charakteru powieści. Autorka, tworząc obraz społeczeństwa polskiego końca XIX., Ukazując kryzys idei powstańczych, załamanie się nadziei na niepodległość , oraz problemy gospodarcze ziemiaństwa polskiego. Wskazuje tez sposób na egzystowanie w tej trudnej sytuacji. Tworzy kodeks moralny oparty na kulcie pracy i szacunku do przeszłości. Orzeszkowa wyraźnie idealizuje nosicieli tych wartości- Bohatyrowiczów. Literatura współczesna rozwija się na naszych oczach, trwa, nie przyszedł jeszcze czas na syntezę, dlatego trudno szukać w niej ocen, podsumowań. A i rzeczywistość dzisiejsza jest skomplikowana, społeczeństwo jest podzielone, panują w nim postawy, oraz różnorodne stanowiska. Obiektywne portrety Polaków najłatwiej znaleźć w powieści realistycznej. Takim utworem miała być powieść J. Andrzejewskiego,, Popiół i diament”, w której zostało ukazane społeczeństwo polskie po II wojnie światowej. Autor przedstawia w niej podziały polityczne: nielicznych zwolenników nowej komunistycznej władzy, jej przeciwników, żołnierzy Armii Krajowej, reprezentantów przedwojennej arystokracji i burżuazji. Polska wojna domowa sprowadzona została do terroryzmu, strzelania zza węgła. Problemy akowców, aresztowanych, oskarżanych o współprace z okupantem, torturowanych i zabijanych, związane z postacią Macka, przedstawione zostały jako wybor miedzy miłością, studiami, a zabiciem niewinnego człowieka. Śmierć bohatera staje się niepotrzebna ofiara, ponieważ nie wybrał słusznej drogi, a wiec zginął na śmietniku historii wojennej. Komuniści w powieści przedstawieni są jako ludzie dobrzy, szlachetni, którzy ubolewają, ze musza jeszcze ginąć niewinni, by nastał sprawiedliwy ustrój. Jako powieść polityczna ,, Popiół i diament” nie jest utworem obiektywnym, ponieważ autor umieszcza racje wyraźnie po stronie komunistów, przyznając im słuszność. Dużo lepiej wypadł w powieści ogólny satyryczno-groteskowy obraz powojennego społeczeństwa. Ideowych komunistów jest niewielu, władzę sprawują karierowicze tacy jak Weychert i Świecki. Arystokracja to ludzie bez idei, bez celów, marzą tylko o wyjeździe za granice, trwonią czas na błahe rozrywki. Symbolicznym obrazem tego społeczeństwa staje się bankiet w,, Monopolu”, gdzie razem bawią się: arystokracja i ubek, prezydent miasta i pijaczyna- dziennikarz, akowiec i komunista. Polityka zdominowała literaturę, nie mogła, wiec powstać prawdziwa powieść realistyczna, będąca obrazem społeczeństwa. Problem wizerunku Polaków na pewno nie został wyczerpany w omówionych powieściach. Portret współczesnych Polaków jest zbyt skomplikowany. Wspomniane utwory pozwalają już wyciągnąć wnioski dotyczące tematu. Portret Polaków w literaturze romantycznej jest intencjonalny. Pisarz3e tworzą postulaty, ideały bohatera narodowego, dzielnej młodzieży, ludu-, który rodacy powinni naśladować.

Tworzą tez obrazy obiektywne, zwłaszcza, gdy krytykują. Natomiast przeważającej części literatura pozytywizmu jest realistyczna, przedstawiono w niej portrety Polaków z duża doza obiektywizmu. Zaś obraz społeczeństwa literatury współczesnej jest najczęściej pesymistyczny, posępny, negatywny. Pisarze podkreślają powszechny upadek wartości, spowodowany wojna i wpływami systemów totalitarnych. Przedstawiciele społeczeństwa utracili indywidualność, przestali się różnić od siebie. Główne cechy ludzi to: plastyczność, obojętność, bezwzględność, egoizm, niechęć do działania, a w najlepszym razie emigracja wewnętrzna. Nie brak jednak w każdej z tych epok ludzi nastawionych patriotycznie, gotowych walczyć o wolność, zdolnych do poświęceń i wielkich czynów.