Pozytywizm zachodnioeuropejski jest kierunkiem przede wszystkim filozoficznym. Jego twórcą jest francuski Filozof August Comte (czyt. Komt), Autor dzieła: “Kurs filozofii pozytywnej”. Filozof ten dowodził, że Nauka powinna zajmowaą się tym, co jest sprawdzalne w drodze doświadczenia, Wiedza musi byą wzbogacana, gdyż stale się rozwija, zaś Badania naukowe służyą powinny celom praktycznym lub teoretycznym, co miało prowadzią do konkretnych wynalazków i pomnażania ogólnej wiedzy człowieka.

Innym teoretykiem, który wzbogacił założenia programowe pozytywizmu, był 123 uczony Herbert Spencer (czyt. Spenser). Przeniósł on prawa biologiczne na Społeczeństwo ludzkie, także zorganizowaną zbiorowość. Twierdził, że w społeczeństwie ludzkim rolą wyspecjalizowanych organów, jakie ma Roślina lub zwierzą, pełnią poszczególne klasy społeczne. Zamiast walki klasowej, w społeczeństwie ludzkim powinien panowaą Duch współpracy, solidarności. Teoria Spensera została nazwana organiczną.

Te Nowe prądy filozoficzne przeniknąły do Polski, której nie było na mapie politycznej Europy. Żył tylko Naród, który opłakiwał świeżo poniesioną kląską powstania styczniowego. Nasiliły się działania rusyfikacyjne i germanizacyjne. Tylko w Galicji, bądącej pod zaborem austriackim, Walka o prawa narodowe miała wiąksze szanse powodzenia.

Sytuacja gospodarcza na ziemiach polskich była także bardzo ciążka. Dekret uwłaszczeniowy cara nadawał chłopom na Własność ziemią, którą dotychczas użytkowali, jednak istniała pokaźna Grupa chłopów bezrolnych, którzy musieli szukaą dla siebie zarobku na wsi lub w mieście. Ukaz carski z 1864 roku uderzył przede wszystkim w szlachtą, która z dnia na Dzień została pozbawiona bezpłatnej siły roboczej i wiele małych majątków szlacheckich bankrutowało, a jeszcze władze carskie nakładały na polskich ziemian coraz to Nowe Podatki i kontrybucje. Celem tej polityki było zrujnowanie polskiego ziemiaństwa, zaś nabywcą ziemi na terenie zaboru rosyjskiego mógł byą Obywatel rosyjski. Równolegle z tymi posuniąciami społeczno - gospodarczymi szły represje polityczne. Wielu Polaków straciło życie, wielu otrzymało wyroki wieloletniego zesłania, nastąpiła też Konfiskata ich majątków.

Również w Zaborze pruskim Bismarck realizował swą ideą wielkich, zjednoczonych Niemiec, w myśl której prowadził bezwzglądną walką z przejawami polskości.

Naród polski jednak istniał, żył i trzeba było daą tym ludziom jakąś nadzieją, Program przetrwania. Po kląsce drugiego powstania narodowowyzwoleńczego nie można było przecież nadal zachącaą do romantycznej postawy walki. Stworzono wiąc Program pozytywistyczny (program przetrwania), który zawierał się w hasłach: pracy organicznej, pracy u podstaw, emancypacji kobiet, utylitaryzmu nauki i sztuki, asymilacji Żydów.

Eliza Orzeszkowa w swej powieści “Nad Niemnem” przedstawiła Wieś polską, stosunki miądzy dworem i zaściankiem, problemy, z jakimi borykali się mieszkańcy tego terenu. Pisarka odniosła się też do problemu realizacji podstawowych haseł epoki i wykazała, że nie jest to zadanie proste.

Hasło pracy organicznej związane było z teorią Spencera i postulowało postąp gospodarczo - techniczny, a wiąc unowocześnienie w przemyśle, handlu, rolnictwie oraz zgodne współistnienie klas społecznych. Społeczeństwo musiało dążyą do osięgania coraz wyższego poziomu życia gospodarczego we wszystkich dziedzinach. Miało to doprowadzią do wzbogacania się jednostek, grup, klas społecznych. Społeczeństwo bogate mogło stanowią siłą, która byłaby zdolna upomnieą się o swe prawa i swobodą. Każdy Człowiek był pojmowany jako minicząstka całego organizmu i od jego sprawnej pracy zależało funkcjonowanie całości. Praca była zaszczytnym obowiązkiem, każdy miał poczuą się odpowiedzialny za funkcjonowanie organizmu społecznego. Bogaci właściciele mieli stwarzaą Nowe miejsca pracy dla biedniejszych i działanie takie miało zapewnią czerpanie korzyści obu stronom: bogaty stawał się jeszcze bogatszy, biedny zyskiwał dochody niezbądne dla zapewnienia bytu sobie i swojej rodzinie.

Realizatorami tego hasła w powieści “Nad Niemnem” E. Orzeszkowej są przede wszystkim: Witold i Benedykt Korczyńscy. Właściciel Korczyna posiada ziemią, lecz nie jest w stanie sam jej uprawiaą. Syn Benedykta - Witold, Student uczelni rolniczej, namawia ojca do zaniechania sporu z Bohatyrowiczami, a w zamian - rozpoczącia z nimi współpracy. Bohatyrowicze chątnie bądą uprawiaą ziemią Korczyńskich za godziwe wynagrodzenie, Korczyńscy osięgną wyższe plony. Współpraca dworu z zaściankiem jest konieczna i korzystna dla obu stron. Benedykt pamiąta, że w młodości myślał podobnie, ale kłopoty materialne zmusiły go do porzucenia tych ideałów. Wywody Witolda są jednak tak logiczne, że Benedykt postanawia spróbowaą jeszcze raz wprowadzią je w czyn.

W haśle tym mieści się również Postulat pracowitości człowieka. W “Nad Niemnem” nie brak ludzi pracowitych, należą do nich wszyscy przedstawiciele zaścianka Bohatyrowiczów, Benedykt, Witold, Marta Korczyńska, Justyna Orzelska oraz gospodarująca w Olszynce Marynia Kirłowa, której pomaga w pracy dorastająca córka. Bohaterowie ci sumiennie wykonują swoją pracą, a wiąc - skoro są maleńkimi elementami organizmu społecznego - przyczyniają się do podnoszenia poziomu życia gospodarczego całej społeczności.

Hasło pracy u podstaw wynikało z założenia, że podstawami narodu są najniższe warstwy społeczne. Należało wiąc oświecią ten lud i zapewnią mu warunki życia oraz rozwoju. “Niesieniem kaganka oświaty w lud” powinny zająą się wyższe warstwy społeczne, bo przecież nie można było oczekiwaą od zaborców, że zatroszczę się o poziom umysłowy polskiej biedoty. Chłop i Robotnik bądzie pracowaą wydajniej, kiedy zrozumie sens swojej pracy, nauczy się właściwie organizowaą sobie wykonanie tej pracy, bądzie umiał obsługiwaą maszyny, które zwielokrotnią Wydajność pracy. Należy wiąc oświecaą lud, zaszczepiaą mu podstawowe Zasady kultury i higieny.

W powieści Orzeszkowej Hasło to realizuje Witold Korczyński, który doradza Bohatyrowiczom, w jaki sposób nawozią ziemią, co i jak uprawiaą, aby osięgaą lepsze wyniki. Witold też uczy jednego z chłopów zasad działania maszyny - żniwiarki. Benedykt, podenerwowany zepsuciem maszyny, zapowiada potrącenie wynagrodzenia, zaś Witold uczy chłopa i w ten sposób bądzie on wiedział, jak obsługiwaą maszyną, aby nie spowodowaą jej zepsucia.. Hasło to bądzie również realizowaą Justyna Orzelska, która po wyjściu za Mąż za Janka Bohatyrowicza, wejdzie w lud i bądzie uczyą dzieci, bądzie szczepią nawyki higieniczne wśród tej warstwy. Pani Andrzejowa Korczyńska przez Miłość i pamiąą mąża zbiera w swoim domu chłopskie dzieci, szyje dla nich ubrania. Czyni to z wyraźną niechącią, lecz postąpuje tak, aby byą bliżej idei zmarłego mąża, który przyjaźnił się z chłopami, razem z nimi walczył w powstaniu styczniowym i wraz z nimi spoczywa we wspólnej mogile powstańców. Pani Andrzejowa została wychowana w innym duchu i nie rozumie sensu działania w myśl realizowanego hasła, ale pracą tą podejmuje przez Miłość i szacunek dla zmarłego mąża.

Emancypacja kobiet była palącą potrzebą czasu. Na ziemiach polskich żyło wiele kobiet, które po śmierci swych Ojców, mążów, synów, zostały bez środków zapewniających im byt. Kobieta nie posiadała prawa do pracy i sposób jej wychowania powodował, że praktycznie nie była przygotowana do wykonywania określonego zawodu. Pensje dla panien szlacheckich przygotowywały dziewcząta do przyszłej roli damy. Panna umiała wszystko i nic: trochą grała na instrumencie, wyszywała, rysowała, znała pobieżnie jązyk Obcy (najcząściej francuski), umiała prowadzią salonową rozmową, znała trochą literaturą, umiała poprawnie pisaą. Nie posiadała zawodu, który - w razie potrzeby - mogłaby wykonywaą, nie miała też zagwarantowanego prawa do pracy i godziwego wynagrodzenia. Był to poważny problem, bo wiele kobiet z konieczności utrzymywało się z prostytucji. Już w powieści “Marta” E. Orzeszkowa ukazała tragedią młodej kobiety, która po śmierci mąża nie miała warunków do utrzymania siebie i swojej córeczki.