Ostatnio dużo mówi się na temat postaw dzieci, młodzieży. Nawołuje się nauczycieli do kształtowania postaw prawidłowych, przekształcania negatywnych w pozytywne, dyskutuje na temat, czy młodzież spełnia, czy też nie spełnia naszych oczekiwań, a jeżeli nie - to dlaczego? Za zwiększającą się liczbę dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie jedni obarczają winą rodziców, inni szkołę. Przyjęcie takiego stanowiska jest równoznaczne ze stwierdzeniem, że to albo rodzina, albo szkoła odpowiedzialna jest za wychowanie. Jest to założenie błędne, ponieważ zarówno jedni jak i drudzy odgrywają znaczącą rolę w procesie wychowania, z tym że rodzina zaczyna już od urodzenia dziecka, a szkoła - posługując się innymi metodami - kontynuuje, oczywiście współpracując z rodziną. Dlatego też nie można obarczać szkoły pełną odpowiedzialnością za to, że dzieci nie prezentuje takich postaw, jakich oczekujemy. Wychowanie jest procesem trudnym i złożonym, i tak naprawdę wychowywać mogą osoby mające autorytet. Wielu rodzicom wydaje się, że pozycja „rodzica” jest równoznaczna z posiadaniem autorytetu. Może tak było kiedyś. Dzisiaj obraz rodziny zmienia się tak bardzo, że musi to pociągać za sobą także zmianę układów wychowawczych. Dzieci przestały być biernymi odbiorcami. Obserwują, oceniają i budują własne autorytety. Brak autorytetu rodziców kompensują wybierając inne wzory do naśladowania. Jest to bardzo niekorzystne, ponieważ w całokształcie środowiska dziecka najbardziej znaczącą powinna być rodzina, która dostarcza pierwszych doświadczeń, tak ważny w procesie kształtowania postaw. Postawa jest wyrazem ustosunkowania się nie tylko do otaczającej rzeczywistości, ale także i do siebie. Stosunek do samego siebie wynika z obrazu własnego „ja”, który zaczyna formować się w okresie wczesnego dzieciństwa. Podstawą treści wpisywanych we własny obraz są doświadczenia dziecka zdobyte w rodzinie. To rodzice dają dziecku pierwsze zadania do wykonania i oni oceniają wyniki. Jeżeli wymagania są zbyt duże, przekraczają jego możliwości, dziecko tworzy swój obraz jako jednostki nieporadnej, nie akceptowanej, a zaniżone poczucie własnej wartości doprowadza do tego, że nie podejmuje ono nawet takich zadań, którym mogłoby sprostać. I odwrotnie - stawianie dziecku wymagań zaniżonych, ustawiczne chwalenie go także doprowadza do wypaczeń, ponieważ podejmuje się ono zadań przekraczających jego możliwości, a za swe niepowodzenia obwinia otoczenie, co doprowadza do konfliktów. W pierwszym i drugim przypadku mamy do czynienia z nieprawidłowo ukształtowanym obrazem własnego „ja”, a więc tym samym wadliwą postawą w stosunku do samego siebie. Postawa do siebie rzutuje na postawy do innych. Dziecko zahamowane, bierne, mające złe doświadczenia z ludźmi wykazywać będzie postawę lękową i unikającą. Dziecko z dużym poczuciem własnej wartości, ale nieadekwatnym do możliwości, może prezentować postawę pychy w stosunku do rówieśników. Zarówno jedna jak i druga postawa może doprowadzić do zaburzeń w społecznym funkcjonowaniu jednostki. Trudno wtedy winić szkołę za taki stan rzeczy, ponieważ pierwotne przyczyny tkwią w rodzinie. Postawy rozwijają się pod wpływem środowiska społecznego. Wyuczona i uwewnętrzniona przez jednostkę predyspozycja do reagowania w społecznie zdefiniowany sposób jest postawą społeczną. Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych są bardzo różnorodne i wyrażają się we wszystkich składnikach: poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych. W literaturze najczęściej wymienia się dwie przeciwne postawy wobec osób niepełnosprawnych: pozytywne i negatywne (H. Larkowa 1980) dodaje jeszcze trzeci rodzaj – postawy ambiwalentne. Analizując postawy wobec osób niepełnosprawnych w kontekście historycznym, należy zauważyć, że wraz z rozwojem cywilizacji następują pewne korzystne zmiany. W stosunku do minionych epok wiek XX charakteryzuje się pozytywnymi postawami i pewną akceptacją osób niepełnosprawnych pozwalając na realizację procesu rehabilitacji. Współcześnie, np. w społeczeństwie polskim negatywne postawy wobec niepełnosprawnych wynikają m.in. z wysokiej pozycji, jaką w hierarchii wartości zajmują zdrowie, sprawność fizyczna, siła, sukces, zamożność. Zmiany ustrojowe uzmysłowiły istnienie wielu negatywnych zjawisk społecznych, ale i przyczyniły się do obniżenia wydatków publicznych na rehabilitację i leczenie osób niepełnosprawnych, które tym samym stały się grupą ponoszącą największe koszty ekonomiczne i społeczne. Postawy wobec niepełnosprawnych przenoszone są z pokolenia na pokolenie przez kulturę a ich modelowanie rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie. Dlatego też najlepszym momentem dla rozpoczęcia planowego, zorganizowanego procesu zmian postaw wobec niepełnosprawnych
i dla integracji jest najwcześniejszy okres edukacji przedszkolnej i szkolnej.

I.CZĘŚĆ TEORETYCZNA 1.1. Określenie terminów: ”postawa i „postawa społeczna”

Przyjmuje się, że termin postawa oznacza nabytą dyspozycję do reagowania                  w charakterystyczny sposób na określone bodźce, którymi są różne przedmioty, osoby, wydarzenia.

Postawą wobec dowolnego obiektu (przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby) nazywamy względnie stałą skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowywania się człowieka do tego obiektu ( J. Strelau 2000 s.79). Obiektem postawy w przejawianiu do niego pozytywnego lub negatywnego stosunku poznawczego lub emocjonalnego, może być człowiek, grupa społeczna, czyjeś zachowanie, instytucja, teoria lub konkretny przedmiot materialny, dajmy na to produkt, który jednostka chce nabyć. W literaturze naukowej wymienia się trzy podstawowe elementy postawy:

• komponent poznawczy, związany z wiedzą o obiekcie, którym się interesuje podmiot,

• komponent emocjonalny, wyrażający emocje i upodobania, najczęściej w kategoriach lubię lub nie lubię czegoś lub kogoś,

• komponent motywacyjny związany z działaniem (A. Batko, S. Kuśmierski, 2000, s. 55). Postawy można scharakteryzować za pomocą wielu cech, takich jak np. treść przedmiotowa, zakres, kierunek, intensywność i trwałość. Treść postawy dotyczy jej przedmiotu bądź klasy przedmiotów. W przypadku konsumenta postawa dotyczyć może np. określonych produktów, marek, firm, sklepów, sprzedawców, bądź też działań. Zakres postaw związany jest z liczbą rzeczy, zjawisk lub sytuacji których dotyczą. Kierunek postawy oznacz pozytywne lub negatywne ustosunkowanie się do określonych osób, rzeczy i zjawisk. Kierunek postawy można oznaczyć znakiem „+” lub „-” na pewnym kontinuum, którego środek oznacza postawa obojętna, czyli „0”. Siła (intensywność) postaw wyraża się w stopniu pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się do rzeczy i zjawisk będących przedmiotem postawy. Przejawia się to w pozycji, jaką zajmują poszczególne postawy na kontinuum między stosunkiem skrajnie pozytywnym a stosunkiem skrajnie negatywnym. Trwałość postaw oznacza, iż jest ona elementem mało zmiennym w czasie. W przypadku braku trwałości określonego stosunku do danych przedmiotów występowałaby nie postawa, lecz nastawienie (S. Gajewski 1994, s. 70 – 71). W procesie kształtowania postaw istotne są cztery podstawowe elementy: nadawca, przekaz, kanał i odbiorca.

• nadawca – jest nim zawsze człowiek prezentujący jakiś punkt widzenia, mający jakąś postawę, którą chce zaszczepić innym ludziom, dążący do ukształtowania i nich pożądanych postaw lub też zmierzający do zmiany postaw już ukształtowanych,

• przekaz – jest tworzony zawsze przez nadawcę; są to pewne treści, informacje (słowne, graficzne), za których pomocą nadawca chce wpłynąć na ukształtowanie określonej postawy lub na zmianę postawy już istniejącej,

• kanał – w psychologii jest najczęściej rozumiany jako narzędzie służące do przesyłania przekazu skierowanego do określonej grupy odbiorców; takimi narzędziami są np. prasa, radio, telewizja,

• odbiorca – jest tym, do którego dochodzi wyprodukowany przez nadawcę przekaz; odbiorca spostrzega przekaz, ocenia go, reaguje nań emocjonalnie, niekiedy zniekształca jego treść i ostatecznie akceptuje go lub nie akceptuje, zmienia swoją postawę lub jej nie zmienia (L. Rudnicki 2000, s. 67). W literaturze przedmiotu postawom przypisuje się cztery funkcje:

• przystosowawczą dzięki której człowiek ocenia przydatność różnych obiektów do realizacji swoich celów,

• obrony „ja” polegająca na wykorzystaniu przez człowieka postaw do obrony obrazu samego siebie przez wyraźne określenie swojego miejsca w świecie społecznym,

• wyrażania wartości dzięki której człowiek wyraża wyznawane przez siebie wartości i swoje „ja”, komunikując je tym samym innym,

• tworzenie wiedzy dzięki której człowiek nadaje znaczenie światu, w którym żyje, i wyjaśnia sobie zjawiska zarówno fizyczne, jak i metafizyczne (G.R. Foxall, R.E. Goldsmith 1998, s.120).

    Postawa jest to względnie stała, zabarwiona emocjonalnie gotowość do reagowania w pewien spójny sposób wobec pewnej osoby, grupy ludzi lub sytuacji. Postawy składają się z trzech podstawowych składników: 
  

afektywny - tj. uczucia w stosunku do przedmiotu postawy, poznawczy - tj. wiedza i przekonania dotyczące przedmiotu postawy, behawioralny - tj. zachowania intencjonalne lub zachowania realne wobec przedmiotu postawy (Zimbardo P.G., Floyd L.R, 1994, s. 557-558). W języku potocznym stosuje się często zamienne terminy związane z postawą, tj. uprzedzenie, stereotyp, dyskryminacja. I choć wszystkie wiążą się z postawą, znaczą co innego (Aronson E.1997, s.543-546). Uprzedzenie jest to emocjonalny składnik postawy, czyli negatywna albo wroga postawa wobec osób w wyróżnionej grupie, oparta wyłącznie na tym, że są one jej członkami. Stereotyp jest to poznawczy składnik postawy, definiowany jako generalizacja, dotycząca grupy, gdzie zasadniczo wszystkim jej członkom przypisuje się te same cechy, niezależnie od rzeczywistego ich zróżnicowania. Dyskryminacja jest behawioralnym składnikiem postawy, jest określana jako nieuzasadnione, negatywne czy krzywdzące działanie, skierowane przeciwko członkom danej grupy, na podstawie ich grupowej przynależności. Postawy społeczne są bardzo złożone .Mają one aspekt poznawczy, emocjonalny i motywacyjny. Składnik intelektualny postaw polega na porównywaniu jednostki z przyjętymi standardami, wzorcami i dokonywaniu wartościującej oceny (H.Larkowa,1978). Bardzo często wymienia się dwie skrajne postawy społeczne wobec osób z odchyleniem od normy: pozytywną – akceptującą oraz negatywną – odtrącającą. Najbardziej typową postawą negatywna wobec osób z widocznym upośledzeniem przejawia się w chęci unikania z nimi kontaktów. Często występuje również chęć unikania uszkodzenia ciała oraz niechęci do osoby niepełnosprawnej spowodowana rzeczywistymi lub częściej – przypisywanymi jej cechami osobowości i zachowania się. Niechęć do jednostki niepełnosprawnej nasila się szczególnie wtedy, gdy jest ona oceniana negatywnie i może sprawiać kłopoty otoczeniu, a z różnych względów musi się z nią utrzymywać kontakt, gdyż jest to np: bliski członek rodziny. Zamiast unikania kontaktów z taką jednostką mamy do czynienia z odsuwaniem, odtrąceniem jej.

1.2. Rodzaje niepełnosprawności dzieci i młodzieży

Niepełnosprawność to pojęcie, które obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej (W. Dykcik 1997,s.15).

Niepełnosprawność - jest pojęciem ogólnym, obejmującym wszystkie możliwe dysfunkcje, wady, zaburzenia i uszkodzenia pojawiające się niezależnie od wieku człowieka, jego płci, statusu społecznego, standardu życia, stopnia obniżenia rozwoju danej funkcji, czy określonej sprawności danego narządu. Termin osoba niepełnosprawna funkcjonuje od niedawna. Dotychczasowe pojęcia określające niepełnosprawność to: ułomny, niedołężny, upośledzony, inwalida, kaleka czy jednostka odchylona od normy.
Według Deklaracji Praw Osób Niepełnosprawnych pojęcie osoba niepełnosprawna określa człowiek, który nie może samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia indywidualnego lub społecznego na skutek wrodzonego bądź nabytego upośledzenia sprawności fizycznej czy psychicznej. Niepełnosprawność oznacza taki stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy, który powoduje trwałe lub okresowe utrudnienie, ograniczenie bądź uniemożliwienie samodzielnej egzystencji. Osoby te określane są jako upośledzone. Często zamiast słowa „upośledzenie” używane są zamiennie takie wyrażenia jak: niepełnosprawność, zahamowanie rozwoju, odchylenie od normy, ograniczenia w rozwoju, zaburzenia psychofizyczne itp. Dziecko niepełnosprawne ma trudności w rozwoju, nauce i w społecznym przystosowaniu spowodowane obniżoną sprawnością psychofizyczną. Rodzaje niepełnosprawności. Biorąc za kryterium podziału rodzaj niepełnosprawności, wyróżniamy: • osoby z niepełnosprawnością sensoryczną – uszkodzeniem narządów zmysłowych, do których należą: • osoby niewidome i słabowidzące • osoby niesłyszące i słabosłyszące • osoby z niepełnosprawnością fizyczną, do których należą: • osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu • osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych • osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą: • osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną • osoby psychiczne chore z zaburzeniami osobowości i zachowania • osoby cierpiące na epilepsję – z zaburzeniami świadomości • osoby z niepełnosprawnością złożoną, a więc dotknięte więcej niż jedną niepełnosprawnością (Sowa J. 1997, s. 19 –20).

1.3. Niepełnosprawność umysłowa - przyczyny

Dział pedagogiki specjalnej zajmuje się problematyką wychowania i kształcenia dzieci o obniżonej sprawności umysłowej. Przedmiotem jest jednostka upośledzona umysłowo. Zadaniem jest ustalenie takich metod i form rewalidacji, które jednostce upośledzonej zapewniałyby optymalny, wszechstronny rozwój, maksymalne przystosowanie do warunków społecznych. Pojęcie niepełnosprawności jest pojęciem w gruncie rzeczy „pozytywnym”, dającym odczuć w swojej treści, że „niepełna sprawność” człowieka mówi o jakiejś częściowej, ograniczonej zdolności do wykonywania czegoś, co nie jest bliżej określone. Mimo, iż pojęcie „niepełnosprawność” nie ma pejoratywnego znaczenia, to mamy do czynienia z usiłowaniem traktowania człowieka jako przynajmniej częściowo użytecznego w społeczeństwie. Przyczyny upośledzenia umysłowego Upośledzenie umysłowe dzielimy na pierwotne, uwarunkowane czynnikami genetycznymi, lub wtórne, które z kolei jest wrodzone (czynniki uszkadzające działają w okresie płodowym lub podczas porodu) albo nabyte w dzieciństwie. Upośledzenie umysłowe dotyczy aż 3% noworodków i 1% ogólnej populacji. Przyczyny tego zaburzenia są znane jedynie w 50-70% przypadków. Są to m.in.:

1. Czynniki genetyczne • wrodzone zaburzenia metaboliczne, jak np. fenyloketonuria, galaktozemia; • aberracje (zaburzenia) chromosomowe, przede wszystkim zespół Downa (trisomia 21 chromosomu, zdarza się w 1 na 1000 żywych porodów); zespół trisomii D; • zespoły o niewyjaśnionym trybie dziedziczenia.
2. Czynniki uszkadzające płód • choroby zakaźne matki: wirusowe (np. cytomegalia, różyczka), toksoplazmoza, listerioza, kiła wrodzona; • czynniki immunologiczne, np. niezgodność antygenowa między krwią matki a płodu; • wpływ toksyczny leków i innych substancji.
3. Czynniki działające na płód w okresie okołoporodowym, w czasie porodu i podczas pierwszych 3 lat życia: urazy głowy, zakażenia i zatrucia Ośrodkowego Układu Nerwowego
4. Przyczyny psychospołeczne. Dotyczą zwłaszcza lekkiego upośledzenia, którego częstą przyczyną są zaniedbania wychowawcze (rodzicielskie) - stały brak stymulacji aktywności umysłowej dziecka. Upośledzenie umysłowe - charakterystyka pojęcia Trudno jest sformułować definicję terminu upośledzenia umysłowego, gdyż jest to zjawisko bardzo skomplikowane, zarówno z powodu różnorodnych przyczyn, jakie leżą u jego podstaw, wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę. Sztywność definicji upośledzenia umysłowego, to oczywiście trudność teoretyczna, niemniej jednak diagnoza, którą należy postawić może zaważyć na całym życiu dziecka, jeśli np. nieopatrznie zakwalifikuje je się do upośledzonych, podczas gdy jest ono tylko zaniedbane pedagogicznie albo ociężałe umysłowo. Upośledzenie umysłowe jak twierdzą badacze - nie stanowi pewnej w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Wśród tych objawów na plan pierwszy wysuwa się funkcjonowanie procesów poznawczych poniżej przeciętnego poziomu z jednoczesnym upośledzeniem zdolności dostosowawczych. Obok terminu upośledzenie umysłowe rozumianego jako niższego od przeciętnej poziomu intelektualnego, używa się również terminów takich jak: • obniżona sprawność umysłowa - odnosi się do tej kategorii upośledzenia umysłowego, które wystąpiło dopiero w okresie postnatalnym, kiedy można już porównać stan obecny z poprzednim, a nie wówczas kiedy nastąpiło wyraźnie zahamowanie lub regresja w rozwoju intelektualnym; • oligofrenia - to stan ogólnego zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w zakresie sprawności intelektualnych, spowodowanych bardzo wczesnymi i jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym. Edgar Doll specjalista w dziedzinie badań nad niedorozwojem umysłowym zaproponował sześć kryteriów, które uznał za istotne dla definicji upośledzenia umysłowego:
5. niedojrzałość społeczna
6. niska sprawność umysłowa
7. opóźnienie rozwojowe
8. zahamowanie nieprzemijające w miarę dojrzewania
9. pochodzenie konstytucjonalne
10. nieodwracalność procesu Jednakże autor podkreśla, że żadne z wymienionych kryteriów nie może przesądzać o upośledzeniu umysłowym. Upośledzenie umysłowe określane jest różnymi terminami. Próbę ujednolicenia terminologii obowiązującej w pedagogice specjalnej podjął ( J.Wyczesany 2004 s.30 za: J.Kostrzewski 1981) zaproponował taki oto podział odchyleń od normy w funkcjonowaniu intelektu. Dysfunkcje intelektu mogą być globalne lub parcjalne (fragmentaryczne, wycinkowe). Wśród nich wymienia się: • upośledzenie umysłowe • zahamowanie rozwoju • obniżenie poziomu intelektualnego rozwoju • opóźnienie umysłowe • niedorozwój umysłowy • ociężałość umysłowa • otępienie (demencja) • oligofrenia (Maria Grzegorzewska 1994 s.17) wyróżnia terminy dotyczące upośledzonych umysłowo: oligofrenia i otępienie. Wskazuje na potrzebę rozgraniczenia tych terminów i tak je określa: „oligofrenią nazywa, niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka lub najwcześniejszego dzieciństwa występuje tu zawsze wstrzymanie rozwoju mózgu i wyższych czynności nerwowych, podczas gdy otępienie występuje później jako osłabienie, rozpad procesów korowych, uszkodzenie czynności umysłowych dotychczas pełnowartościowych.” Wielorakość i różnorodność definicji niedorozwoju umysłowego najogólniej można podzielić na dwie grupy: Pierwsza grupa to definicje, które pojęcie niedorozwoju ograniczają do pewnych przypadków. Autorzy tej koncepcji upośledzenia umysłowego, przez niedorozwój umysłowy rozumieją stan ogólnego zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w zakresie sprawności intelektualnych, spowodowanych bardzo wczesnymi jednoznacznie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym . Druga grupa to definicje, które traktują niedorozwój umysłowy o wiele szerzej tj. objawowo i mówią, iż przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólna sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub mniej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania. To właśnie określenie oraz cztero-stopniowa klasyfikacja upośledzenia na upośledzenie w stopniu: lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim przyjęło Zgromadzenie Ogólnoświatowej Organizacji Zdrowia, a z dniem 1.01.1968r wprowadziła ją również Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Zgonów jako obowiązującą w dziedzinie upośledzenia umysłowego we wszystkich krajach. (21.11.04.www.google.pl). Dzieci oligofreniczne należy odróżnić od dzieci opóźnionych umysłowo, u których obniżona jest - mniej lub bardziej trwale - zdolność uczenia się w skutek niekorzystnych warunków środowiskowych i wychowawczych. Istotnie różnicujący jest tu czynnik etiologiczny: dzieci oligofreniczne to dzieci z „defektem umysłowym,” tzn. z wrodzonymi lub wcześnie nabytymi wadami organicznymi, natomiast u dzieci opóźnionych umysłowo „deficyt intelektualny” jest uwarunkowany środowiskowo. Z tego też względu sam pomiar inteligencji jako wskaźnik upośledzenia umysłowego nie jest wystarczający. A zatem, niskie ilorazy inteligencji mogą uzyskać zarówno dzieci oligofreniczne, jak i dzieci opóźnione umysłowo, a również dzieci upośledzone sektorowo, np. dzieci z zaburzeniami mowy, słuchu i czynności motorycznych. Te i tym podobne zaburzenia mogą niekiedy, lecz nie muszą, towarzyszyć ogólnemu zahamowaniu rozwoju umysłowego, który jest charakterystyczny dla oligofrenii.

1.4. Postawy otoczenia społecznego wobec osób niepełnosprawnych Stosunek do osób niepełnosprawnych zmienia się wraz z rozwojem cywilizacji. Wyznaczały go dominujące na danym etapie rozwoju historycznego poglądy filozoficzne i społeczne, wierzenia religijne, systemy wartości, a także obyczaje. Na przestrzeni dziejów naszej cywilizacji można wyodrębnić następujące postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych: postawę dyskryminacji i wyniszczenia, postawę izolacji, postawę segregacji i postawę integracji. Postawa dyskryminacji i wyniszczenia dominowały w okresie starożytności. Niepełnosprawność traktowano wówczas jako działania sił nadprzyrodzonych. Obowiązywał bezwzględny nakaz uśmiercania wszystkich niemowląt , które po urodzeniu były zbyt słabe lub upośledzone. W okresie średniowiecza i oświecenia zaczęła dominować postawa izolacji i opieki. Osoby upośledzone były umieszczane w przytułkach i zakładach z dala od miast. Stosunek społeczeństwa do niepełnosprawnych dzieci w tym okresie był zdeterminowany panującym przekonaniem, że upośledzenie jest karą za grzechy rodziców. Rodzina stawała się obiektem potępienia i pogardy. W XIX i w połowie XX wieku w ustosunkowaniach społecznych wobec osób niepełnosprawnych zaczęła dominować postawa segregacji. Postawa ta ukształtowała się w wyniku naukowego wyodrębnienia wielu typów niepełnosprawności. Osobom niepełnosprawnym przyznano prawo do rozwoju, nauki i pracy. Praktyczna realizacja koncepcji segregacji nie tylko chroniła niepełnosprawne osoby przed trudami życia w otwartym społeczeństwie, ale także „chroniła” społeczeństwo przed życie z niepełnosprawnymi. W XX wieku niepełnosprawność zaczęto traktować jako niezawinioną przez rodziców. Stosunki rodziny z otoczeniem społecznym ulegają zmianą. Ostatnie lata to okres intensywnego propagowania idei integracji osób niepełnosprawnych. Postawa integracji wyraża się w dążeniu do organizowania rehabilitacji dzieci upośledzonych w ich naturalnym środowisku społecznym i masowych placówkach oświatowo-wychowawczych. Postawa integracji opiera się na założeniu, że osoby niepełnosprawne i pełnosprawne maja więcej cech wspólnych niż odrębnych. Nie można przygotowywać upośledzonego dziecka do życia w otwartym społeczeństwie w izolacji od tego społeczeństwa (I.Obuchowska 1995s.38 za: A. Hulek 1984, A Maciarz 1984). W społeczeństwie funkcjonują negatywne i ambiwalentne postawy wobec osób niepełnosprawnych opierając się raczej na stereotypach, a nie na konkretnej wiedzy i osobistych doświadczeniach.
W tworzeniu stereotypów ogromną rolę odgrywa sposób rozumienia, czym jest niepełnosprawność. Czy traktuje się niepełnosprawność jako tragedię samej osoby niepełnosprawnej i problem medyczny, który nadaje się do leczenie, czy też może mamy do czynienia z faktem społecznym - przeszkodami tkwiącymi w organizacji państwa i społeczeństwa? Niepełnosprawność najczęściej jest postrzegana jako problem medyczny, związany z pomocą społeczną i działalnością charytatywną. Uważa się, że niepełnosprawność ma tak traumatyczny wpływ na osobę, że nie jest ona w stanie samodzielnie zapewnić sobie odpowiedniego standardu życia. Kulturowy kod przedstawiania osoby niepełnosprawnej opiera się na zasadzie tragedii. Ujmowanie niepełnosprawności jako osobistej tragedii sugeruje, że jest ona jakimś okrutnym, przypadkowym zdarzeniem, które przydarza się na chybił trafił nieszczęsnemu człowiekowi. Zgodnie z tym rozumieniem należy dążyć do sytuacji, w której osoba niepełnosprawna przystosuje się do życia z niepełnosprawnością, a w tym zadaniu nieodzownym elementem jest pomoc profesjonalistów. Uzależnia się sukces rehabilitacji od zdolności przystosowawczych niepełnosprawnego oraz od poziomu świadczonej pomocy fachowej.
Niepełnosprawność nie jest tylko medycznym problemem lub osobistym problemem. Wynika raczej ze związku pomiędzy człowiekiem z niepełnosprawnością a nieprzystosowanym fizycznym środowiskiem i negatywnymi, stereotypowymi postawami. Integracja nie zależy od ludzi niepełnosprawnych, ale od zmian społecznych. Następuje zmiana w rozumieniu przyczyn niepełnosprawności: nie szuka się ich w jednostce, lecz wskazuje się na ograniczające środowisko i “uniesprawniające” bariery społeczne, ekonomiczne i fizyczne. Społeczeństwo “uniesprawnia” fizycznie lub w inny sposób osoby niepełnosprawne. Posiadanie niepełnosprawnego dziecka może dezorganizować nie tylko relacje wewnątrzrodzinne, ale także stosunki, jakie rodzina utrzymuje z otoczeniem. Poważnemu osłabieniu, a nawet całkowitemu zerwaniu mogą ulec dotychczasowe kontakty z dalsza rodzina, a także stosunki towarzyskie, sąsiedzkie i zawodowe. Duże znaczenie w procesie integracji społecznej rodziny ma postawa rodziców wobec otoczenia. Zagadnienie to jest ważne, ponieważ dotychczas koncentrowano uwagę przede wszystkim na postawach otoczenia wobec niepełnosprawnego dziecka i jego rodziców. Rodzice mogą przyjmować postawę izolacyjną lub integracyjną. Postawa izolacyjna to dążenie rodziców do wycofywania się z kontaktów społecznych (dotychczasowych) i nie podejmowanie nowych. Postawa taka często jest konsekwencją negatywnych reakcji otoczenia na ich niepełnosprawne dziecko. Postawa integracyjna natomiast, to dążenie rodziców do utrzymania dotychczasowych relacji społecznych, a niekiedy do ich rozszerzenia. Rodzice przejawiający tę postawę, często włączają się do działalności różnych stowarzyszeń i organizacji niosąc pomoc niepełnosprawnym dzieciom i ich rodzinom.

1.5. Postawy rodziców wobec dziecka niepełnosprawnego
Rodzina jest pierwszym i podstawowym środowiskiem rozwoju dziecka. Oddziaływanie rodziny na rozwój dziecka dokonuje się m.in. przez dostarczenie wzorów i standardów wykonywania czynności i zachowania się, stworzenie warunków wyzwalający różne formy jego aktywności, zaspokojenie potrzeb dziecka, stymulowanie jego rozwoju poznawczego oraz przekazywanie mu wzorców opracowywania i interpretacji nabywanych doświadczeń (A. Twardowski 1994 s.18 za: M. Tyszkowa 1985,s.5-6).Pojawienie się dziecka niepełnosprawnego w rodzinie wywołuje problemy, zakłócające normalny proces wychowawczy. Rodzice po uzyskaniu informacji, że ich dziecko jest niepełnosprawne przeżywają silne i negatywne emocje. W przeżyciach rodziców po otrzymaniu informacji, że ich dziecko jest niepełnosprawne (I.Obuchowska 1995, s. 21-25) wymienia następujące okresy. Okres szoku nazwany także okresem krytycznym lub wstrząsu emocjonalnego, jest to reakcja występująca bezpośrednio po otrzymaniu informacji o niepełnosprawności dziecka. W przeżyciach rodziców dominują: rozpacz, żal, lęk, poczucie krzywdy, bezradności i beznadziejności. Silne emocje przeżywane przez rodziców często wpływają na negatywne ustosunkowanie się do siebie i do dziecka. Rodzice zamiast się wspierać w tej trudnej sytuacji, kłócą się, wzajemnie się obwiniają. Zachowania rodziców wobec dziecka są przepojone lękiem, poczuciem winy. Rodzice w tym okresie powinni otrzymywać fachową pomoc. Po tym okresie, następuje okres kryzysu emocjonalnego nazywany także okresem rozpaczy lub depresji. Również w tym okresie rodzice przeżywają silne negatywne emocje już nie tak burzliwe. Nie potrafią pogodzić się z myślą, że mają niepełnosprawne dziecko. U rodziców dominuje poczucie klęski życiowej, osamotnienia skrzywdzenia przez los i beznadziejności. Często u rodziców dominuje poczucie winy. Może występować agresja we wzajemnych stosunkach wobec siebie, oraz wrogość wobec otaczającego świata. Konflikty oraz kłótnie między rodzicami pogłębiają dezorganizację w funkcjonowaniu rodziny. Kolejnym okresem jest okres pozornego przystosowania się do posiadania dziecka niepełnosprawnego. Rodzice podejmują nieracjonalne próby przystosowania się. Rodzice nie mogą pogodzić się z faktem posiadania niepełnosprawnego dziecka, stosują mechanizmy obronne, deformując obraz realnej rzeczywistości zgodnie ze swoimi pragnieniami. Rodzice nie chcą dostrzec niepełnosprawności swego dziecka, podważają postawioną diagnozę. Niektórzy rodzice przyjmują fakt, że ich dziecko jest niepełnosprawne, jednak wierzą, że uda się je uleczyć. Innym mechanizmem obronnym jest szukanie winnych np. lekarzy, położnych. Wyczerpanie przez rodziców wszelkich środków i możliwości do cudownego wyleczenia może powodować u nich reakcję apatii, przygnębienia, pesymizmu. Rodzice poprzestają prowadzenia rehabilitacji, ponieważ w ich mniemaniu i tak nic nie da się zrobić. Podejmują próby zorganizowania funkcjonowania rodziny z wyłączeniem niepełnosprawnego dziecka. Ostatnim okresem jest okres konstruktywnego przystosowania się do sytuacji. Rodzice podejmują próby racjonalnego rozpatrzenia swej sytuacji. Rodzice zaczynają ze sobą współpracować chcąc pomóc dziecku. Zaczynają dostrzegać postępy dziecka – co przynosi im radość. Często bywa, że rodzice nie dochodzą do okresu konstruktywnego przystosowania się, trwając w rozpaczy i poczuciu bezradności. Jedynie rodzice, którzy dochodzą do ostatniego okresu mogą naprawdę pomóc swemu dziecku. Istotny wpływ na przeżycia emocjonalne rodziców ma to na jakim etapie rozwoju dziecka pojawi się niepełnosprawność. W wielu przypadkach jest tak ,że rozpoznanie niepełnosprawności następuje już w pierwszych jego dniach życia dziecka, szczególnie jeśli towarzyszą jej wyraźne objawy fizyczne. Wówczas rodzice od razu są informowani o stanie dziecka. W wielu przypadkach jednak niepełnosprawność ujawnia się po przejściu zapalenia opon mózgowych np: upośledzenie umysłowe lub nieszczęśliwym wypadkiem np.: amputacja kończyn po wypadku samochodowym. W takich przypadkach rodzice przez długi okres nie mogą pogodzić się z zaistniałą sytuacją , a ich przeżycia są bardzo burzliwe. Innym czynnikiem na przeżycia rodziców, jest to w jaki sposób rodzice dowiadują się o niepełnosprawności dziecka. Jeżeli dowiadują się nagle, wówczas szok emocjonalny, jaki przeżywają , jest szczególnie silny i często długotrwały. Kolejnymi dwoma czynnikami, wpływającymi na przeżycia rodziców, są: rodzaje i stopień niepełnosprawności dziecka. W społeczeństwie panuje obiegowe przekonanie, że niektóre typy niepełnosprawności są szczególnie ciężkie np: (brak wzroku, padaczka, głębsze postacie upośledzenia). Ważnym czynnikiem warunkującym przeżycia rodziców jest również widoczność niepełnosprawności. Rodzice tych dzieci, które swym zachowaniem i wyglądem wyraźnie odróżniają się od dzieci zdrowych, mogą przeżywać ich niepełnosprawność szczególnie silnie. Rodzice mogą ukrywać niepełnosprawne dziecko przed otoczeniem społecznym, aby zaoszczędzić jemu i sobie samemu niepotrzebnych cierpień, albo dla tego, że się go wstydzą. Na przeżycia rodziców wpływają również preferowane przez nich wartości i cele życia. Współżycie z niepełnosprawnym dzieckiem przekształca system wartości rodziców. Na przykład dla niektórych rodziców duża wartość przedstawia wykształcenie. Jeśli jednak ich dziecko jest upośledzone umysłowo, wówczas muszą zmienić swe preferencje w tym zakresie. Muszą oni na pierwszym miejscu postawić życie emocjonalne i współżycie społeczne dziecka i pogodzić się z jego niedorozwojem umysłowym. Na przeżycia rodziców wpływają błędy, jakie popełniają lekarze przy informowaniu rodziców o niepełnosprawności. Wszystkie negatywne przeżycia rodziców wpływają na postawy wobec dziecka niepełnosprawnego. Postawy rodziców dzieci niepełnosprawnych wpływają na zachowanie się dziecka i jego osobowość. (E.Drozd 1999 nr10s.35-40 za: M. Ziemską 1980) wyróżnia następujące postawy:

1. Nieprawidłowe postawy a) postawa odtrącająca b) postawa unikająca c) postawa zbyt wymagająca d) postawa nadmiernie chroniąca
2. Postawy prawidłowe a) postawa akceptująca b) postawa współdziałania c) postawa uznawania praw dziecka d) postawa rozumnej swobody Niestety wielu rodziców prezentuje postawę nadmiernie chroniącą, w której występuje nadopiekuńczość, zwolnienie dziecka z obowiązków wymagań. (W.Otrębski 1997,s. 56 za: Borzyszkowska 1971.s21 ) pisze o stosunku rodziców do dzieci niepełnosprawnych, który może przybierać następujące formy: • stosunek właściwy, kiedy rodzice zdają sobie sprawę z upośledzenia dziecka i stawiają mu wymagania dostosowane do jego możliwości. • stosunek za łagodny, w którym rodzice chcą wynagrodzić dziecku niepełnosprawność, wykazują w stosunku do niego nadopiekuńczość. • stosunek za surowy, rodzice nie dopuszczając do siebie myśli o upośledzeniu dziecka, stawiają mu zbyt wysokie wymagania, oraz stosują kary za niewykonanie zadań. • stosunek obojętny, rodzice zdają sobie sprawę z niepełnosprawności dziecka, lecz nie widzą możliwości jego rozwoju i nie podejmują działań. Akceptacja niepełnosprawnego dziecka i podejmowanie rozsądnych działań na rzecz jego usprawnienia psychofizycznego jest prawidłowym i pożądanym traktowaniem dziecka. Ujawnienie wobec dziecka upośledzonego postaw akceptujących ze strony rodziców, warunkuje poziom i zakres przejawiania przez niego zachowań oczekiwanych społecznie.