WSTĘP

Estonia jest krajem demokratycznym, w którym występuje wielopartyjny parlamentarno-gabinetowy system rządów. Występuje tu trójpodział i równowaga władz, władza ustawodawcza znajduje się w rękach jednoizbowego parlamentu. Egzekutywa jest dualistyczna – składa się z prezydenta i rządu, a wymiar sprawiedliwości sprawowany jest przez niezawisłe sądy. Pierwsza część niniejszej pracy przedstawia uwarunkowania i tryb uchwalania oraz charakterystyczny cechy obowiązującej w Estonii konstytucji, a także konstytucyjne podstawy ustroju państwa. Kolejna część koncentruje się na roli Zgromadzenia Państwowego Republiki Estońskiej – Riigikogu, czyli Parlamentu w prezentowanym państwie. Ostatnią częścią pracy jest charakterystyka roli prezydenta w Estonii.

1. KONSTYTUCJA ESTONII

Konstytucję Republiki Estońskiej przyjęto 28 czerwca 1992 roku w drodze referendum rozpisanego na podstawie przepisów ustawy zasadniczej z 1938 roku. Decyzję o jego przeprowadzeniu podjęła Rada Najwyższa Republiki Estońskiej w uchwale z 19 marca 1992 roku. Ona też określiła zasady przygotowania i głosowania. Referendum miało charakter ratyfikacyjny. Głosowanie poprzedziła publiczna dyskusja nad projektem konstytucji przygotowanym przez Zgromadzenie Konstytucyjne oraz alternatywnymi proporcjami opracowanymi przez grupę ekspertów prawników (powołanych przez Radę Najwyższą) . Konstytucja estońska składa się z preambuły oraz 168 paragrafów ujętych w piętnastu rozdziałach. W preambule suweren potwierdza, że przyjęcie w referendum ustawy zasadniczej było wyrazem dążenia do umacniania i rozwoju powstałego w 1918 r. państwa i leżących u jego podstaw wartości demokratycznych. Rozdział I (Postanowienia ogólne) zawiera przepisy o podstawach ustrojowych państwa oraz symbolach narodowych. Zaraz po nich, w rozdziale II (Podstawowe prawa, wolności i obowiązki) znalazły się przepisy określające pozycję jednostki w państwie. Rozdział III (Naród) zawiera kwestie sprawowania suwerennej władzy przez naród. Kolejne trzy rozdziały dotyczą pozycji ustrojowej – Zgromadzenia Państwowego (rozdział IV), prezydenta (rozdział V) i rządu (rozdział VI). Zwieńczeniem tej części są przepisy ogólne rozdziału VII regulujące proces ustawodawczy. Rozdziały od VIII do XI poświęcono funkcjonowaniu i procesowi decyzyjnemu w sferze finansów, stosunków międzynarodowych, obronności państwa, kontroli państwowej. Rozdziały od XII do XIV dotyczą kolejno kanclerza sprawiedliwości, sądownictwa oraz samorządu terytorialnego. Rozdział XV obejmuje przepisy o trybie i warunkach zmiany konstytucji . Rozdział I konstytucji rozpoczyna republikańska forma państwa oraz samodzielność i niepodległość, które to wartości uznane zostały za nieprzemijalne i integralnie związane z ustrojem . Wzorem innych państw wprowadzono zasadę zwierzchnictwa narodu . Suweren realizuje ją w dwojaki sposób: poprzez wybór przedstawicieli do Zgromadzenia Państwowego oraz – z wykorzystaniem instytucji demokracji bezpośredniej – referendum. Zasada przedstawicielska jest przy tym dominująca i od parlamentu zależy uruchomienie procedur referendalnych. Jedynym wyłączeniem od tej reguły jest zmiana przepisów konstytucyjnych mówiących o podstawowych zasadach ustrojowych oraz przepisów regulujących tryb zmiany konstytucji, które wymagają obligatoryjnie przeprowadzenia głosowania ludowego . Po zakończeniu wyborów suweren traci kontrolne nad deputowanymi, którzy korzystają z mandatu wolnego. Wyborcy nie dysponują też innymi urządzeniami kontrolnymi i pozbawieni są prawa inicjatywy ustawodawczej. Jedynym mechanizmem realizacji władzy zwierzchniej dostępnym dla suwerena w czasie trwania kadencji jest odrzucenie w referendum projektu ustawy . Funkcjonowanie naczelnych organów władzy państwowej oraz relacje między nimi ułożono w oparciu o zasadę rozdziału i równoważenia się . Zakres ich samodzielności wyznacza jedynie konstytucja i wydane zgodnie z nią ustawy. Wszystkie te akty dla prawomocności stosowania zawartych w nich przepisów wymagają publikowania Do zasad ustrojowych odniesiono także traktowanie powszechnie uznanych norm prawa międzynarodowego za część systemu prawnego państwa, unitarny ustrój terytorialny, język, barwy narodowe oraz nietykalność własności obywateli. Jej naruszenie może nastąpić wyłącznie z mocy ustawy w interesach ogólno społecznych i z należną rekompensatą . Konstytucyjnej ochronie poddano prawa i wolności człowieka, czyniąc ich podmiotem zarówno obywateli Estonii, jak i obywateli innych państw oraz bezpaństwowców .

2. PARLAMENT REPUBLIKI ESTOŃSKIEJ - RIIGIKOGU

Ustrój Republiki Estonii opiera się na systemie parlamentarno-gabinetowym, z Riigikogu, jako organem władzy ustawodawczej, prezydentem, będącym głową państwa, rządem, stanowiącym organ władzy wykonawczej i Sądem Państwowym - najwyższym organem władzy sądowniczej. W systemie tym (w odróżnieniu od systemu prezydenckiego) istnieje ścisła współzależność między legislaturą a egzekutywą, przy ograniczonych kompetencjach głowy państwa. Parlament Estonii wybiera prezydenta i zatwierdza mianowanego przez prezydenta premiera. Ma też prawo zgłaszania wotum nieufności wobec premiera, rządu, a nawet pojedynczego ministra, co pociąga za sobą ustąpienie rządu lub odwołanie ministra przez prezydenta. Aktualna pozycja ustrojowa parlamentu estońskiego wyznaczana jest także przepisami Ustawy o wprowadzeniu Konstytucji wżycie, ustanawiającymi przejściowo na najbliższe lata inicjatywę ludową w sprawie poprawek do Konstytucji i ułatwiającymi wprowadzanie pilnych poprawek przez sam parlament. Zgodnie z Konstytucją, Zgromadzenie Państwowe, Riigikogu, jest ciałem jedno-izbowym. System parlamentarny powrócił, zatem do formuły ustanowionej przez konstytucję z 1920 roku. Izba składa się ze 101 członków. Podobna liczba deputowanych zasiadała w pierwszym parlamencie niepodległej Estonii (100 członków), jak zresztą również w Radzie Najwyższej (105). Konstytucja stanowi, iż Riigikogu utworzy komisje, a jego członkowie mają prawo łączyć się we frakcje. Na swoim pierwszym posiedzeniu, w dniu 5 października 1992, Riigikogu - zgodnie z nakazem konstytucyjnym – wybrał spośród swoich członków przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących, którzy tworzą prezydium parlamentu . 3. PREZYDENT ESTONII

Zgodnie z konstytucją prezydent Estonii jest głową państwa i pełni funkcje reprezentatywne w stosunkach międzynarodowych . Ustawa zasadnicza ukształtowała jego urząd nie tyle jako samodzielne ogniwo władzy, ile strażnika realizacji konstytucyjne określonych zasad i mechanizmów. Szczegółowo opisano sytuacje oraz warunki, jakie muszą być spełnione, aby był on upoważniony do podjęcia określonych czynności. Część z nich odniesiono nie tyle do praw, co obowiązków. W pierwszej kolejności głowa państwa korzysta z prawa wnoszenia projektów zmian do konstytucji, ogłaszania ustaw oraz prawa weta wobec ustaw przyjętych przez parlament. Zwróconą i ponownie uchwaloną przez Zgromadzenie Państwowe ustawę może zakwestionować przed Sądem Państwowym jako niezgodną z konstytucją. Ponadto do obowiązków prezydenta należy rozpisanie wyborów parlamentarnych oraz zwołanie i otworzenie pierwszego posiedzenia nowo wybranego Zgromadzenia. Może zarządzić odbycie nadzwyczajnego posiedzenia parlamentu, a w sytuacjach szczególnych jest uprawniony do rozpisania przedterminowych wyborów parlamentarnych. Uczestniczy również w obsadzie personalnej najwyższych stanowiskach w państwie. Uprawnienie to nie jest samodzielne i wymaga ścisłego współdziałania z parlamentem, rządem oraz innymi organami. Nawet w odniesieniu do desygnowania kandydata na premiera jego działanie, formalnie nie obwarowane żadnymi wymogami, powinno uwzględniać stanowisko parlamentu, który upełnomocnia premiera i zatwierdza rząd. Prezydent powołuje (i odwołuje) członków rządu, zgłasza także kandydaturę na przewodniczącego Sądu Państwowego, przewodniczącego Rady Banku Estonii, kontrolera państwowego, kanclerza sprawiedliwości i głównodowodzącego sił zbrojnych. Na wniosek innych organów mianuje prezesa Banku Estonii, sędziów, dowództwo sił obrony. Po uzyskaniu akceptacji większości członków parlamentu może zainicjować procedurę pociągnięcia do odpowiedzialności karnej kanclerza sprawiedliwości. W sferze polityki zagranicznej prezydent reprezentuje państwo na zewnątrz, podpisuje dokumenty ratyfikacyjne, mianuje (i odwołuje ) przedstawicieli dyplomatycznych, nadaje tytuły dyplomatyczne oraz przyjmuje listy uwierzytelniające. W jego gestii znajduje się również prawo łaski . Aktualnie prezydentem Estonii jest Toomas Hendrik Ilves . 4. SAMORZĄD TERYTORIALNY ESTONII

Republika Estońska jest państwem unitarnym. Podzielona jest na 15 okręgów administracyjnych (maakonnad) i 6 okręgów miejskich. Okręgi administracyjne to: Hiiu, Harju, Ida Viru, Järva, Jõgeva, Lääne, Lääne Viru, Põlva, Pärnu, Rapla, Saare, Tartu, Valga, Viljandi i Võru. W kraju występują ponadto trzy rodzaje jednostek administracyjno-terytorialnych: gminy, miasta i powiaty. Samorząd lokalny tworzony jest w miastach i gminach, które tworzą powiaty. Te są natomiast zarządzane przez administrację państwową. Materię tę reguluje ustawa o administracyjno-terytorialnym ustroju Estonii (z 22 lutego 1995 r). Organami samorządu jest Zgromadzenie oraz Magistrat. W określonych sytuacjach wykorzystywane są także instytucje demokracji bezpośredniej.
Zgromadzenie powoływane jest w powszechnych wyborach na 3 lata. Liczebność jego członków jest ustalana proporcjonalnie do liczby mieszkańców danego obszaru, nie może jednak być mniejsza niż 7 osób. Wszyscy członkowie Zgromadzenia otrzymują mandat wolny – nie mogą być więc odwołani przez wyborców. Taka sytuacja może nastąpić tylko w określonych przez ustawę okolicznościach i doprowadza do odwołania wszystkich członków naraz. Pracami Zgromadzenia kieruje przewodniczący. Organ obraduje na jawnych posiedzeniach, może też powoływać komisje. Organem wykonawczym Zgromadzenia jest Magistrat. Jest on też przez Zgromadzenie powoływany. Na czele Magistratu stoi mer miasta lub wójt gminy. Do kompetencji Magistratu należy m.in.: przygotowywanie spraw dla obrad Zgromadzenia, wdrażanie podjętych przez nie decyzji, a także wszystkie działania, które nie zostały zarezerwowane dla Zgromadzenia. Nad prawidłowością prac Zgromadzenia i Magistratu czuwa, powoływana przez Zgromadzenie na 2 lata komisja rewizyjna. Obywatele mają prawo występować z inicjatywą ludowoustawodawczą. Z projektem aktu prawnego może wystąpić co najmniej 1% mieszkańców gminy (ale nie mniej niż 5 osób) posiadających prawa wyborcze. Każdy obywatel jest ponadto uprawniony do zażądania unieważnienia wdrożonego w życie aktu, jeżeli jego przepisy bezprawnie naruszają prawa obywatela. Samorządy lokalne mogą część swoich kompetencji przekazać utworzonemu przez siebie Związkowi Jednostek Samorządowych. Związek taki może zawierać umowy z organami centralnymi, a także może być członkiem organizacji międzynarodowych. Samorządy lokalne nie mogą natomiast przekazywać kompetencji instytucjom rządowym. Nadzór finansowy nad samorządami sprawuje kontrola państwowa, natomiast nadzór prawny sprawowany jest przez Kanclerza Sprawiedliwości. Na szczeblu powiatu przedstawicielem samorządów jest Zgromadzenie Powiatowe. Starosta powiatowy mianowany jest przez rząd po uprzedniej akceptacji Zgromadzenia.

BIBLIOGRAFIA

LITERATURA PRZEDMIOTU: Mróz Maciej, Parlament Republiki Estońskiej, Warszawa 1993 Zieliński Jacek, Systemy konstytucyjne Łotwy, Estonii i Litwy, Warszawa 2000 AKTY PRAWNE: Konstytucja Estonii (RT nr 26 z 6 lipca 1992 r., poz. 34) STRONY INTERNETOWE: Estonia. Toomas Hendrik Ilves ponownie prezydentem, gazeta.pl, 29 sierpnia 2011. [dostęp 2015-05-26], http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,10194087,Estonia_Toomas_Hendrik_Ilves_ponownie_prezydentem.html.