Do rodzinnego domu przyjeżdża ze szkół w Wilnie na wakacje młody Tadeusz. Okazuje się, że Soplicowo, majątek jego opiekuna Sędziego Soplicy, jest pełne gości, którzy zjechali tu, aby uczestniczyć w procesie o stary zamek, niegdyś własność bogatego magnata Stolnika Horeszki. Proces toczy się między ostatnim krewnym Horeszki, Hrabią i Sędzią Soplicą.

Wieczorem Tadeusz bierze udział w uczcie, na której uwodzi go ciotka Telimena. Tadeusz myśli, że to ona jest śliczną dziewczyną, którą zaskoczył rankiem (Zosia mieszkała w pokoju Tadeusza w czasie jego nieobecności w dworku). O wdzięki Zosi stara się także nieco starszy od Tadeusza hrabia z rodu Horeszków. Następnego dnia okazuje się, że niedźwiedź opuścił matecznik i można na niego zapolować - wszystkich pochłaniają przygotowania do łowów na króla puszczy. Polowanie rozpoczyna się wczesnym rankiem. Nieco później w karczmie Jankiela pojawia się ksiądz Robak, który namawia okoliczną szlachtę, by zatroszczyła się o przygotowanie Litwy na przyjęcie wojsk Napoleona, który już się zbliża.

Myśliwi odnoszą sukces - niedźwiedź zostaje zabity. Wieczorem podczas kolejnej uczty wybucha spór między Soplicą a Hrabią. Zamiast ogólnie spodziewanej zgody, Hrabia zrywa porozumienie i postanawia przedłużyć proces i starać się o odzyskanie zrujnowanego zamku.

Agitacyjne działania Robaka wykorzystuje wierny sługa Horeszków - Gerwazy - który namawia zaścianek Dobrzyńskich do zajazdu na Soplicowo. Jeszcze tego samego dnia wieczorem Dobrzyńscy napadają na Soplicowo. Już rankiem okazuje się jednak, że to nie oni zwyciężyli w walce. Ktoś zawiadomił o bitwie stacjonujących w okolicy Rosjan, którzy pojmali szlachtę z Dobrzyna i rozpanoszyli się w Soplicowie. Na ratunek pospieszył Robak z przywódcą rodu Dobrzyńskich, Maćkiem nad Maćkami. Udało im się wyzwolić Dobrzyńskich a następnie pokonano Rosjan. Jeszcze tego samego wieczora po odbyciu spowiedzi i wyznaniu swoich win zmarł zraniony kulą w czasie bitwy z Rosjanami ksiądz Robak, który okazał się być Jackiem Soplicą.

Tymczasem młodzi żołnierze musieli uchodzić z majątku, bo groziło im aresztowanie. Byli wśród nich Tadeusz i Hrabia, którzy wyruszyli walczyć w Legionach Polskich. Po upływie roku ponownie pojawili się w dworku, tym razem jako legioniści, bohaterowie. W Soplicowie wydano ucztę na cześć polskich generałów służących pod dowództwem Napoleona. Odbyły się także zaręczyny Tadeusza i Zosi. Jacek Soplica został oficjalnie zrehabilitowany (miał na Litwie opinię zdrajcy narodowego, ponieważ z jego ręki zginął Stolnik Horeszko, zwolennik Konstytucji 3 maja).

Plan wydarzeń

Księga I Gospodarstwo

Do Soplicowa przyjeżdża z Wilna Tadeusz. W swoim dawnym pokoju spotyka Zosię. Zapada wieczór. Tadeusz z Wojskim idą pod las na spotkanie Sędziego i jego gości. Powitanie Tadeusza z Sędzią. Uczta w starym zamku. Sędzia daje wykład na temat zasad dobrego wychowania. Telimena uwodzi Tadeusza, Asesor kłóci się z Rejentem (o to, który z chartów pochwycił zająca). Do Sędziego przychodzi ks. Robak, prawdopodobnie z tajemniczymi wiadomościami. Księga II Zamek

Przygotowania do polowania. Klucznik Gerwazy opowiada Hrabiemu historię zamku (wersja wydarzeń Gerwazego na temat historii miłości Jacka Soplicy i Ewy oraz zabójstwa Stolnika). Śniadanie, flirty Tadeusza z Telimeną, opowieści damy o Petersburgu, dalszy ciąg kłótni Asesora z Rejentem. Postanowienie o wyprawie na grzyby. Księga III Umizgi

Hrabia spotyka Zosię karmiącą ptactwo - jest zachwycony jej urodą. Grzybobranie, Telimena odchodzi do „Świątyni dumania”. Tadeusza podąża za nią. Sędzia rozmawia z Telimeną o planach ożenienia Tadeusza z Zosią. Nadchodzi Hrabia, a potem Tadeusz, rozmawiają z Telimeną, Tadeusz dostaje klucz do jej pokoju. Księga IV Dyplomatyka i łowy

Polowanie. Rozmowy w karczmie Jankiela - Robak opowiada o Napoleonie, radzi „dom oczyścić z śmieci” - przygotowywać się do walki, torować drogę zwycięskim wojskom francuskim. Przygoda na polowaniu - niedźwiedź atakuje Hrabiego, na szczęście stojący w pobliżu Robak celnie strzela ratują Hrabiemu życie. Gra Wojskiego na roku, uczta z litewskim bigosem, Wojski opowiada historię Domejki i Dowejki. Księga V Kłótnia

Matrymonialne plany Telimeny (Tadeusz, czy Hrabia?). Zosia zostaje wprowadzona do towarzystwa i przedstawiona Tadeuszowi. Tadeusz olśniony Zosią, Telimena jest w rozpaczy, oddala się do „Świątyni dumania”, za nią podąża Tadeusz, przygoda z mrówkami. Kolacja w zamku. Tadeusz w rozterce (odkrywa defekty urody Telimeny i widzi jak Hrabia i Zosia wesoło rozmawiają). Zjawia się Gerwazy (dawny sługa Horeszków), zawstydza Hrabiego, który brata się z Soplicami, obraża Sędziego, rozpoczyna się regularna bitwa. Goście w popłochu opuszczają zamek. Gerwazy doradza Hrabiemu zorganizowanie „zajazdu” na Soplicowo. Księga VI Zaścianek

Sędzia i Protazy przygotowują pozew sądowy. Robak zawiadamia Sędziego, że zbliżają się wojska Napoleona, radzą jak się przygotować na ich przyjęcie (powstanie na Litwie). Zaścianek dobrzyński i jego mieszkańcy (przywódca Maciek nad Maćkami; inni Bartek Prusak, Bartek Brzytewka, Maciej Konewka, Maciej Kropiciel). Księga VII Rada

W domostwie Maćka odbywa się rada, w jaki sposób przygotować Litwę na przyjęcie Francuzów, szlachta chce walczyć z Rosjanami. Pojawia się Gerwazy, który wykorzystując wojownicze nastroje mieszkańców zaścianka, rzuca hasło zajazdu na Soplicowo. Rozgniewany Maciek nad Maćkami wyprasza całe towarzystwo. Mimo to decyzja zajazdu już zapadła. Księga VIII Zajazd

Robak wyznaje Sędziemu, że jest jego bratem i odkrywa mu swój plan zorganizowania powstania, który niszczy Gerwazy. Tadeusz pragnie wyjechać, jest zakochany w Zosi, ma wyrzuty sumienia z powodu Telimeny, odbywa z nią burzliwą rozmowę. Zajazd na dwór Sopliców - wielka bitwa, uczta zwycięzców na zamku. Księga IX Bitwa

Przybywają Rosjanie, szlachta dobrzyńska zostaje uwięziona. Podstęp Robaka. Major Płut zaleca się do Telimeny, Tadeusz jej broni. Dobrzyńscy uwolnieni. Rozpoczyna się walka, Robak zostaje ciężko ranny. Księga X Emigracja, Jacek

Litwini biorący udział w walce postanawiają opuścić Soplicowo i dołączyć do polskiego wojska. Hrabia czule żegna Telimenę. Tadeusz i Zosia wyznają sobie miłość. Pożegnanie. Robak ujawnia swoje prawdziwe nazwisko. Gerwazy mu przebacza. Jacek umiera. Księga XI Rok 1812

Wojska Napoleona wkraczają na Litwę. W Soplicowie przebywają generałowie: Dąbrowski, Kniaziewicz, Małachowski, Giedrojć, Grabowski. Poranna msza i rehabilitacja Jacka Soplicy. Między Horeszkami a Soplicami dochodzi do zgody. Zaręczyny Zosi i Tadeusza, Asesora i Tekli Hreczeszanki, Rejenta i Telimeny. Księga XII Kochajmy się

Staropolska uczta, koncert Jankiela na cymbałach. Polonez.