Proces opanowania i utrzymywania w stanie zależności obszarów słabiej rozwiniętych przez kraje lepiej rozwinięte, czyli kolonializm, był prowadzony od XVI do XX w. Do kolonializmu skłaniały: względne przeludnienie obszarów wyżej rozwiniętych i dążenie do znalezienia nowych terenów osadnictwa, poszukiwanie kruszców i surowców oraz dążenie do zmonopolizowania handlu międzynarodowego w poszczególnych dziedzinach lub na pewnych obszarach. W okresie uprzemysłowienia także poszukiwanie rynków zbytu oraz terenów eksportu kapitału. Kolonizacja miała charakter ściśle polityczny - dążono do opanowania punktów strategicznych w celu uzyskania przewagi w świecie. Ideologicznie była uzasadniana misją cywilizacyjną lub religijną. Nowożytny kolonializm został zapoczątkowany przez wielkie odkrycia geograficzne w XV i XVI w., dzięki którym poznano wybrzeża Afryki, wytyczono drogę do Indii oraz odkryto Amerykę. W XVI–XVIII w. powstały imperia kolonialne Portugalii, Hiszpanii, Anglii, Holandii i Francji. Do początku XIX w., kolonizacja Azji i Afryki ograniczała się wyłącznie do zakładania faktorii (brytyjskich, portugalskich, hiszpańskich, francuskich, holenderskich), prowadzących handel z miejscową ludnością. Europejskie wytwory rzemiosła były tam wymieniane na przyprawy, używki, barwniki, złoto, kość słoniową, niewolników. Portugalczycy kolonizowali wybrzeża dzisiejszej Brazylii, Hiszpanie - obszary Ameryki Południowej, Środkowej i Północnej, Brytyjczycy i Francuzi - Amerykę Północną i niewielkie obszary Ameryki Południowej i Środkowej. Ekspansja kolonialna nasiliła się w drugiej połowie XIX w., gdy szybkie uprzemysłowienie krajów europejskich, ogromny wzrost ich przewagi technicznej i militarnej spowodowały dążenie ludności krajów kolonizujących do opanowania nowych terenów. Związane ono było z poszukiwaniem nowych surowców i rynków zbytu oraz możliwością inwestowania i lokowania kapitału. Większego niż poprzednio znaczenia nabrała chęć zdobycia baz strategicznych i terenów potencjalnie tylko wartościowych, a także zapobieganiu zajęciu danego terytorium przez przeciwników. Żywe w drugiej połowie XIX w. ideologie nacjonalistyczne, teorie wyższości pewnych ras, kult mocarstwowości, jak i przekonanie o przewadze cywilizacji europejskiej nad innymi, dostarczały uzasadnień ekspansji. Oprócz kolonii w ścisłym znaczeniu, pojawiły się nowe formy uzależnienia w postaci półkolonii i sfer wpływów. Przykładem może być imperium osmańskie lub Chiny, które choć nie utraciły formalnie niepodległości, to jednak w drugiej połowie XIX w. pozwoliły na ekspansję europejską i zostały zmuszone do zaakceptowania systemu koncesji równającego się rezygnacji z suwerenności fragmentów własnego terytorium. Wczesne imperia kolonialne - Hiszpania i Portugalia straciły znaczenie, gdyż rozwój kapitalizmu w tych krajach nie był zaawansowany. Stały się one obszarami peryferyjnymi Europy i utraciły w XIX w. większość posiadłości w Ameryce. W latach 1870-1918 znaczenie pozostałych państw europejskich w globalnych stosunkach międzynarodowych sięgnęło apogeum, a związane to było zwłaszcza, z nastawieniem polityki zagranicznej na ekspansję kolonialną, podjętą przez najsilniejsze państwa Starego Kontynentu. Ważną rolę w propagowaniu kolonizacji w Nowym Świecie odegrał Richard Hakluyt. W „Rozprawie o osadnictwie zachodnim” wyliczał korzyści jakie może zyskać Anglia z kolonizacji. Wkrótce epopeje wypraw angielskich rozpoczął sir Walter Releigh. Choć jego działania zakończyły się klęskami, dały cenne doświadczenie na przyszłość. Pierwsze kolonie angielskie sir Walter Releigha z XVI w. nie przetrwały. Dopiero powstała w 1606 r. Kompania Wirginii założyła rok później Jamestown, które mimo swoich burzliwych dziejów przetrwało. Kolejną przełomową datą był rok 1620. Wtedy bowiem w Ameryce Północnej wylądowali purytanie ze statku Mayflower i założyli Plymouth. Potem na wybrzeżu od dzisiejszego Maine aż do Georgii powstało do połowy XVIII w. 13 autonomicznych kolonii. Rozwijały się one spontanicznie, początkowo praktycznie bez ingerencji metropolii. Były faktycznie odrębnymi państwami. Różniły się pod wieloma względami. Spychanie Indian na zachód umożliwiało poszerzanie ziemi, którą zasiedlali coraz to liczniejsi osadnicy nie tylko z Wysp Brytyjskich. Dopiero w końcu XVII w. Korona rozciągnęła bardziej ścisłą kontrolę nad koloniami za pomocą gubernatorów. Jednak była to w porównaniu z koloniami hiszpańskimi kontrola niedestrukcyjna. Pozostawiała ona kolonistom dużą autonomię gospodarczą i polityczną. Korona dbała tylko o zasady merkantylizmu w handlu z koloniami, ale to i tak nie uniemożliwiało osadnikom bogacenia się. Koloniści na początku XVIII w. byli jednymi z bardziej wykształconych i zamożniejszych obywateli Wielkiej Brytanii. Ten swobodny i skuteczny rozwój zachęcał do napływu nowych osadników co wraz z wysokim wzrostem naturalnym powodowało, że kolonie były znaczącą liczebnie częścią Imperium. W społeczeństwie kolonii nadatlantyckich od początku rozwinęły się postawy demokratyczne, chwalące indywidualizm i pracowitość. Powszechny był szacunek i poszanowanie praworządności. Biali mieszkańcy kolonii byli naprawdę wolnymi ludźmi, przed którymi rozpościerały się ogromne perspektywy rozwoju. Znali swoją wartość dlatego próby ograniczania ich autonomii po wojnie siedmioletniej natrafiły na znaczny opór, który doprowadził do rewolucji amerykańskiej w latach 1775-1783. Nie bez przyczyny tutaj było lekceważące podejście Anglików przybyłych z metropolii wobec mieszkańców 13 kolonii. Utwierdzało to ich w przekonaniu o potrzebie zmian. Rewolucja amerykańska i powstanie Stanów Zjednoczonych zamknęły pierwszą fazę jego dziejów. To tzw. stare imperium kolonialne obejmowało w 1783 r. (w okresie pokoju paryskiego) część Kanady, część Hondurasu, wyspy Bermudy, Jamajkę, kilka wysp należących do Małych Antyli, niewielkie punkty oparcia w Afryce, posiadłości w Indiach Wschodnich i rozrzucone punkty oparcia na ich wybrzeżu (np. Madras, Bombaj). Nieco później doszła Australia oraz część wysp polinezyjskich. Po kongresie wiedeńskim, kończącym erę napoleońską, zaczął się nowy rozdział w dziejach Imperium Brytyjskiego, wzrastającego szybko po zdystansowaniu przez Wielką Brytanię jej najgroźniejszych rywali - Francji i Hiszpanii. Jeszcze pod koniec XVIII w. Anglicy podporządkowali sobie w Indiach Wschodnich Haidarabad i Majsur, które stały się wasalami Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wykorzystując wybuch wojny domowej w 1802 r. w łonie bardziej centralnie położonej rozległej konfederacji państwa Marathów, Anglicy uzyskali zwierzchność nad nim do 1805 r. Po 1815 r. kontynuowali podbój Indii, w wojnie 1816 - 1818 r. rozgromili resztki konfederacji. W latach 1824-1826 Wielka Brytania anektowała większą część Burmy, w latach 1843- 1849 zajęła Sind, Kaszmir i Pendżab. Poprzez Nepal uzyskała bezpośrednią granicę z podległym Chinom Tybetem i w istocie opanowała całe Indie Wschodnie, z wyjątkiem niewielkich terenów podbitych dawniej przez Francję i Portugalię. Indie stały się perłą Korony brytyjskiej, bogaciły Anglię w stopniu niebywałym, stosunkowo niewiele otrzymując w zamian za zabierane z nich przez Anglików skarby i bogactwa ich kraju. Rozwój gospodarczy i kulturalny Indii został w poważnym stopniu zahamowany, panowanie Anglików uniemożliwiało na ogół dostateczny rozwój przemysłowy kraju. w którym głodowały dziesiątki milionów ludzi i dochodziło do częstych rozruchów głodowych. Dodatnią stroną władzy brytyjskiej w Indiach (podlegających od 1833 r. już bardziej bezpośrednio rządowi angielskiemu) były przeprowadzone tam przez kolonizatorów reformy obyczajowe i administracyjne, rozbudowa sieci komunikacyjnej itp., co w sumie było jednak bardzo niewielką rekompensaty za eksploatację Indii przez tak długi okres. Niepokój przed ekspansją rosyjską w kierunku Indii skłonił rząd brytyjski i gubernatora angielskiego w Indiach do podjęcia zbrojnej wyprawy do Afganistanu w 1839 r. w celu rozciągnięcia na ten kraj brytyjskiego zwierzchnictwa. Powstanie ludności zmusiło jednak Anglików do wycofania się w 1841 r. z wielkimi stratami w ludziach. Większym powodzeniem zakończyły się starania Kompanii Wschodnioindyjskiej o nabycie Singapuru, uwieńczone pomyślnym skutkiem w 1819 r. Natomiast w 1839 r. Anglicy zagarnęli inną odtąd ważną bazę - Aden, a w 1840 r. Hongkong. Wśród licznych nowych posiadłości kolonialnych Wielkiej Brytanii uzyskanych w pierwszej połowie XIX w. należy wymienić Nową Zelandię (1839-1840). Od 1815 r. Anglicy wzmogli kolonizację Australii, którą zaczęli opanowywać jeszcze w 1788 r. Miejsce wysyłanych tam dawniej zesłańców i galerników zajęli koloniści i osadnicy. Natomiast Australia stała się jednym z najważniejszych eksporterów wełny, a później i pszenicy. Anglicy rozszerzyli też w latach czterdziestych XIX w. stopniowo swoje posiadłości w Afryce Południowej po opanowaniu Kraju Przylądka, skąd wycofali się w 1837 r. na północ osadnicy holenderscy, Burowie, tworząc swoją republikę Natal. Niezadowoleni ze zniesienia przez Anglików niewolnictwa Burowie przenieśli się za rzekę Vaal i Oranię, gdzie utworzyli samodzielne republiki. Ucisk miejscowej ludności przez Burów dał Anglikom pretekst do wmieszania się w wewnętrzne sprawy Natalu. W 1843 r. anektowali Natal, a większa część Burów przeniosła się na zachód, zakładając republikę Oranię. W 1848 r. i ten obszar dostał się w ręce brytyjskie, a Burowie wycofali się na północ, zakładając republikę Transwal. W Kanadzie Brytyjczycy utworzyli w 1791 r. dwie prowincje: Dolną Kanadę ze stolicą w Quebec, w której przeważała ludność francuska, oraz Górną Kanadę o przewadze ludności angielskiej ze stolicą w Toronto. Obawa przed tym, by Kanada nie chciała pójść śladami Stanów Zjednoczonych, zmusiła rząd brytyjski do zmiany systemu kolonialnego w Kanadzie. Przy gubernatorach obu prowincji utworzono zgromadzenia narodowe, których członków wybierała zamożniejsza ludność, oraz rady prawodawcze, powoływane w większości przez brytyjskich gubernatorów spośród arystokracji. Władza gubernatora była szczególnie silna, miał on nawet prawo unieważniania decyzji obu wymienionych organów. Naruszanie przez gubernatorów decyzji politycznych reprezentacji kanadyjskich, popieranie przez nich arystokracji, ograniczanie praw ludności Francuskiej itp. wywołały opozycję i doprowadziły do powstania w 1837 r. Zostało ono krwawo stłumione, a w celu wzmocnienia kontroli nad Kanadą połączył rząd brytyjski w 1840 r. obydwie kanadyjskie prowincje w jedną, z gubernatorem i Parlamentem na czele. W 184 r. została przeprowadzona w Kanadzie sekularyzacja majątków kleru anglikańskiego i zniesiono przywileje wielkich właścicieli ziemskich. Od 1854 r. na czele rządu kanadyjskiego stanął premier, a gubernator zachował podrzędne już stanowisko. Oprócz wymienionych najważniejszych kolonii Wielka Brytania posiadała jeszcze liczne wyspy na Oceanie Spokojnym. Gujanę, część Antyli, wiele stacji handlowych i punktów oparcia w Afryce. Dzięki eksploatacji kolonii nastąpił w XIX w. ogromny rozkwit przemysłu i handlu angielskiego. Wzrastał dobrobyt angielskiej burżuazji i ziemiaństwa, dla których XIX w. był prawdziwym złotym wiekiem. Zniesienie przez rząd Russella w 1849 r. tzw. aktów nawigacyjnych z XVII w., zakazujących obcym statkom handlu z koloniami brytyjskimi, było nie tylko uznaniem swobody handlu międzynarodowego, ale równocześnie dowodem, że panująca na morzach i najbardziej zaawansowana pod względem gospodarczym Wielka Brytania nie obawiała się konkurencji, mając dostatecznie zabezpieczoną swoją przewagę i hegemonię w handlu i żegludze światowej. Prowadzone przez Anglię wojny handlowe przyczyniały się bezpośrednio głównie do dojrzewania kapitalizmu w samej Anglii. Powstałe w ich wyniku najpotężniejsze w świecie imperium kolonialne stało się następnie najdogodniejszym terenem zamorskiej ekspansji rozwiniętego brytyjskiego kapitalizmu. Ekspansja ta przebiegała przy aktywnie jej sprzyjającej brytyjskiej polityce kolonialnej, realizowanej w praktyce nawet w okresach formalnie głoszonej zasady wolnego handlu. W okresie średniowiktoriańskim toczyło się w Europie wiele wojen i konfliktów, w których Anglia brała tylko pośredni udział, angażując się bezpośrednio jedynie w wojnie krymskiej. Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii tego okresu kształtowała się pod osobistym wpływem Palmerstona, którego naczelną dewizą było utrzymanie równowagi sił w Europie w celu zapewnienia Anglii czołowej pozycji politycznej i ekonomicznej. Jednym z pretekstów do ingerowania w sprawy różnych państw europejskich było dla liberalnej Anglii występowanie przeciwko uciskowi politycznemu we Włoszech, Turcji czy na ziemiach polskich. Była to ulubiona metoda polityki Palmerstona, wieloletniego ministra spraw zagranicznych i dwukrotnego premiera z ramienia partii liberalnej. Palmerston prowadził politykę samodzielną, często samowolną, nie liczącą się z opinią królowej Wiktorii czy kolegów w gabinecie. Sytuację na Bliskim Wschodzie komplikowała jeszcze tocząca się walka o panowanie nad Grecją. W kraju tym ścierały się wpływy Anglii, Rosji i Francji, a rząd brytyjski za wszelką cenę starał się podważyć tam wpływy rosyjskie i podporządkować Grecję swojej polityce. Pretekstem do tego stała się sprawa obywatela brytyjskiego, bankiera Don Pacifico, którego dom w Atenach został obrabowany. Rząd angielski przedłożył wówczas Grecji ultimatum, a statki angielskie zablokowały Pireus i wzięły w sekwestr greckie statki handlowe. Spowodowało to zaostrzenie stosunków brytyjsko-francuskich oraz krytykę polityki Palmerstona w Parlamencie. Pod naciskiem Francji i Rosji, które nie chciały przekształcenia Grecji w brytyjskiego satelitę, Palmerston musiał pójść na pewne ustępstwa. Wielka Brytania usiłowała podporządkować swoim wpływom nie tylko imperium osmańskie, ale również Iran, Afganistan i Chiny. W ekspansji tej napotykała konkurencję rosyjską i na tym tle dochodziło do ostrych nieraz konfliktów. Rząd carski starał się nie dopuścić, by tereny Azji Środkowej dostały się w angielską strefę wpływów. Zwycięstwo w wojnie krymskiej umożliwiło Anglii i Francji rozpętanie nowych wojen we wschodniej Azji. Rozbicie przez Anglię powstania narodowego w Indiach Wschodnich w latach 1857-1858 i wojny prowadzone w Chinach w latach 1856-1858 oraz 1860 umocniły jeszcze bardziej przewagę kolonialną Wielkiej Brytanii. W latach 1862-1864 Anglicy i Francuzi wraz z Amerykanami dokonali interwencji w Chinach przeciwko powstaniu taipingów. Wcześniej wojska angielskie zbombardowały Kanton i zdobyły oraz zburzyły rezydencje cesarskie pod Pekinem. Anglia wzięła poważny udział w zdobyciu siłą wpływów europejskich w Chinach i uzyskała zdecydowaną kontrolę nad handlem zagranicznym Chin, a także w ekspansji krajów zachodnich na Japonię, uzyskując w 1854 r. dostęp do kilku portów japońskich oraz przywileje dla swoich obywateli w tym kraju. W 1865 r. Wielka Brytania narzuciła Japonii nowy korzystny dla siebie układ handlowy, po uprzednim zbombardowaniu kilku portów japońskich. Mimo wspólnej walki w wojnie krymskiej, wystąpień w polityce azjatyckiej, a niekiedy europejskiej (np. sprawa polska w czasie powstania styczniowego) i amerykańskiej (w Meksyku), Anglia i Francja coraz bardziej odczuwały różnice swoich interesów. Napoleon III bał się nadmiernego wzmocnienia Anglii i nie chciał zbytnio osłabiać Rosji, Palmerston natomiast z zaniepokojeniem spoglądał na rosnącą potęgę Francji, na jej wpływy w księstwach naddunajskich, aneksję Sabaudii i Nicei, a przede wszystkim aktywność Francji w polityce kolonialnej. Anglia i Francja w podobny sposób odniosły się do amerykańskiej wojny secesyjnej, stając po stronie Południa. Północ stanowiła dla Anglii konkurencję w dziedzinie handlu i przemysłu, Południe natomiast zaopatrywało ją w bawełnę, stanowiąc rynek zbytu na broń. Po wojnie krymskiej Anglia odgrywała mniejszą rolę w polityce europejskiej, zajęta tłumieniem powstania w Indiach, sprawami Dalekiego Wschodu i Afryki. Po stuleciu podbojów Indie znalazły się na początku XIX w. pod panowaniem angielskim. W połowie XIX w. przyłączony został do angielskich posiadłości w Indiach Pendżab, Nagpur i Audh, w 1856 r. zaś cała Birma zachodnia. Dwie trzecie terytorium Indii należało bezpośrednio do Anglii, reszta podlegała rodzimymi książętom, będącym wasalami Wielkiej Brytanii. O ile w Chinach musiała Anglia dzielić się wpływami z innymi mocarstwami, w Indiach stworzyła swoje wielkie imperium mimo różnych trudności i oporu miejscowej ludności. Znaczenie Indii dla Anglii polegało w XIX w. przede wszystkim na tym, że czerpano stamtąd tani surowiec dla przemysłu, a równocześnie wywożono tam gotowe wyroby przemysłu brytyjskiego, które powodowały ruinę indyjskiej wytwórczości rzemieślniczej i chałupniczej. Zjednoczenie Indii pod władzą angielską zapewniło co prawda większe bezpieczeństwo i pokój w tym skłóconym od wieków kraju, unifikację administracji i sądownictwa, systemu komunikacyjnego itp., w okresie rządów brytyjskiego gubernatora generalnego lorda Dalhousiego (1847-1856) wzmógł się jednak nacisk angielskiej polityki eksploatacyjnej na ten kraj, co doprowadziło do groźnego powstania (1857-1858) sipajów, tj. służących w armii angielskiej żołnierzy hinduskich. Anglikom z największym trudem udało się złamać powstanie, po którego stłumieniu wprowadzili szereg zmian do administracji Indii. Kompania Wschodnioindyjska została rozwiązana, Anglicy wzmocnili element brytyjski w armii hinduskiej, zaniechali polityki aneksji i konfiskat ziem miejscowych władców, utrwalali w Indiach stosunki feudalne przez wzmacnianie władzy książąt indyjskich. Władzę nad Indiami posiadał brytyjski gubernator generalny jako wicekról, w londyńskim zaś rzędzie o sprawach indyjskich miał decydować sekretarz stanu dla Indii. Wyrazem większego zainteresowania krajów europejskich Afryką były zrazu liczne misje oraz wyprawy podróżników i eksploratorów. Szczególnie dużą sławę zdobył angielski misjonarz, lekarz i geograf David Livingstone (1813-1873), który jako pierwszy Europejczyk przeszedł w poprzek południową Afrykę od ujścia Zambezi do fortu Luanda na południe od ujścia Konga i z powrotem (1853- 1856), robiąc szereg ważnych odkryć geograficznych. Celom odkrywczym i badawczym towarzyszyły dążenia handlowe i polityczne. W Afryce utrzymywała Anglia swoje posiadłości i kantory handlowe, wzmagając swoje zainteresowania Afryką Południową, zwłaszcza od czasu, gdy odkrycie w 1869 r. diamentów w Oranii dało początek tendencjom zaborczym Wielkiej Brytanii w stosunku do republik burskich. Poważną rolę w rozwoju Imperium Brytyjskiego odegrała też Kanada. Konflikty narodowe i religijne zamieszkującej Kanadę ludności angielskiej i francuskiej w połączeniu z obawami, by Kanadyjczycy nie zaczęli ciążyć ze względów gospodarczych ku Stanom Zjednoczonym, skłoniły Wielką Brytanię do wprowadzenia w Kanadzie ustroju federalnego. W 1864 r. konferencja delegatów Dolnej i Górnej Kanady uchwaliła w Quebec, że Kanada będzie konfederacją autonomicznych prowincji, z silnym rządem centralnym. W 1867 r. Parlament brytyjski zaaprobował ten akt, dający federacji kanadyjskiej oficjalną nazwę dominium. Utracenie przez Wielką Brytanię hegemonii przemysłowej w świecie stało się jednym z powodów nasilenia jej ekspansji kolonialnej w ostatniej ćwierci XIX w. Imperium kolonialne Wielkiej Brytanii wzrosło w drugiej połowie XIX w. pięciokrotnie pod względem powierzchni terytorium i ponad dwukrotnie pod względem liczby zamieszkującej je ludności. Angielska ekspansja kolonialna znajdowała dla siebie różnorodną motywację, powołując się zarówno na argumenty gospodarcze, demograficzne, polityczne, jak i cywilizacyjne. Szczególną aktywność rozwinęła Wielka Brytania w dziedzinie polityki zagranicznej od momentu objęcia rządu przez konserwatystów w 1874 r. pod przywództwem B. Disraelego. Z jego inicjatywy rozpoczęła Anglia umacnianie swoich pozycji w rejonie Morza Śródziemnego, by zabezpieczyć sobie w ten sposób połączenie morskie z Indiami. Dzięki niemu też nabyła w 1875 r. posiadane przez Egipt akcje Kanału Sueskiego przejmując w ten sposób kontrolę nad Suezem i zdobywając kluczową pozycję w tym ogromnie ważnym punkcie komunikacyjnym i strategicznym. W dalszej ko-sekwencji dało to okazję do podporządkowania sobie Egiptu w 1882 r. pod pretekstem zabezpieczenia porządku w rejonie Kanału Sueskiego. Dalszym przejawem imperialistycznej polityki gabinetu Disraelego było przybranie w 1876 r. przez królową Wiktorię tytułu cesarzowej Indii. W okresie wojny rosyjsko-tureckiej z lat 1877- 1878 rząd angielski od samego początku stanął po stronie sułtana, starając się nie dopuścić, przy pomocy wysłanej floty i groźby wojny, wojsk rosyjskich do zdobycia Konstantynopola. Z pomocą Bismarcka, który dążył do umocnienia pozycji Austro - Węgier na Bałkanach, Disraeli doprowadził na kongresie berlińskim w 1878 r. do rewizji dawniejszych niekorzystnych dla Turcji traktatów pokojowych, pragnąc nie dopuścić do ekspansji rosyjskiej na Bałkanach i Morzu Egejskim, co mogłoby zagrozić angielskim liniom komunikacyjnym na Morzu Śródziemnym. Wielka Brytania z powodzeniem potrafiła zresztą wykorzystać trudną sytuację Turcji, uzyskując od niej w 1878 r. Cypr, bardzo ważny punkt strategiczny we wschodniej części Morza Śródziemnego. Również na terenie Afryki i Azji rozwijał ekspansję kolonialną rząd Disraelego. W 1877 r. Anglia anektowała Transwal, jednak na skutek niepowodzeń w walkach z Burami musiała na pewien czas zrezygnować z ujarzmienia ich republik. Natomiast w 1879 r. rząd Disraelego zorganizował niszczycielską operację przeciwko Zulusom w Afryce Południowej i przeprowadził podbój tego plemienia. W 1878 r. Wielka Brytania rozpoczęła wojnę z Afganistanem, narzucając temu krajowi, mimo oporu i powstania miejscowej ludności, korzystne dla siebie warunki. Polityka zagraniczna Disraelego doprowadziła do deficytu budżetu i konieczności podwyższenia podatku dochodowego. Stało się to przyczyną upadku gabinetu konserwatystów i dojścia do władzy w 1880 r. rządu liberałów pod przewodnictwem W. E. Gladstone’a. Ten drugi rząd Gladstone’a ( 1880 - 1885) kontynuował w polityce zagranicznej kurs wytknięty przez Disraelego, zarówno na terenie Azji, jak i Afryki. W 1881 r. po nowej interwencji wojsk angielskich w Afganistanie udało się Anglikom osadzić tam swego protegowanego. Szczególnie duże postępy uczynił imperializm brytyjski w najbliższych latach w Afryce. Uzyskanie Suezu i Cypru stworzyło dla Anglii dogodne przyczółki do dalszej ekspansji w strefie Kanału Sueskiego. W 1882 r. pod pretekstem ochrony obywateli brytyjskich w tej strefie wojska angielskie stłumiły powstanie narodowe w Egipcie, eskadra floty angielskiej zbombardowała Aleksandrię, a Egipt został okupowany i faktycznie włączony do terytoriów kontrolowanych przez Imperium Brytyjskie. Następnie przyszła kolej na Sudan, dokąd w 1883 r. wysłano ekspedycję wojskową. Została ona jednak rozgromiona przez armię religijno-politycznego przywódcy Arabów - Mahdiego. Podobny los spotkał w 1885 r. oddział angielski wysłany do Chartumu pod wodzą gen. Gordona. Również i dwa kolejne gabinety konserwatywne lorda Salisbury’ego (1885-1886, 1886-1892) kontynuowały politykę ekspansji kolonialnej. W 1886 r. zakończony został podbój Nigerii i Somali, w 1888 r. południowo-wschodniej części Nowej Gwinei oraz Kenii i Tanganiki, a ponadto Anglia uzyskała wówczas protektorat nad Borneo Północnym. W 1890 r. dostała się pod panowanie brytyjskie Uganda oraz Zanzibar, odstąpiony przez Niemcy w zamian za wyspę Helgoland. Za trzeciej kadencji rządu lorda Salisbury’ego (1895-1902) zostały przyłączone do Kraju Przylądka w 1895 r. ziemie plemienia Beczuanów, o co zabiegał już wcześniej Cecil Rhodes, doprowadzając do wprowadzenia nad nimi protektoratu brytyjskiego jeszcze w 1885 r. Rhodes był ponadto głównym inicjatorem polityki skierowanej przeciwko bogatym w kopalnie złota i diamentów republikom burskim, Transwalowi i Oranii. Pod koniec XIX w. Wielka Brytania podjęła wysiłki w celu podboju Sudanu. Tym razem przewaga militarna angielskich wojsk gen. Kitchenera doprowadziła w 1898 r. do klęski mahdystów. Sudan został podbity i Wielka Brytania umocniła przez to swoje wpływy w Egipcie mimo francuskiej rywalizacji w tej części Afryki. W 1898 r. o mało nie doszło nawet na tym tle do wojny angielsko-francuskiej, gdy korpus ekspedycyjny wojsk angielskich spotkał się w pobliżu miejscowości Faszoda (obecnie Kodok) z oddziałem francuskim pod dowództwem Marchanda. Dowodzący siłami angielskimi Kitchener zażądał, aby Marchand opuścił dorzecze Nilu, a rząd angielski zagroził Francji otwartą wojną w razie odmowy spełnienia tego warunku. W tej sytuacji rząd francuski polecił Marchandowi wycofać się z zajętego terytorium, a rychło potem zakończyła Anglia podbój Sudanu. Mniejsze sukcesy odniosła Anglia w ekspansji kolonialnej na terenie Ameryki Południowej, gdzie zazdrośnie strzegły swoich wpływów Stany Zjednoczone. Wielka Brytania nie mogła wystąpić w tej sytuacji bardziej zdecydowanie w konflikcie, jaki wybuchł w 1895 r. pomiędzy Gujaną Brytyjską a Wenezuelą. Natomiast w 1898 r. Anglia dokonała kolejnej inwazji w Chinach i zajęła port Weihaiwei. W 1899 r. ogłosiła protektorat nad portem Kuwejtem i przyległymi do niego obszarami północnej części Zatoki Perskiej. Tajne porozumienie zawarte wówczas pomiędzy Wielką Brytanią i szejkatem Kuwejtem oddawało Anglii kontrolę nad zagraniczną polityką Kuwejtu. Pod koniec XIX w. Anglicy zagarnęli całą południową część kontynentu afrykańskiego, z wyjątkiem republik burskich: Transwalu i Oranii. Klęska z 1892 r. nie zniechęciła Anglii do projektu opanowania tych terytoriów i w 1899 r. rozpoczęta została wojna angielsko-burska (1899-1902). Republiki burskie nie posiadały wprawdzie własnego przemysłu i liczyły zaledwie 1,5 mln ludności, dysponowały jednak poważną siłą zbrojną, dostosowaną dobrze do warunków miejscowych. W pierwszym okresie wojny Anglicy zostali dwukrotnie rozbici. W lecie 1900 r. ściągnęli jednak do Afryki wielką, ponad stutysięczną armię i w wyniku zwycięstw okupowali terytoria obu republik. We wrześniu 1900 r. rząd angielski ogłosił aneksję Transwalu i Oranii. Nie mogąc sobie poradzić z partyzantką burską, Anglicy zastosowali metody polegające na paleniu farm, wyrzynaniu bydła, obławach, a nawet wprowadzaniu obozów koncentracyjnych dla ludności cywilnej w celu niedopuszczenia do jej kontaktów z partyzantami. Na wiosnę 1902 r. Burowie złożyli wreszcie broń, a pokój zawarty 1 czerwca 1902 r. dawał Anglikom pełną władzę nad całą Afryką Południową. Na przełomie XIX i XX w. zakończył się proces podziału świata między główne mocarstwa. Przy dzieleniu świata na strefy wpływów, imperia kierowały się podobnymi celami – były to zarówno argumenty gospodarcze, demograficzne, polityczne, jak i cywilizacyjne. Oficjalna jak i ta prawdziwa motywacja była bardzo podobna dla wszystkich państw, ponieważ każde z nich z uwagi na swoją pozycję w ówczesnym świecie zabiegało o posiadanie jak największej liczby kolonii. Była to bardzo istotna kwestia zarówno dla będącej liderem Wielkiej Brytanii oraz dla Włoch, które stosunkowo późno wkroczyły na drogę ekspansji kolonialnej. Terytoria zależne dawały prestiż, wszechobecne uznanie i siłę do rozwoju handlu, przemysłu, co w czasach ogromnego rozwoju gospodarczego było niezwykle ważne. Bardzo często były również elementem przetargowym wśród mocarstw przełomu XIX i XX wieku. Z uwagi na wartość terenu, stawały się punktami strategicznymi dla danego kraju, wywołującymi tym samym konflikty i wojny. Wszystkie państwa kolonizujące preferowały wpływy nieformalne, bo w ten sposób unikano odpowiedzialności i dodatkowych inwestycji w budowanie administracji państwowej – tak czyniły Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja, Niemcy i Włochy. Dążenia do zdobycia stref wpływów miały między sobą również różnice – polityka imperialna choć charakteryzowała się licznymi podobieństwami, nie zawsze była tak zacięta i daleko sięgająca jak w przypadku Wielkiej Brytanii. Inną różnicą będzie fakt, iż Rosja poszerzała swoje imperium tylko o sąsiednie tereny, nie miała kolonii położonych za oceanami. Odmienną kwestią różniącą kraje kolonizujące będą także ich dochody a to ze względu na wartość kolonii - stąd przez cały czas imperialiści będą zabiegać o powiększanie swoich stref wpływów i umocnienie swojej pozycji. Bardzo istotnym rezultatem będzie fakt, iż spory między mocarstwami o kolonie i sfery wpływów były jedną z przyczyn I wojny światowej. Kolonializm jest przedmiotem ciągłych sporów politycznych, ideologicznych i naukowych. Niemożliwa jest jego jednoznaczna ocena. Był niewątpliwie czynnikiem uzależniania i eksploatacji społeczeństw pozaeuropejskich, naruszał ich równowagę społeczną i ekologiczną, doprowadził do licznych walk i nasilał nastroje nazistowskie (umacniano wśród ludności tubylczej wyższość rasy białej) Oskarża się go o spowodowanie zacofania gospodarczego, które cechuje dziś większość krajów Trzeciego Świata. Pozwalał jednak przyswoić tym społeczeństwom te elementy technologii i kultury europejskiej (m.in. powszechność języka angielskiego i francuskiego) , które były wykorzystywane z pożytkiem dla ich własnego rozwoju.

BIBLIOGRAFIA:

1. Dziewanowski K., Brzemię białego człowieka. Jak zbudowano Imperium Brytyjskie, Warszawa 1996
2. Ferro M., Historia kolonizacji, Warszawa 1997
3. Rapoport M., Imperium brytyjskie: w Afryce i w Oceanii, w Indiach i w Kanadzie, Warszawa 1995