Wprowadzenie

Wstęp Elementem teorii struktur politycznych, który postanowiliśmy poddać analizie jest reżim polityczny. Reżim polityczny jest to ogół metod i środków formalnych i nieformalnych jakimi posługuje się aparat władzy państwowej w stosunkach ze społeczeństwem. Ponadto jest to sposób rządzenia państwem, forma sprawowania władzy. W każdym państwie istnieje określony reżim polityczny . Reżim polityczny stanowi element składowy formy państwa, w jego skład wchodzą metody działania partii politycznych oraz ich stosunki z władzą państwową. Obecnie wyróżniamy trzy zasadnicze reżimy, a mianowicie:  Reżim totalitarny;  Reżim demokratyczny;  Reżim autorytarny .

1. Państwo totalitarne Państwo totalitarne stanowi największe zagrożenie dla demokratyzacji. Istotą tego państwa jest powszechna kontrola wszelkich przejawów życia społecznego oraz postępująca totalna indoktrynacja. Władza państwowa skupiona jest w rękach jednej partii, nie ma więc mowy ani o zasadzie podziału władzy ani o legalnie działającej opozycji. Interes jednostki podporządkowany jest interesowi partii i państwa . Model obywatela jest jeden - zgodny z ideologią przewodnią państwa, wszelki pluralizm poglądów i postaw jest bezwzględnie niszczony . Prawa i wolności osobiste w systemach totalitarnych są odrzucane. Na masową skalę system stosuje wobec obywateli terror. Rozbudowany jest system inwigilacji – tajna policja dysponuje rozbudowaną siatką agentów, która stosuje wobec obywateli prowokacje. Ograniczona jest również możliwość poruszania się po kraju oraz wyjazdów zagranicznych . Doskonałym przykładem takiego państwa jest Korea Północna, która za przegranie meczów na Mistrzostwach Świata przez swoich reprezentantów skazała ich na morderczą pracę w obozach pracy. Państwa totalitarne ograniczają wolności gospodarcze. Gospodarka ma charakter centralnie planowany. Wolność tworzenia i korzystania z dóbr kultury jest ograniczona przez wszechobecną cenzurę. Nie istnieją niezależne od państwa i opozycyjne wobec władz media . Wyróżniamy trzy podstawowe cechy determinujące system totalitarny, a mianowicie:  Centralny ośrodek sprawowania władzy o charakterze monistycznym. Wszelki pluralizm instytucji i grup jest tolerowany, przetwarzany i kreowany przez centrum;  Istnienie jednej, oficjalnej, autonomicznej i zazwyczaj intelektualnie ugruntowanej ideologii, z którą identyfikuje się przywódca lub grupa przywódców oraz partia działająca w ich interesie. Stanowi ona podstawę polityki oraz wyznacza granice „herezji”. Służy ona także jako narzędzie manipulacji w celu ugruntowania legitymizacji władzy totalitarnej;  Szeroko i daleko idącą mobilizację społeczeństwa do realizacji politycznych i społecznych zadań i jednoczesną kontrolę poprzez partię i inne monopolistyczne organizacje aktywności społecznej .

Według sowietologa Carla J. Friedricha społeczeństwo totalitarne to takie, które spełnia takie cechy jak :  istnienie oficjalnej ideologii przynajmniej biernie akceptowanej w społeczeństwie, a obejmujące wszystkie aspekty ludzkiej egzystencji;  funkcjonowanie tylko jednej, masowej partii politycznej zorganizowanej hierarchicznie, zazwyczaj z jednym liderem i często identycznej z biurokratyczną organizacją rządów;  uwarunkowany technologicznie prawie całkowity nadzór nad wszystkimi środkami efektywnej komunikacji społecznej;  system terrorystycznej kontroli policyjnej skierowany przeciwko wrogom ustroju społecznego i arbitralnie wybranym grupom społecznym;  centralną kontrolę i kierowanie cała gospodarką przez partię lub podporządkowane jej organy .

2. Państwo demokratyczne Reżim demokratyczny jest to system rządów, w którym obywatele sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych przedstawicieli, a władza dzieli się na: wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Te trzy elementy władzy rozłożone są między różne organy, co sprawia, że mogą się wzajemnie kontrolować. Charakterystycznym elementem demokratycznego państwa jest równość wszystkich obywateli (również rządzących) wobec prawa. Osoby będące u władzy nie są uprzywilejowane a obywatele mają zapewniony szeroki zakres praw i wolności . W demokratycznych państwach realizuje się demokratyczne wartości, do których należą: wolność, równość i sprawiedliwość. Wolność rozumiana jest jako prawo jednostki do postępowania zgodnie ze swoją wolą. Tworzy również katalog podstawowych wolności demokratycznych, takich jak wolność: słowa, zgromadzeń, wyznania, wolność gospodarcza, wolność prasy. Równość oznacza jednakowe traktowanie obywateli w pewnych aspektach. W demokratycznym reżimie każdy człowiek jest równy, bez względu na rasę, płeć, pochodzenie. Każdy obywatel ma takie same uprawnienia i powinien być tak samo traktowany jak każdy inny obywatel (w sądzie wymiar kary nie może być zależny od pochodzenia lub stanu majątku). Oprócz tego państwo stwarza wszystkim obywatelom podobne szanse na samorealizację i dostęp do dóbr materialnych. Sprawiedliwość jest rozpatrywana w odniesieniu do: spraw ekonomicznych i do prawa. W pierwszym przypadku pojmowana jest jako odpowiednia dystrybucja dóbr występujących w ograniczonej ilości. W odniesieniu do prawa oznacza bezstronne traktowanie oskarżonych i sądzenie za popełnione czyny . Współczesna demokracja realizuje pewne zasady, do których należą:  Zasada reprezentacji, według której naród nie sprawuje władzy bezpośrednio, lecz wybiera swoich reprezentantów. Z tą zasadą wiąże się rozróżnienie dwóch form demokracji: demokracji bezpośredniej, kiedy obywatele samodzielnie podejmują ważne decyzje np. referendum; demokracji pośredniej, kiedy decyzje w imieniu narodu dokonują jego przedstawiciele;  Zasada suwerenności narodu, co oznacza, że najwyższą władzę w państwie sprawuje naród;  Zasada poszanowania praw mniejszości. Aby większość nie ograniczała praw mniejszości, kładziony jest nacisk na ochronę praw mniejszości;  Zasada państwa prawa i konstytucjonalizmu. Każde państwo, żeby mogło być uznane za demokratyczne musi być państwem prawa. Oznacza to, że obywatele mogą robić wszystko, co nie jest zabronione przez prawo a organy państwa mogą robić tylko to, co prawo im nakazuje lub na co im zezwala. Najważniejszym źródłem prawa w takim państwie jest konstytucja, regulująca zasady funkcjonowania państwa, określająca kompetencje i sposób powoływania organów państwowych oraz zakres praw i wolności obywateli;  Zasada pluralizmu. Oznacza możliwość istnienia i poszanowania różnych poglądów, form życia politycznego, społecznego i gospodarczego, idei i światopoglądów funkcjonujących w społeczeństwie. Szczególnie istotny w państwie demokratycznym pluralizm polityczny zapewnia swobodę działalności wszystkim partiom politycznym w tym również opozycji, której legalne istnienie jest jednym z fundamentów demokracji . Demokracje możemy podzielić na demokracje pośrednią, która polega na wybieraniu przez swoich obywateli reprezentantów do rządzenia oraz demokracje bezpośrednią, w której obywatele podejmują decyzje w konkretnych sprawach.
   Państwo demokratyczne charakteryzuje się:  władzą powoływaną na określony czas w wyborach;  legalnie działającą opozycją;  władzą ustawodawczą, która ma uprawnienia do krytykowania rządu;  niezależnymi i niezawisłymi sądami;  tym, że decyzje są podejmowane większością głosów, ale głos mniejszości też musi być brany pod uwagę .

Demokracja posiada swoje wady jak i zalety. Winston Churchill stwierdził, że „Demokracja jest najgorszą formą rządów, z wyjątkiem wszystkich innych, które kiedykolwiek były wypróbowane” . Głównymi zaletami demokracji jest to, że:  w dużo większym stopniu niż inne reżimy demokracja gwarantuje poszanowanie podstawowych praw i wolności jednostki, na których straży stoją prawo i instytucje, media i Opinia publiczna;  demokracja daje jednostce duży zakres wolności i stwarza możliwość samorealizacji i wyboru drogi życiowej, a także wpływa na bieg spraw publicznych;  władza w państwach demokratycznych w nieporównywalnie mniejszym stopniu stosuje wobec obywateli przymus i przemoc niż w państwach, w których cała władza jest skupiona w rękach jednostki . Demokracja jak każdy inny reżim posiada również wady, a mianowicie:  demokracja nie do końca sprawdza się w okresach kryzysowych i przejściowych. Trudności ekonomiczne mogą doprowadzić do przejęcia władzy przez partie populistyczne czy antydemokratyczne, które mogą przyczynić się do dalszej destabilizacji państwa, a nawet likwidacji demokracji i ograniczenia praw oraz wolności człowieka;  proces decyzyjny jest znacznie dłuższy niż w reżimach totalitarnych i autorytarnych. Podjęcie decyzji bardzo często wymaga konsultacji z różnymi organizacjami i środowiskami , a zawarty kompromis nie zawsze jest satysfakcjonujący dla wszystkich;  politycy bardzo często przedkładają własne interesy nad interes społeczeństwa.

3. Państwo autorytarne Autorytaryzm to system rządów (reżim polityczny) bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii. Szczególnie rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XX wieku, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych lub ich kompromitacji w oczach społeczeństwa. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii ani na masowym terrorze, lecz ogranicza się jedynie do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia . Autorytarny system rządów często posiada pewne cechy i instytucje demokracji, jak na przykład wybory, które jednak podobnie jak w totalitaryzmie nie mają większego znaczenia prawnego i politycznego. Z drugiej strony brak tu charakterystycznej dla totalitaryzmu ścisłej kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego obywateli władza istnieje niejako „obok” społeczeństwa, realizując swoje cele. Wielu ludzi błędnie utożsamia autorytaryzm z totalitaryzmem (choć ten drugi system zwykle nosi cechy pierwszego). Niektórzy uznają autorytaryzm jako swego rodzaju formę pośrednią między demokracją a totalitaryzmem, jest krytykowany za łatwość, z jaką może przerodzić się w ten ostatni. Władza autorytarna koncentruje się w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia. To oni podejmują decyzje, co ma miejsce z lekceważeniem podstaw prawnych lub ich pomijaniem. Dla pozorów demokracji (demokracja fasadowa) decyzje zatwierdzane są przez bezwolny lub zdominowany stronnictwem prorządowym parlament. Przywódca posiada szereg osobistych prerogatyw, które dają mu realny wpływ na politykę państwa. Uwidacznia się to w rządzeniu wykonywanym za pomocą rozkazów, nakazów, sankcji karnych. Podstawą władzy jest często rozbudowany aparat przymusu w postaci armii, policji i służb bezpieczeństwa. Podtrzymują one władzę, co wiąże się z częstym stosowaniem lub grożeniem przymusem państwowym. W przeciwieństwie do totalitaryzmu ta dowolność posługiwania się przymusem ogranicza się tylko do jawnych przeciwników systemu. Jest to wybiórcze stosowanie przymusu, a nie powszechne i przejawia się w policyjnej inwigilacji czy represjonowaniu tylko aktywniejszych krytyków przywódcy autorytarnego i jego rządów . Rządy autorytarne mają zawsze charakter rządów antydemokratycznych. Władzę sprawuje jednostka lub nieliczna grupa ludzi, którzy nie dochodzą do niej drogą wyborów parlamentarnych, lecz w wyniku zamachu stanu i przewrotu. W państwie autorytarnym rząd nie szuka poparcia w parlamencie (większość parlamentarna nie jest mu potrzebna jako oparcie). Tym samym rząd nie jest kontrolowany przez społeczeństwo. Rządy autorytarne często pozostawiają pewne instytucje demokratyczne, takie jak samorządy oraz nie ingerują w sprawy dotyczące kultury, religii, w kwestie społeczne i ekonomiczne, pozostawiając w tych sferach swobodę poszczególnym jednostkom. Mimo to jednak swobody demokratyczne w takim państwie zostają znacznie ograniczone - dotyczy to zwłaszcza takich elementów jak wolność osobista, tolerancja oraz równość obywateli. Jednostka jest podporządkowana państwu, które ogranicza jej aktywność. Duże znaczenie w systemie autorytarnym ma policja oraz rozwinięta sieć agentów i donosicieli. Ważnym elementem w państwie autorytarnym jest wojsko, które czasem przejmuje bezpośrednie rządy w państwie. Oficerowie i wojskowi sprawują często najwyższe urzędy w państwie. Stąd też w języku potocznym autorytaryzm określa się mianem “rządów silnej ręki”. Najczęstszym hasłem grup ludzi czy jednostek dążących do ustanowienia rządów autorytarnych jest twierdzenie o kryzysie demokracji, choć z reguły nie jest to kryzys, lecz niedorozwój demokracji w różnych krajach.

Bibliografia:  Bäcker Roman, Totalitaryzm: geneza, istota, upadek, Wyd. Instytut Socjologii UMK, Toruń 1992.  Encyklopedia Popularna PWN, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1999.  Leszczyński Piotr, Snarski Tomasz, Wiedza o Społeczeństwie, Wyd. Operon, Gdynia 2013.  Smutek Zbigniew, Malaska Janusz, Surmacz Beata, Wiedza o Społeczeństwie, Wyd. Operon, Gdynia 2008.  Zieliński Eugeniusz, Nauka o państwie i polityce, Wyd. Elipsa, Warszawa 2001.