Polacy Podczas Pierwszej Wojny Światowej

Polska od roku 1795, cały czas próbowała wywalczyć niepodległość. Upadały powstania, często narastały konflikty wewnętrzne, wielcy i wybitni ludzie podejmowali emigrację. Okres Pierwszej Wojny Światowej mógł być dla Polski jedyną, i być może ostatnią szansą na odzyskanie upragnionej wolności.

1. Polska przed wybuchem pierwszej wojny światowej

a) Polacy wobec wojny

W latach poprzedzających wybuch pierwszej wojny światowej doszło do powstania w społeczeństwie polskim dwóch głównych orientacji politycznych, prezentujących różne poglądy na sprawę niepodległości Polski.

Pierwsza z nich, zwana orientację prorosyjską, reprezentowana była przez członków Stronnictwa Narodowo - Demokratycznego, potocznie nazywanego Narodową Demokracją (endecją). Przywódcą i głównym ideologiem endecji był Roman Dmowski. W 1908 r. wydał on książkę zatytułowaną “Niemcy, Rosja i kwestia polska”, w której sformułował podstawy orientacji obozu Narodowej Demokracji. Według niego głównym wrogiem Polski są Niemcy. W wypadku wojny należy opowiedzieć się po stronie Rosji, która okazała się słaba w przeciwieństwie do Niemiec i w związku z tym potrzebuje pomocy Polaków. Zwycięstwo koalicji antyniemieckiej miało doprowadzić do powiększenia Królestwa Polskiego o ziemie polskie, które znajdowały się wcześniej pod zaborami: niemieckim i austriackim. Dokonać miało się to pod władzą rosyjską. Następnie zjednoczona Polska uzyskałaby autonomię w ramach państwa rosyjskiego, co stanowiłoby już krok do odzyskania pełnej niepodległości.

Natomiast zwolennicy drugiej orientacji tzw. proaustriackiej, kierowali swoje nadzieje w stronę Austro - Węgier. Wśród nich aktywni byli działacze rekrutujący się spośród radykalnej młodzieży inteligenckiej, zamożnego mieszczaństwa oraz galicyjskich działaczy ludowych. Wewnątrz samego obozu wytworzyły się odmienne postawy polityczne. Znaleźli się tu bowiem zwolennicy włączenia Polski, jako trzeciego członu, do monarchii austro - węgierskiej, pod berłem Habsburgów (tzw. koncepcji “trialistycznej”) oraz członkowie tzw. obozu niepodległościowego, skupieni wokół osoby Józefa Piłsudskiego, którzy konsekwentnie opowiadali się za ideą walki zbrojnej. Ci ostatni szukając wsparcia Austrii, dążyli do utworzenia pod jej bokiem polskich organizacji wojskowych, które następnie w odpowiednim czasie miały wywalczyć niepodległość i wydobyć zjednoczone ziemie polskie spod władzy najsłabszego zaborcy, jakim, według Józefa Piłsudskiego, były Austro - Węgry. Dążenia te miały zatem charakter taktyczny.

Zupełnie odmienny pogląd na sprawę niepodległości Polski miała rewolucyjna lewica ruchu robotniczego, skupiona w powstałej w 1900 r. Socjaldemokraci Królestwa Polskiego i Litwy. Głównymi jej przywódcami byli: Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Róża Luksemburg i Adolf Warski - Warszawski. Dążyli oni do powszechnej rewolucji społecznej. Natomiast sprawy niepodległości Polski w ogóle ich nie interesowały. Zwycięska rewolucja miała bowiem zlikwidować problem narodowości i granic. Stanowisko Socjaldemokracji podzieliła również PPS - Lewica.

b) organizacje niepodległościowe w Galicji

W 1906 r. doszło do rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej, w wyniku którego powstała PPS - Frakcja Rewolucyjna. Na czele nowo utworzonej partii stanął Józef Piłsudski. Jej członkowie już w 1905 r. powołali Organizację Spiskowo - Bojową PPS. Następnie po klęsce rewolucji w 1905 r., w której brali udział, przenieśli się do Galicji, gdzie w 1908 r. założyli konspiracyjny Związek Walki Czynnej (ZWC), kierowany przez Józefa Piłsudskiego, Kazimierza Sosnkowskiego i Mariana Kukiela. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej, za cichą zgodą władz austriackich, ZWC utworzył na terenie Galicji organizacje wojskowo - niepodległościowych. Należały do nich: Towarzystwo “Strzelec” w Krakowie i Związek Strzelecki we Lwowie. Komendantem Głównym organizacji został Józef Piłsudski.

W 1912 r. utworzono Polski Sztab Wojskowy, którego zadaniem było gromadzenie funduszy na działalność wojskową. W tym czasie powstała także Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (TKSSN), skupiająca wszystkie partie niepodległościowe, które opowiadały się za walką z Rosją. W jej skład wchodziły: PPS - Frakcja Rewolucyjna, Narodowy Związek Robotniczy i Narodowy Związek Chłopski zaboru rosyjskiego oraz Polska Partia Socjalno - Demokratyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Polskie Stronnictwo Postępowe z Galicji. Z kolei do czołowych działaczy TKSSN należeli obok Józefa Piłsudskiego m.in.: Walery Sławek, Leon Wasilewski, Bolesław Limanowski, Ignacy Daszyński i Włodzimierz Tetmajer. Wydziałowi Wojskowemu TKSSN i Piłsudskiemu jako jego przewodniczącemu podlegały oficjalnie organizacje wojskowe utworzone przez ZWC oraz jawne Polskie Drużyny Strzeleckie, powstałe w Galicji w 1911 r. z inicjatywy endecji.

2. Udział Polaków w pierwszej wojnie światowej

a) odezwy państw zaborczych do Polaków

Z chwilą wybuchu wojny państwa zaborcze próbowały nakłonić Polaków do ochotniczego wstępowania do armii. W sierpniu 1914 r. naczelne dowództwo niemieckie i austro - węgierskie wydało odezwę do ludności polskiej, aby połączyła się z wojskami sprzymierzonymi. Jednak ogólnikowo sformułowane frazesy nie mówiły nic o przyszłych losach Polski. Niemcy przywoływali jedynie wspomnienia o rzezi w Pradze z 1794 r. oraz politykę rusyfikacji. Nieco bogatsza w swojej treści była odezwa rosyjskiego wodza naczelnego, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, z 14 sierpnia 1914 r. Oprócz tego, że przypominał w niej germanizację Polaków w zaborze pruskim i bitwę pod Grunwaldem, zapowiedział też zjednoczenie państwa polskiego pod berłem carskim i przyznanie mu autonomii.

b) Kompania Kadrowa

2 sierpnia 1914 Józef Piłsudski uzyskał zgodę władz austriackich na mobilizację oddziałów strzeleckich. Członkowie “Strzelca” i Polskich Drużyn Strzeleckich weszli w skład Kompani Kadrowej, która pod dowództwem por. Tadeusza Kasprzyckiego, w nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 r. wymaszerowała z Oleandrów pod Krakowem i przekroczyła granicę austriacko - rosyjską. 10 sierpnia Kompania, wraz z innymi oddziałami strzeleckimi, które dołączyły do niej, wkroczyła do Jędrzejowa, a dwa dni później do Kielc. Celem akcji było wywołanie powstania przeciw Rosji. W mieście kolportowano fikcyjną odezwę nieistniejącego Rządu Narodowego w Warszawie, w której zachęcano do przyłączenia się do walki. Ale Piłsudskiemu nie udało się pozyskać ochotników i planowane powstanie nie wybuchło. W tej sytuacji Kompania Kadrowa powróciła do Galicji.

c) Legiony Polskie

Wobec niepowodzenia akcji Piłsudskiego w sierpniu 1914 r. austriackie władze wojskowe zażądały rozwiązania oddziałów strzeleckich lub wcielenia ich do wojsk cesarskich. Przeciwko takim rozwiązaniom wystąpili politycy polscy. Podjęli oni natychmiast zabiegi u władz austriackich i uzyskali zgodę na rozbudowę wojska oraz powołanie instytucji politycznej, która miała sprawować nad nimi kontrolę. 16 sierpnia 1914 r. powołano zatem w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN), będący reprezentacją stronnictw polskich w Galicji. Prezesem Komitetu został Juliusz Leo. Z kolei 27 sierpnia NKN powołało, u boku armii austriackiej, Legiony Polskie. Z początku planowano utworzenie dwóch Legionów: Zachodniego z siedzibą w Krakowie i Wschodniego we Lwowie. Ale z powodu odmówienia przez większość żołnierzy z Legionu Wschodniego złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Franciszkowi Józefowi powstał tylko Zachodni.

Legiony Polskie składały się najpierw z trzech pułków, które wkrótce zostały przemianowane na trzy brygady. Pierwszy Pułk Piechoty, a od 19 grudnia 1914 r. I Brygada, nad którymi dowództwo objął Józef Piłsudski, stoczyły zbrojne bitwy z Rosjanami m.in. pod Limanową i Łowczówkiem nad Dunajcem. Powstała na przełomie kwietnia i maja 1915 r. II Brygada płk Józefa Hallera, walczyła na Węgrzech i w Galicji Wschodniej, gdzie brała udział w bitwach m.in. pod Rafajłową, Nadwórną i na Huculszczyźnie. Z kolei uformowana latem 1915 r. III Brygada, dowodzona przez płk Stanisława Szeptyckiego, brała udział w walkach na Lubelszczyźnie i Wołyniu.

d) Polska Organizacja Wojskowa

W sierpniu 1914 r. Józef Piłsudski przystąpił do rozbudowywania, utworzonej przez siebie jeszcze 8 września 1914 r., tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, której komendantem został por. Tadeusz Żuliński, a od września 1915 r. kpt. Tadeusz Kasprzycki. POW działała w Królestwie Polskim, Galicji, na Ukrainie i w Rosji oraz w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku. Głównym celem jaki jej przyświecał była zbrojna walka z Rosją o niepodległość Polski. Z początku POW nie podejmowała żadnych otwartych działań zbrojnych, ograniczając się jedynie do prowadzenia wywiadu oraz wykonywania akcji dywersyjnych, w postaci niszczenia mostów kolejowych i linii telefonicznych.

e) Legion Puławski

W odpowiedzi na odezwę rosyjskiego wodza naczelnego, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, z 14 sierpnia 1914 r., polskie Stronnictwo Narodowo Demokratyczne wystąpiło do cara z prośbą o wyrażenie zgody na przystąpienie do formowania oddziałów polskich. 25 listopada 1914 r. powstał w Warszawie Komitet Narodowy Polski, do którego należeli politycy polscy szukający oparcia w Rosji. Prezesem KNP został Zygmunt Wielopolski, a szefem komitetu wykonawczego Roman Dmowski. W październiku Komitet przystąpił do tworzenia w Puławach polskich formacji wojskowych, które nazwano Legionem Puławskim. Miał on uczestniczyć w walkach z wojskami państw centralnych. W styczniu 1915 r. Legion został przekształcony w oddział armii rosyjskiej, a niedługo potem wcielony do Brygady Strzelców Polskich, która następnie w lutym 1917 r. została przekształcona w dywizję Strzelców Polskich, a w sierpniu 1917 r. weszła do utworzonego na Białorusi I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbora - Muśnickiego.

f) oddział Bajończyków we Francji

W sierpniu 1914 r. za zgodą władz francuskich przystąpiono do tworzenia samodzielnych oddziałów polskich. Na miejsce ich formowania wyznaczono miasto Bayonne (południowo - zachodnia Francja), od którego przyszła kompania polska przyjęła swoją nazwę. Wkrótce po przybyciu pierwszych grup ochotniczych Rosja wyraziła swój sprzeciw wobec tworzenia autonomicznej jednostki polskiej. W tej sytuacji została ona wcielona do francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Oddział Bajończyków stoczył walki m.in. w Szampanii.

g) kryzys przysięgowy i likwidacja Legionów Polskich

Po wydaniu aktu 5 listopada 1916 r. państwa centralne niezbyt się kwapiły do skonkretyzowania swoich planów wobec przyszłych losów Polski. Zgodzono się wówczas jedynie na stworzenie Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht), z tymże główne funkcje objąć w niej mieli oficerowie niemieccy. W październiku 1916 r., na mocy patentu cesarskiego z 20 września 1916 r., Legion Polski przekształcono w Polski Korpus Posiłkowy pod dowództwem płk Stanisława Szeptyckiego. Miał on zostać włączony do planowanych Polskich Sił Zbrojnych. W tej sytuacji 3 lipca 1917 r. zażądano od legionistów złożenie przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu. Piłsudski nie widząc już możliwości odzyskania niepodległości przez państwo polskie u boku państw centralnych odmówił złożenia przysięgi. Za jego przykładem poszła większość żołnierzy z I i II Brygady Legionów, w wyniku czego zostali oni rozbrojeni i internowani w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Józef Piłsudski wraz z Kazimierzem Sosnkowskim (szef sztabu I Brygady Legionów) został aresztowany w Magdeburgu. Natomiast część żołnierzy, którzy złożyli przysięgę pozostała w Polskich Siłach Zbrojnych, inni zaś stworzyli ponownie Polski Korpus Posiłkowy podporządkowany dowództwu austriackiemu. Komendę Naczelną POW przejął teraz tajny sztab, tzw. Konwent, na którego czele stanął płk Edward Rydz - Śmigły.

h) Armia Polska we Francji

W czerwcu 1917 r. prezydent Francji Raymond Poincaré zgodził się na powołanie Armii Polskiej na ziemi francuskiej. Zaczęli przybywać ochotnicy, pochodzący z polskich środowisk emigracyjnych ze Francji i Belgii, a także ze Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii. Tworzone we Francji oddziały polskie podporządkowano utworzonemu 15 sierpnia 1917 r. w Paryżu Komitetowi Narodowemu Polskiemu, którego przewodniczącym został Roman Dmowski. Powstającą armie polską państwa Ententy uznały za formację autonomiczną. Ogółem utworzono 6 dywizji piechoty, 3 pułki kawalerii i kilka mniejszych jednostek. W 1918 na czele sformowanej już Armii Polskiej, nazywanej często “Błękitną Armią” (od koloru mundurów), stanął gen. Józef Haller.

i) rozbrojenie korpusów polskich w Rosji

Na wieść o warunkach traktatu brzeskiego Polski Korpus Posiłkowy dowodzony przez gen. Józefa Hallera wypowiedział posłuszeństwo państwom centralnym. Po stoczonej bitwie z Austriakami pod Rarańczą na Podolu (luty 1918 r.) przekroczył front i połączył się z wojskami II Korpusu Polskiego, utworzonego w ramach armii rosyjskiej w Besarabii, z którym wspólnie stoczył 11 maja 1918 r. przegraną bitwę z Niemcami pod Kaniowem, niedaleko Kijowa. Pokonane przez Niemców oddziały polskie zostały rozbrojony i internowane w obozie Huszt na Węgrzech. Z opresji udało się wyjść cało gen. Józefowi Hallerowi, który przedostał się do Francji i w połowie lipca 1918 r. stanął na czele, powstałej tam, Armii Polskiej.

W maju 1918 r. Niemcy rozwiązali także I Korpus Polski, stacjonujący w Bobrujsku na Białorusi. Ponadto w czerwcu rozbrojony został przez Austriaków III Korpus pod dowództwem polskiego generała z armii rosyjskiej Eugeniusza de Henning Michaelisa, powstałego na Ukrainie.

3. Odzyskanie niepodległości.

Wyczerpywanie się rezerw mobilizacyjnych skłoniło państwa centralne do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Polskim, w zamian za utworzenie satelickiego państewka polskiego. W tym celu cesarze Niemiec i Austro-Węgier ogłosili 5 listopada 1916 r. akt 5 listopada, w którym wezwali Polaków do wstępowania do armii austro-węgierskiej i niemieckiej, ale nie sprecyzowali ani granic, ani ustroju przyszłej Polski. Mimo to akt 5 listopada miał przełomowe znaczenie, gdyż przekreślił solidarność państw zaborczych w stosunku do Polski oraz postawił na forum międzynarodowym kwestię jej niepodległości.

W styczniu 1917 powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu. Zmieniła swoje stanowisko również Rosja, wspominając o możliwości utworzenia państwa polskiego złożonego z trzech zaborów. Po rewolucji lutowej (1917) Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział stworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją. Powołano Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego oraz Naczelny Polski Komitet Wojskowy, a także zaczęto tworzyć Korpusy Polskie w Rosji. Zachodni członkowie ententy, nie krępowani polityką rosyjską, coraz częściej opowiadali się za odbudową Polski. W sierpniu 1917r. powstał w Paryżu pod przewodnictwem Romana Dmowskiego, Komitet Narodowy Polski, który został uznany przez ententę za przedstawicielstwo polskie. We Francji zaczęła powstawać armia polska.

Wobec odwlekania realizacji aktu 5 listopada przez państwa centralne Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu. Złożenia przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów Polskich, które rozbrojono i umieszczono w specjalnych obozach. Na miejsce Tymczasowej Rady Stanu państwa centralne powołały we wrześniu 1917 Radę Regencyjną, jako najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Polskim. Po rewolucji w Rosji (XI 1917), w której uczestniczyli działacze SDKPiL, PPS-Lewicy oraz zbuntowani żołnierze-Polacy, bolszewicy ogłosili Deklarację praw narodów Rosji, przyznając im prawo do niepodległości. Deklaracja okazała się jednak martwą literą wobec planów rewolucji europejskiej. W III 1918r. bolszewicy zawarli odrębny pokój z państwami centralnymi w Brześciu Litewskim. Usankcjonował on kontrolę Niemiec i Austro-Węgier nad terenami przedrozbiorowej Polski, która miała się stać satelickim państewkiem na obszarze byłego Królestwa Polskiego, bez oddanej Ukrainie Chełmszczyzny. Walczący jeszcze u boku armii państw centralnych Polski Korpus Posiłkowy generała Józefa Hallera przeszedł pod Rarańczą przez front, by połączyć się z oddziałami II Korpusu Polskiego. W maju 1918r. obie formacje stoczyły przegraną bitwę z Niemcami pod Kaniowem, która stała się symbolem współdziałania sił polskich walczących dotąd po przeciwnych stronach. Korpusy Polskie w Rosji, broniące Polaków przed siłami bolszewickimi, zostały rozbrojone przez Niemców. 8 stycznia 1918r. prezydent USA Thomas W. Wilson ogłosił 14-punktową deklarację, której 13 punkt dotyczył niepodległości Polski. Wiosną 1918r. państwa ententy prowadziły tajne rokowania z Austro-Węgrami, oferując im integralność oraz przyznanie ziem polskich w zamian za porzucenie sojusznika niemieckiego, jednak wobec fiaska tych rozmów w czerwcu ponownie wypowiedziały się za pełną niepodległością Polski. I wojna światowa zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. Wobec klęski państw centralnych, 7 października 1918r. Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego proklamując niepodległość i zjednoczenie Polski. 23 października Rada Regencyjna powołała rząd Józefa Świerzyńskiego, który zwrócił się do paryskiego KNP o reprezentowanie go na forum międzynarodowym. 28 X w Krakowie powstał organ polskiej władzy dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Polska Komisja Likwidacyjna pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Członkowie POW, legioniści i młodzież zaczęli rozbrajać załogi austriackie w Galicji. Na początku listopada w zaborze pruskim została wyłoniona Naczelna Rada Ludowa (NRL), organ władzy polskiej w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku. Jednocześnie na ziemiach polskich narastała fala nastrojów rewolucyjnych. 5 listopada w Lublinie powstała pierwsza Rada Delegatów, a następnie działacze chłopscy utworzyli Republikę Tarnobrzeską.

W nocy z 6 na 7 listopada powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod kierownictwem Ignacego Daszyńskiego, w którego skład weszli przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”. Jego trzon stanowili zwolennicy Piłsudskiego, który 10 października wrócił do Warszawy z Magdeburga. 11 XI podpisano zawieszenie broni na froncie zachodnim, a Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem. W Warszawie i na ulicach innych miast Polski rozbrajano żołnierzy niemieckich i austriackich oraz świętowano odzyskanie niepodległości. 4. Zakończenie. Przelew krwi Polaków, walki u boku zaborców spełniły oczekiwania Polaków- niepodległość została odzyskana. Wszyscy trzej zaborcy przegrali wojnę, na ulicach miast polskich trwało rozbrajanie żołnierzy niemieckich i austriackich. Wszędzie gromadziły się tłumy świętujące odzyskanie niepodległości. Uważam, że cierpienia poniesione podczas wielkiej wojny przez Polaków, upokorzenia oraz bardzo ciężka i wyczerpująca walka, poniesione ofiary- wszystko to miało swój szczytny cel- odzyskanie wolności dla narodu polskiego. Cel ten został osiągnięty, dlatego właśnie mogę napisać, że udział Polaków w I wojnie światowej był znaczny i zmienił bardzo wiele, na lepsze.