Pierwszy fragment opisuje pobyt Kmicica w Kruszynie, gdzie podsłuchuje on rozmowę szwedzkiego dyplomaty, barona Lisoli i adiutanta Karola Gustawa, Weyharda Wrzeszczowicza. Opowiada on, że Szwedzi szykują atak na Jasną Górę w celu ograbienia skarbca. Drugi fragment to monolog królowej Marii Ludwiki, mający miejsce w Głogowej, gdzie Andrzej pojechał, aby spotkać się z królem i namówić go do powrotu do kraju.

W pierwszym fragmencie cudzoziemiec i zdrajca Wrzeszczowicz ocenia negatywnie postawę szlachty polskiej. Nienawidzi Polski, jest chciwym człowiekiem, szukającym fortuny, który kieruje się tylko własnym dobrem, a nie patriotyzmem. Stawia w złym świetle Polaków - mówi o nich w sposób pogardliwy, jak o głupcach i nieudacznikach, a kraj uważa za siedlisko anarchii i nieładu. Nie wierzy, że jest on w stanie się podnieść po ciosach, jakich doznał ze strony szwedzkiej i dlatego zdradza przeciwnikowi pomysł obrabowania skarbca na Jasnej Górze. Wylicza wady narodu polskiego, mówi o tym, że w Polsce nie ma sprawiedliwości, wojska, poparcia dla króla, sejmów, a Polacy są sami sobie winni, ponieważ zamiast stawiać opór przeciwnikowi wspierać króla i walczyć, opuścili go i weszli w układy z Karolem Gustawem: “jestli na świecie drugi kraj, gdzie by tyle nieładu i swawoli dopatrzyć można?”. Weyhard pozbawia naród resztek godności, odbierając mu wszystkie cnoty: stateczność, rozum, wytrwałość, przebiegłość, wstrzemięźliwość i patriotyzm.

Drugi fragment przedstawia zupełnie inny obraz polskiej szlachty. Ocenia ją królowa, która w swym płomiennym monologu wylicza i wychwala wszystkie jej zalety. Stwierdza, że Polacy są narodem bardzo religijnym, ale i lekkomyślnym lecz niezdolnym do okrucieństwa. Uważa, że nie ma takiego kraju jak Polska, gdzie nigdy nie dopuszczono się królobójstwa. Wierzy, że Polacy zrozumieli swoje przewinienia i zaczną pokutę, naprawiając błędy, które popełnili i poświęcając się w imię ojczyzny. Daje wielkie nadzieje polskim szlachcicom na wydobycie się z klęsk i przyszłe tryumfy. Jest bohaterską królową, która podsyca w swym mężu i żołnierzach zapał do walki o kraj.

Opinie zawarte w obydwóch fragmentach nie są obiektywne - pierwsza to zdanie Weyharda Wrzeszczowicza, zdrajcy narodu, a druga to stanowisko królowej - obie jednak mają duże znaczenie dla całości utworu. Szwedzi w swej mentalności wykreowali sobie obraz Polaków jako głupców, nikczemników i tchórzów i tego schematu się trzymają. Można to zauważyć, kiedy najeźdźcy atakują Częstochowę - w sercach religijnych Polaków odżywa zapał, chęć do walki z uzurpatorem i gniew. Cały naród polski przechodzi wewnętrzną przemianę; w wielu miejscach mają miejsce bitwy, wybucha ogólnopaństwowe powstanie przeciwko Szwedom, które kończy się zwycięstwem Polaków.

Wnioski:

• z Potopu wyłania się obraz Polaków jako chrześcijan, którzy się nawrócili - początkowo, kierując się prywatą, nie stawiali oporu Szwedom ani nie walczyli, tylko podpisywali układy (np. pod Ujściem), w których oddawali się pod protekcję szwedzką (np. Opaliński). Kiedy jednak przeciwnik przypuszcza atak na Częstochowę, serca Polaków odżywają, rozumieją oni swe błędy i zaczynają walkę narodowowyzwoleńczą z najeźdźcą, którą wygrywają,
• oba fragmenty zostały zestawione na zasadzie kontrastu - poglądy antagonistyczne: Wrzeszczowicz-królowa.