Rewolucja to zasadniczy przewrót – społeczny, polityczny, obyczajowy, artystyczny. Oznacza zburzenie ustalonego porządku i wejście na drogę prowadzącą - przynajmniej w wyobrażeniach rewolucjonistów - ku lepszej przyszłości. Rewolucja wiąże się z gwałtownością przemian, często wymyka się spod kontroli przywódców. W historii i literaturze rewolucja polega najczęściej na obaleniu jednego ustroju i ustanowieniu drugiego. Zawsze budziła grozę, ale i fascynowała, dlatego wielu twórców odwoływało się do niej. Rewolucja przynosi zazwyczaj zniszczenie, zagładę istniejącego świata i tworzy w jego miejsce równie koszmarną rzeczywistość (jak w Rosji po Rewolucji Październikowej), ale warto pamiętać, że to Wielka Rewolucja Francuska zbudowała podstawy dzisiejszej Europy.

W Szewcach Witkacy zmierzył się z problemem rewolucji, który jest głównym tematem utworu. Rewolucja pożera swoje dzieci, niszczy wszystko. Stojący na czele rewolty Szewców Sajetan Tempe zostaje zabity przez własnych poddanych, który – nawiasem mówiąc – wkrótce też zostaną pozbawieni władzy. Jest to wyraźna analogia do porewolucyjnej sytuacji w ZSRR, kiedy to w efekcie czystek w łonie partii komunistycznej wymordowano (z polecenia Stalina) starych, „prawdziwych” komunistów, którzy wcześniej przeprowadzili Rewolucję Październikową. Przewrót polityczny w dramacie został ukazany w sposób groteskowy i zdeformowany, ale przez to jeszcze bardziej przerażający. Dramat można odczytywać jako przegląd ustrojów i reżimów sprawowania władzy, pomiędzy którymi zmiany dokonywane są na drodze rewolucji. Witkacy w bardzo trafny sposób wskazał na uniwersalne prawidłowości, które można zaobserwować przy niemal każdym przewrocie społecznym czy politycznym. Ukazał przerażające mechanizmy dochodzenia do władzy oraz wpływu, jaki ma ona na ludzi bez względu na ich pochodzenie, wcześniejsze przekonania i status społeczny. Dramat Szewcy składa się z trzech aktów. Każdy kończy się wizją przewrotu, rewolty, całkowicie zmieniającej istniejący porządek rzeczy. Akt I to faszystowska rewolta „Dziarskich Chłopców”, na czele których staje prokurator Scurvy. Scurvy zostaje ministrem, aresztuje szewców, których dręczy brakiem pracy. Faszyzm jawi się tu jako ustrój silnej władzy i bezwzględnego posłuszeństwa poddanych. Organizacja “Dziarskich Chłopców” pełni funkcję karnej policji, która bez względu na wszystko (Sajetan zostaje uwięziony przez własnego syna) wypełnia rozkazy przywódcy. W akcie II uwięziony Sajetan Tempe nawet w więzieniu nie przestaje myśleć o rewolucji (kiedyś marzył o władzy, teraz myśli przede wszystkim o możliwości pracy: „Praca, praca, praca! – Byle jaka niech Se będzie, ale niech będzie.”). Jego poglądy są w gruncie rzeczy zaprzeczeniem nowoczesności, wstecznictwem, bowiem chce on powstrzymać postępującą automatyzację, jest „prezesem tajnego związku cofaczy kultury". Pod wpływem narastającego napięcia (pra­gnienie pracy, żądza rozpalająca prokuratora) czy też jakiejś tajemni­czej siły metafizycznej wbrew wszelkim możliwościom (są uwięzie­ni) dokonują przewrotu, w wyniku którego władzę przejmuje Sajetan. Ustrój komunistyczny (chociaż wprost nie został tak nazwany) jest w zasadzie odwróceniem dotychczasowego porządku. Sajetan zdoby­wa władzę, Scurvy zostaje poniżony i uwięziony, zaś Księżna darzy swoimi względami, jak zawsze, silniejszego (kokietuje Sajetana). Bezpośrednim bodźcem do obalenia faszystowskiej dyktatury proku­ratora jest nuda i bezczynność - szewcy nie mogą żyć bez pracy („Najpiękniejszej dziwki mi się tak nie chciało jak teraz tych zydlów i narzędzi” – I Czeladnik). Po­dniecenie towarzyszące szewskim czynnościom udziela się również ekipie Gnębona Puczymordy wezwanej do stłumienia buntu. Praca jednoczy wszystkich we wspólnym działaniu. Jej rolę w życiu czło­wieka wielokrotnie podkreślają bohaterowie: Sajetan oraz Czeladni­cy, a nawet prokurator. Jest ona jednak ukazana jako czynność koja­rząca się z aktem erotycznym. Taki jest nie tylko kontekst (zachowa­nie Księżnej i prokuratora), ale i wzmagające się tempo czynności, przyspieszone oddechy i wypowiadane komentarze. Staje się jakby si­łą biologiczną. Wydaje się, że rewolucja dokonana przez szewców położy kres do­tychczasowemu pojmowaniu władzy. Tymczasem, zgodnie z proroc­twem Sajetana, pozostaje ona niezmienna, zaś odmienia tego, kto ją sprawuje. Wygodne, dostatnie życie szewców pozwala Czeladnikom zapomnieć o dawnych ideałach. Kiedy Sajetan domaga się idei i nie przestaje filozofować, postanawiają go zabić, by nie kompromitował rewolucji. Teraz oni posługują się siłą, nie pamiętając o tym, że kie­dyś takie postępowanie było przyczyną ich nieszczęść. Nie tylko eli­minują Sajetana, ale brutalnie przepędzają chłopów, którzy przyszli upomnieć się o poprawę ich losu. Jest to komunistyczna rewolucja Szewców. Akt III opowiada o ostatecznym przejęciu władzy przez Towarzyszy X i Abramowskiego, zapowiadającym całkowitą uniformizację i mechanizację społeczeństwa, czyli „idealny” totalitaryzm. Technokracja, tego przewrotu do­konuje silny osobnik, anarchista, wyposażony w bombę i granaty (atrapy), który bez trudu opanowuje wystraszonych reprezentantów poprzednich systemów. Technokracja otwiera nowy etap w dziejach społeczeństwa - oddaje rządy w ręce urzędników, dyrektorów, tech­ników, którzy szczęście narodu wiążą z wprowadzeniem zdobyczy nauki i techniki. Na scenę polityczną wkraczają więc Towarzysz X i Towarzysz Abramowski. Pierwszy, pozbawiony nazwiska, jest jakimś nieokreślonym zwolennikiem technicyzacji i automatyzacji życia, drugi - być może - powinien się kojarzyć z osobą Edwarda Abramowskiego, działacza społecznego, zwolennika kooperatyzmu, wspólnego działania. Utrata indywidualizmu człowieka stalą się więc na kartach utworu faktem. Obawa o taką przyszłość stale towarzyszy­ła autorowi utworu i stała się podstawą jego katastroficznej historiozofii. Konsekwencją zautomatyzowania społeczeństwa jest upadek kultury, odczłowieczenie jednostki, która również zaczyna działać jak automat, bezduszna maszyna.

Zygmunt Krasiński w III i IV części swego dramatu pt. „Nie-boska komedia” ukazuje apokaliptyczny obraz rewolucyjnego obozu oraz moralne i duchowe dylematy jej przywódcy – Pankracego. Rewolucja w dramacie została ukazana przede wszystkim jako konflikt dwóch racji: rewolucjonistów i arystokratów. W “Nie-Boskiej komedii” mamy obraz zarówno obóz rewolucyjnego, jak i obozu arystokratów. Z rewolucją francuską łączono wielkie nadzieje. Wprowadzono na krótko nowy kalendarz, nową klasyfikację epok, a także nowe nazewnictwo. Zdaniem rewolucjonistów należało zlikwidować kler. Nasiliły się prześladowania duchowieństwa. Obraz ogarniętej rewolucją Francji stał się dla Krasińskiego punktem wyjścia “Nie-Boskiej komedii”. Do obozu zbuntowanych należą ludzie tępi, którymi powoduje tłumiona od lat nienawiść i żądza zemsty za poniesione krzywdy. Bunt jest dla prymitywnego społeczeństwa okazją do wyrównania rachunków, z której korzystają. Hrabia Henryk to postać rodem z powstania listopadowego. Jego historia skłania do refleksji nad sensem ofiarnej obrony z góry straconej pozycji. Jego poświęcenie natomiast pozwala uwierzyć w honor i oddanie dla sprawy. Akcja “Nie-Boskiej komedii” rozgrywa się w okopach św. Trójcy, położonych na Podolu, które należy dziś do Ukrainy. Dramat nie odzwierciedla więc w pełni minionych wydarzeń, jest jednak znakomitym studium na temat władzy i ucisku. Krasiński usiłuje ukazać odbiorcom, jakie cechy należy posiadać, aby zostać przywódcą. Bohaterami, którzy spełniają wymagania związane z objęciem dowództwa, są: hrabia Henryk - wódz arystokracji, a także Pankracy - głównodowodzący rewolucjonistów. Nasuwa się pytanie, czy rewolucja rzeczywiście jest potrzebna? Według Krasińskiego jest potrzebna, gdyż trudno o lepsze wyjście, aby osądzić zdrajców ojczyzny, gotowych kolaborować z wrogiem, zdegenerowanych od wielu pokoleń. Tacy ludzie nie chcą oddać łatwo władzy. Rewolucja, mimo iż bolesna, jest właściwym narzędziem służącym do usuwania w cień zdrajców i wyzyskiwaczy niewinnych obywateli. Nie ma lepszego sposobu niż walka z pełnym poświęceniem. Ukazana przez Krasińskiego rewolucja jest chaotyczna, pozbawiona reguł, zaś jej hasła są pełne demagogii, czyli słów bez pokrycia. Mowa rewolucjonistów ogranicza się do bezmyślnego powtarzania komunałów w celu zaspokojenia próżności i ambicji dowódców. Pankracy ma świadomość, że niewiele osób wie o prawdziwym obliczu rewolucji, że zmiany po ustaniu buntu będą jedynie pozorne. Zmienią się tylko rządzący, ale dalej będzie tak samo. Każdy marzy o własnym rozgłosie (Bianchetti, przechrzty), chcąc wykorzystać nadarzającą się okazję do osiągnięcia prywatnych celów czy do objęcia władzy. Rewolucja oddaje cześć własnym bogom. Daremnie szukać dziedziny życia, której by sobie nie podporządkowała. Pocieszające jest to, że w scenie wieńczącej “Nie-Boską komedię” ostatecznie triumfuje Chrystus, a zatem symbol dobra i sprawiedliwości. Według mnie rewolucja, mimo swojego okrucieństwa, nie jest zupełnie pozbawiona sensu. Często bywa najskuteczniejszym sposobem doprowadzenia do zmian.

Dwa obrazy rewolucji łączy wiele podobieństw. To, co jest wspólne w “Nie-Boskiej komedii” i “Szewcach”, to uznanie rewolucji za siłę dewastującą, zbrodniczą, a jednocześnie niesłychanie prymitywną. Rewolucja niesie ze sobą śmierć. We każdym z wyżej wymienionych dzieł ludzie giną w wyniku gwałtownych zmian. Rewolucja jest ściśle związana z cierpieniem, z dramatem jednostki oraz społeczeństwa. W “Nie-Boskiej komedii” umiera hrabia Henryk, natomiast w “Szewcach” zostaje zabity Sajetan Tempe, wódz klasy robotniczej, a także Scurvy, dowódca faszystów. W dramacie Krasińskiego, pomimo bezcelowości zabijania, pojawia się przekonanie, że rewolucja wraz ze swoim szaleństwem jest istotnym czynnikiem zdolnym wywrzeć wpływ na skostniałą rzeczywistość. Kres szlachty jest nieuchronny, a zmiany klasowe zawsze są bolesne. Witkacy demonstrująeabsurdalność buntu jako czynnika wyzwalającego wyłącznie zło. Sukces rewolucji w “Szewcach należy łączyć z narodzinami niesprawiedliwej władzy totalitarnej, którą z pewnością obali kiedyś nowa rewolucja. A zatem zmieniają się tylko nazwiska rządzących, sytuacja pozostaje niezmieniona. Nie ma sensu przekonanie, iż w wyniku działań rewolucyjnych znikną wszelkie problemy i konflikty międzyludzkie. W każdym z trzech utworów występują reprezentanci klasy najuboższych. W “Nie-Boskiej komedii” są nimi m.in. rzeźnicy, przechrzty, kobiety lekkich obyczajów. W “Szewcach” przedstawicielami najbiedniejszych są: Sajetan Tempe i czeladnicy. Interpretowane przeze mnie utwory ukazują bezlitosny bój o władzę, podczas którego daje o sobie znać zezwierzęcenie i agresja. Bojówkarzy nie interesuje drugi człowiek. Traktują go tylko i wyłącznie jako przeciwnika. Władza, a także bój o nią, przedstawiona została jako przyczyna demoralizacji, pozbawiająca człowieka wszystkich zahamowań. W tych dwóch utworach rewolucja jawi się nam jako przede wszystkim sposób na obalenie panującego systemu i polepszenie warunków egzystencji. Trudno dostrzec w tym zamęcie, czy ludzie, ogarnięci żądzą władzy, mają jakieś marzenia, które mogłyby uszczęśliwić ich samych, a także społeczeństwo po ustąpieniu rewolucyjnej zawieruchy. Najprościej jest zdobyć władzę, trudniej zaś ją utrzymać i dobrze spożytkować. Uważam, ze dobrych przywódców można by policzyć na palcach jednej ręki.

“Nie-Boska komedia” i"Szewcy” to utwory powstałe w zupełnie odmiennych epokach literackich. Najpierw została wydana “Nie-Boska komedia” (1835), potem “Szewcy” (utwór ukończony 6 marca 1934 roku). Wymienione dzieła różnią się fabułą, jednak refleksje w nich zawarte są ze sobą zbieżne. Zagadnienie rewolucji, władzy, stosunków klasowych interesowało literatów od dawna, ponieważ pragnienie posiadania władzy jest jedną z największych ambicji człowieka. To właśnie owo pragnienie sprawia, że dochodzi do radykalnych zmian w państwie. Wywiera wpływ zarówno na politykę, jak i na inne dziedziny związane z działalnością człowieka. Przykłady w tej kwestii można by mnożyć. Jeden z nich to z pewnością kres romantyzmu po upadku powstania styczniowego, bądź też rozpowszechniony w literaturze po 1945 roku motyw złego, którym najczęściej jest hitlerowiec albo funkcjonariusz KGB. Zasadniczym podobieństwem, które widać już na pierwszy rzut oka, jest problem zła, jakie pociąga za sobą rewolucja. Cierpią wówczas bezbronni i niewinni ludzie, często cywile, kobiety i dzieci, które mają niewiele wspólnego z panującymi zamieszkami. W czasach współczesnych nierzadko mamy do czynienia z motywem zła towarzyszącego wojnie bądź rewolucji. W 1989 roku na placu Tiananmen zginęło 300 studentów, podczas wojny w byłej Jugosławii poległy dziesiątki tysięcy ofiar. Do tego dochodzą jeszcze rozruchy w państwach byłego ZSRR, chcących uwolnić się od jarzma Rosji. To nie wszystkie przykłady. Mam nadzieję, że o tych wydarzeniach ktoś napisze współczesny dramat lub powieść, żeby pozostały w pamięci potomnych.