Szanowna Komisjo temat mojej prezentacji maturalnej brzmi “Duch, upiór, zjawa. Różnorodne ujęcia tego motywu w wybranych przykładach literackich i innych tekstach kultury.” Na początku spróbuje zdefiniować pojęcia duch, upiór oraz zjawa. Otóż upiór jest określeniem dla groźnego dla ludzi ducha zmarłej osoby , w literaturze oraz filmach grozy jest określnikiem dla szerokiej grupy fikcyjnych potworów takich jak wampiry, zombie, zmory oraz zjawy. Duch natomiast jest uważany za ludzką istotę żyjącą po śmierci fizycznej ciała człowieka, bytującą w świecie pozamaterialnym. Zgodnie z doktryną spirytyzmu duchy żyją w świecie niewidzialnym, znajdującym się poza czasoprzestrzenią świata materialnego; w innym wymiarze bytowania są wszędzie, przesyłają komunikaty za pośrednictwem mediów lub bezpośrednio. Według tej koncepcji duch i dusza są synonimami. Duchy mają się manifestować przez osobę żyjącą (medium),ponadto mają się komunikować w sposób widzialny poprzez dźwięki, dotyk, hałas, zapach, poruszanie przedmiotów, muzykę itp. Zjawą nazywamy ducha zmarłego ,widmo . Symbolizuje ona śmierć, zło, pokusę, groźbę. Tak więc wszystkie te definicję odwołują się do zjawisk paranormalnych, do świata nie z tej ziemi który rządzi się nieco odmiennymi prawami niż w rzeczywistości . Nie pozostaje mi zatem nic innego jak zaprosić Szanownych Państwa na podróż której celem będzie przedstawienie w jaki sposób zostały przedstawione w świeci literatury oraz innych tekstach kultury motywy ducha, upiora oraz zjawy.

1. Pierwszymi gośćmi naszej podróży literacko- kulturalnej, którzy zaszczycili nas swoją obecnością będą zjawy i duch przeniesione na karty mickiewiczowskich “Dziadów”. W utworze tym kontakt ze światem pozaziemskim posłużył przedstawieniu zasad oraz przestróg moralnych. Wyobraźmy sobie, że zostaliśmy zaproszeni na stary, ludowy obrzęd ku czci dziadów. Jesteśmy w kaplicy na cmentarzu, miejscu odludnym, ponurym, skłaniającym do refleksji.Za pomocą formułek Guślarz przywołuje kolejno na ziemie duch przodków, które cierpią czyśćcowe katusze i nie mogą zaznać spokoju z powodu win popełnionych za życia. Na samym początku obrzędu Dziadów przybywają zjawy dwojga małych dzieci (Józio i Rózia), które reprezentują najlżejsze duch, pokutujące z powodu grzechów lekkich. Przypatrzmy się im : objawiają się w postaci aniołków ze skrzydłami, ze złocistymi piórkami, unoszą się pod wierzchołkiem kaplicy i wyglądają :“Jak listek z Listkiem w powiewie,” “Jak gołąbek z gołąbkiem na drzewie”. Jedyne ich przewinienie polega na tym, że za życia ani razu nie zaznały cierpienia. Przestrzegają zatem zebranych na obrzędzie, że " Kto nie doznał goryczy ni razu, Ten nie dozna słodyczy w niebie". Kara zatem przewidziana dla lekkich duchów nie mogła być szczególnie okrutna, skora gromada wieśniaków poprzez owoce gorczycy, które ofiarowała dzieciom potrafiła ją unieważnić. Po otrzymaniu ziarenka gorczycy duchy odchodzą, a na kolejne spotkanie przybywa widmo Złego Pana - które reprezentuje najcięższe duchy, najdotkliwiej cierpiące z powodu popełnienia za życia zbrodni. Nie wchodzi jednak do kaplicy tylko przemawia za okna. Zły pan- niegdyś dziedzic wioski, był bezwzględny dla swoich poddanych ( morzył ich głodem doprowadził nawet do śmierci), dlatego też teraz sam jest wiecznie głodny i spragniony, po ziemi musi błąkać się z ciałem i dusza dotąd dopóki nie pożywi go i nie napoi ktoś z jego poddanych. Poddani którzy występują tutaj pod postacią ptaków nocnych niestety nie zamierzają wybaczyć swojemu oprawcy, wydzierają mu nawet najmniejszą krztynę pokarmu. Widmo złego pana przyznaje w końcu, że dotknął go sprawiedliwy osąd Boży i zgromadzonym wieśniakom oznajmia następującą przestrogę " Bo kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże". Dusza złego pana została uwięziona w jego martwym ciele, dlatego też nie bez przyczyny Guślarz nazywać go będzie upiorem. Jego przykucie do ziemi jest karą , gorszą nawet od piekł właściwego, skoro zły pan stokroć woli iść do piekła. Nie marzy bowiem już o niebie, gdyż gnębi go wstręt do siebie, zżera go samotne i bezsensowe błąkanie się po ziemi- jest wiecznym tułaczem. Należy tutaj zwrócić uwagę na chór ptaków nocnych, w które wcieleni zostali po śmierci mieszkańcy wioski należącej do złego pana. Zatem to też są duchy, które ujawniły się pod postacią ptaków. Kieruje nimi chęć odwetu, nie ma tutaj miejsca na wybaczenie, pojednanie, porozumienie. Ileż bowiem to agresji jest w ciągle powtarzanym wezwaniu : " Szarpajmy jadło na sztuki , A kiedy jadła nie stanie, Szarpajmy ciało na sztuki, niech nagie świecą kości". Ptaki mają piętno mściwej sprawiedliwości Starego Testamentu, która głosi “oko za oko, ząb za ząb”. Interesujące staje się także to, z jakiej właściwie przyczyny dusze zamęczonych na śmierć wieśniaków błąkają się po ziemi w wcieleniu ptasim. Gdyby były one bez winy powinny znajdować się w niebie, lecz za pośmiertne ich losy odpowiedzialny jest zły pan, gdyż z jego winy ludzie ci pomarli nagle bez spowiedzi. Chór ptaków nocnych-duchów, które nie są w stanie przebaczyć, są nieubłagane, rządne zemsty, przekonuje nas o totalnym charakterze zła, gdzie nikt nikomu nie wybaczy, wszyscy są skazani na męki i nawet śmierć nie przynosi wybawienia. Kolejna zjawa, która przybywa na wezwanie Guślarza jest Zosia zwana też Dziewczyna i Dziewicą, która reprezentuje pośrednie duchy, czyli takie które pokutują z powodu grzechów uznawanych za średnio ciężkie. Jesteśmy tu świadkami kary którą dziewczyna musi odbywać po śmierci za swoje lekkomyślne postepowanie na ziemi za życia. Największą częścią jej kary jest brak określenia do którego świata należy. Dziewczyna wyznaje w monologu, że “nie wiem, czy jestem z tego, czy z tamtego świata”, na końcu wypowiedzi żali się : " Ani wzbić się pod niebiosa, Ani ziemi dotknąć nie mogę". Przebywa zatem pomiędzy niebem i ziemią, w zawieszeniu. Cierpienie jej, jest zwiewność i ulotność, niemożność wejścia w jakikolwiek kontakt z materią, a także pałanie nieznanym ogniem niezaspokojonej namiętności. Grzech Zosi polegał na tym iż, igrała z uczuciami ludzi, lekceważyła je i raniła, nie zaznała szczęścia ziemskiej miłości. Jak sama przestrzega zebranych “Kto nie dotknął ziemi ni razu, ten nigdy nie może być w niebie”. Prosi więc ona aby ktoś złapał ją za ręce i przyciągną do ziemi aby choć raz poczuła się człowiekiem i mogła pójść do nieba. Guślarz jednak wie iż to daremna prośba , obiecuje on jednak Zosi, że za dwa lata jej kara dobiegnie końca. Na tej ostatniej duszyczce obrzędy wywoływania duchów się skończyły. Lecz niespodziewanie zebranych odwiedza niezapowiedziany gość- “Blade Widmo”, całe w bieli, z Pąsową pręgą na sercu. Jednak zachowuje się on zupełnie inaczej niż wywołane wcześniej zjawy: nie reaguje na żadne pytania, zaklęcia ani nawet prośby, z nikim właściwie nie nawiązuje kontaktu, tylko uparcie milczy. Łączy go jedynie coś z obecna na obrzędzie Pasterką, gdyż oboje intensywnie sie w siebie wpatrują. Nic jednak nie mówią do siebie , porozumiewają się pozawerbalnie. Zatem nie przynosi żadnej przestrogi moralnej, ale nie prosi także o pomoc. Zachowanie Widma jest nie tylko wymierzone przeciwko Pasterce, lecz także przeciw wszystkim zgromadzonym na obrzędzie. W tej postawie mieści się Boska niepoznawalność i filozoficzna powściągliwość. W mickiewiczowskich dziadach motyw ducha upiora czy zjawy pełni bardzo ważna i znaczącą role. Kontakt ze światem pozaziemskim, który przedstawił Mickiewicz w romantyzmie posłużył do przekazania i przedstawienia zasad, które normują życie ludzkie. Przestrogi moralne, które wypowiadają cierpiące dusze mają bowiem o wiele większą wartość niż gdyby pochodziły od największych żyjących autorytetów. Ci co przybyli z innego świata znają tajemnice, które nie są dostępne żywym, wiedzą doskonale co może spotkać człowieka po śmierci.

2. Teraz przenosimy się w świat który Karola Dickens przedstawił nam poprzez swoje opowiadanie “Opowieść wigilijna”. Tematem utworu jest przemiana człowieka skąpego, zgorzkniałego, nieprzyjaznego w osobę pełną radości życia, hojna dla ubogich, chetną do niesienia pomocy, ofiarną,miłosierną. Realizm przeplata się tu z fantastyką: bowiem przemiana bohatera następuje pod wpływem odwiedzin trzech duchów oraz widma swojego zmarłego wspólnika. Ebenezer Scrooge był osobą skapą ale nie tylko w odniesieniu do rzeczy materialnych był on równiez skąpy w uczucia. Traktował on ludzi jak złodzieji , pasorzytów którzy tylko czekaja aby go ograbić. Nie zwarzał on na cierpienie które go otaczało , jego priorytetem był jego majatek nic sie dla niego nie liczyło, swieta uwazał za bzdurę która tylko marnuje czas. Odpychał on bliskich którzy mu pozostali. Przemiana bohatera miała swój początek w noc Wigilijną , gdy po powrocie z pracy Scrooga odwiedza widmo jego zmarłego przed siedmiu lat ( w wigilię) wspólnika Jakuba Marleya, który ostrzeba bohatera że jesli nie zmieni swojego postępowania, po śmierci czeka go wieczna męka. Zjawa zapowiada wizytę trzech innych duchów, dzięki którym los starca moze się zmienić. Po północy zjawia się pierwsza zjawa - Ducha Wigilijnej Przeszłości , duch pokazuje miejsca w których Scrooge spędził samotnie wiele wigili . Scrooge mógł tez dzięki duchowi zobaczyć swoją siostrę Fanny , ukochana która go opuściła niemogąc już znieść jego skąpstwa . Duch ukazał jej rodzine , gromadke dzieci oraz męża który wraca i oznajmia żonie iż Scrooge samotnie spędza święta w kancelari . Bohater przypomniał sobie wigilijna zabawe u pana Fezzwiga który był właścicielem składu w którym Ebenezer miał praktyki. Następnej nocy Scrooge spotyka kolejną zjawę - Ducha Tegorocznego Bożego Narodzenia . Na prośbę Scroggea zjawa pokazała jak ludzie przygotowuja się do świąt Bożego Narodzenia. Pokazuje on ubogi domek pracownika Scroogea w którym mimo biedy , ubustwa oraz choroby synka panowała radość i szczęście. Następnie Ebenezer zobaczył jak ludzie którzy cały czas ciężko pracowali ( górnik , mieszkańcy latarni morskiej, marynarze) nigdy nie zapominowali o świętach. Na koniec duch ukazał dom siostrzeńca Scroogea Freda w którym wszyscy dobrze się bawili i ubolewali nad Scroogem . Po odejściu ducha Tegorocznego Bożego Narodzenia Scrooga odwiedza duch Wigilijnej Przyszlości , ukazuje on Scroogeowi śmierć samotnego opuszczonego przez wszystkich człowieka . Pokazuje jak ludzie chandlują dobydkiem tego człowieka , nikt nie wspomina go ciepło . Ludzie z którymi robił interesy nazywaja go chciwcem , a dłuznik cieszy się z jego śmierci która spowodowała oddalenie terminu spłaty. Scrooge ze zgrozą poznaje , że widzi swoja śmierć. Widząc te obrazy Scrooge postanowia się zmienić, już nazajutrz pokazuje on iz nie były to puste słowa i wysyła chłopca z ulicy po indyka którego podarował rodzinie swojego pomocnika , a następnie udał się do domu swego siostrzeńca na świąteczny obiad . Wymowa opowiadania jest bardzo optymistyczna , pisarz pokazuje iż w kazdy człowiek nosi w sobie dobro i że wystarczy je tylko wydobyc . Na przykładzie głównego bohatera pokazuje także, że nikt nie jest zły bez przyczyny. Pokazuje iz skąpstwo Scrooge`a miało swoje korzenie w jego smutnym, samotnym dzieciństwem oraz konieczności bycia samodzielnym od wczesnych lat młodości. Jest on tez przykładem iż nigdy nie jest za późno na zmiany .

3. Kolejnym gościem naszej podróży jest Francisco de Goya hiszpański malarz , który poprzez swój autoportret znany pt. “Gdy rozum śpi, budzą się demony” ukazuje sytuację polityczną w XVIII wiecznej Hiszpanii (Obraz został namalowany pomiędzy 1797 a 1798 rokiem). Rycina przedstawia człowieka, którego głowa spoczywa na biurku na którym leżą porzucona kartka papieru i pióro . Jest on atakowany przez upiory (m.in. nietoperze i sowy). Na biurku widoczny jest napisany po hiszpańsku tytuł obrazu.( poprzez ukrycie twarzy autor najprawdopodobniej chciał podkreślić iż ta sytuacja może dotyczyć się każdego człowieka). Dzieło odnosi się do niezwykle wpływowej wówczas w Hiszpanii Inkwizycji, którą uosabiają upiory. Goya sprzeciwiał się jej stanowczo uznając za bezrozumną, gdyż jej ofiarami stawali się artyści, naukowcy, a także zwykli ludzie, których jedyną winą było to, że mają inne poglądy, inaczej myślą. Stąd postać jest ubrana w białą szatę co można interpretować jako symbol niewinności. Na obrazie widzimy, że postać ukrywa twarz w dłoniach. Czy to oznacza rezygnację, zwątpienie w ludzką dobroć i lepszy świat? Postać wyraźnie nie ma zamiaru walczyć z atakującymi potworami, poddaje się i pogrąża w rozpaczy, obojętnieje. Autor podkreśla poprzez to słabości ludzkiego umysłu. Na niebie pojawia się coraz więcej upiorów. Mają one symbolizować szybkie rozprzestrzenianie się okrucieństwa, głupoty i zabobonów wśród ludzi. Obraz wyraża ludzką bezbronność wobec otaczającego świata i zwiastuje tragiczne zwycięstwo zła nad dobrem.

4. Nasza podróż po świecie Fantazy pomału dobiega końca. Ostatnim etapem naszej podróży będzie wizyta w mitycznym świecie „Śródziemia” miejscu w którym toczy się akcja wybitnego dzieła „Władca Pierścieni” autorstwa Johna Tolkiena. Naszymi gośćmi będą Nazgule , widma 9 królów którzy otrzymali od Saurona 9 pierścieni które miały pomóc im zdobyć władzę którą pożądali ponad wszystko. „Dziewięć ofiarował śmiertelnym ludziom, dumnym, możnym ludziom, których w ten sposób usidlił. Dawno, dawno temu ulegli oni władcy Jedynego Pierścienia i stali się upiorami, cieniami Wielkiego Cienia, jego najokrutniejszymi sługami”. Legendy powiadają, iż kiedyś Nazgûle były potężnymi królami i czarnoksiężnikami wśród ludzi. Każdy z nich otrzymał od Saurona jeden z Pierścieni, o czym mówi znany wstęp z “Władcy Pierścieni. Żądza władzy doprowadziła ich do upadku , zatracili oni swe człowieczeństwo i choć dzięki pierścieniom zdobyli długowieczność oraz olbrzymią potęgę, wkrótce stali się oni sługami którzy nie potrafią żyć bez swego władcy . Tolkien poprzez postacie upadłych królów pokazuje do czego może doprowadzić ludzka zachłanność oraz nie zważanie na środki które doprowadzają nas do zwycięstwa.

Przedstawione przed chwila różnorodne formy ukazywania funkcji zjawy, ducha, upiora w literaturze oraz innych tekstach kultury inspirują czytelnika do refleksji i dyskusji nad ciągle żywymi i aktualnymi sprawami dnia dzisiejszego. Nad istotą śmierci, która nie wybiera, nie sugeruje tylko przychodzi po człowieka, kiedy nadszedł jego czas. Nad etycznymi zasadami, które powinny odgrywać ważną rolę w życiu człowieka. Nad zagadnieniami lojalności, prawdomównością oraz zważaniem na innego człowieka w czasach kiedy liczą się tylko pieniądze, władza, znajomości, które maja na usługach wiele ludzkich istnień i nie zawsze kierują się ich dobrem.