Grupa Wyszehradzka jest najbardziej rozpoznawalna formą współpracy w Europie Środkowej. Była wynikiem sytuacji zaistniałej po upadku bloku wschodniego i zaniku dotychczasowego status quo. Jako forma współpracy celowej miała pomóc trzem państwom o najbardziej zaawansowanej transformacji w jak najszybszym włączeniu do zachodnich struktur gospodarczych oraz bezpieczeństwa, a także w likwidacji RWPG i Układu Warszawskiego. Grupa Wyszehradzka, początkowo określana Trójkątem Wyszehradzkim, była jednakże bezpośrednio wynikiem spotkania na szczycie, które odbyło się w dniach 12 – 15 lutego 1991 r. w węgierskim Wyszehradzie. W deklaracji podpisanej przez prezydentów: Czeskiej i Słowackiej Republiki – Vaclava Havla, Republiki Węgierskiej – Jozsefa Antalla oraz Rzeczypospolitej Polskiej – Lecha Wałęsę, wskazano na wolę intensyfikacji współpracy, w tym także w dziedzinie obronności. Nie utworzono stałych organów, a jedynie postanowiono ustanowić współpracę polegającą na stałych konsultacjach ambasadorów państw Trójkąta w krajach trzecich. Deklarowano zwłaszcza działania na rzecz ukształtowania współpracy i ścisłych kontaktów z instytucjami europejskimi oraz prowadzenie konsultacji w sprawach dotyczących bezpieczeństwa państw sygnatariuszy. Opowiedziano się za wsparciem wolnego przepływu kapitału i siły roboczej oraz rozwojem współpracy gospodarczej na zasadach rynkowych. W tekście deklaracji znalazły się także zapewnienia o stworzeniu korzystnych warunków do bezpośredniej współpracy przedsiębiorstw i dla inwestycji z kapitałem zagranicznym, rozwoju infrastruktury w sferze komunikacji, systemów energetycznych i sieci telekomunikacyjnych, współpracy ekologicznej, a także stworzeniu odpowiednich warunków do swobodnej wymiany informacji, prasy oraz dóbr i wartości kulturowych. Kolejnymi porozumieniami, które miały służyć bezpieczeństwu całego regionu były przyjęte przez partnerów z Grupy Wyszehradzkiej w Krakowie (6 X 1991 r.) i w Pradze (6 V 1992 r.). Podczas spotkania w Krakowie przyjęto oświadczenie ministrów spraw zagranicznych, w którym podkreślono konieczność budowania jednolitego systemu bezpieczeństwa europejskiego i upomniano się o gwarancje równych szans bezpieczeństwa dla wszystkich państw. W dokumencie tym zawarto postulat włączenia państw „wyszehradzkich” do bezpośredniej współpracy z Sojuszem Północnoatlantyckim i Unią Zachodnioeuropejską. W pierwszym okresie współpracy państw Trójkąta istniały jeszcze Układ Warszawski i Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Fakt istnienia tych struktur łączących się z przeszłością, z którą chciano jak najszybciej zerwać, sprzyjał kooperacji, ale też już na początku istnienia tego forum współpracy subregionalnej pojawiły się problemy różnego widzenia jej zakresu, doszły kłopoty wynikające z rozpadu Czechosłowacji i chłodny stosunek do tej idei ze strony rządu Republiki Czeskiej. Niewątpliwym sukcesem pierwszego okresu działania Trójkąta Wyszehradzkiego było porozumienie o utworzenie strefy wolnego handlu między trzema krajami, zawarte 21 XII 1992 r. (Środkowoeuropejskie porozumienie o Wolnym Handlu – CEFTA) . Rozpoczynała ona proces wprowadzania strefy wolnego handlu pomiędzy Polską, Czechosłowacją i Węgrami. Co jest specyficzne dla stosunków państw wyszehradzkich, również ona charakteryzowała się minimalnym stopniem instytucjonalizacji. Jedynym jej organem statutowym był Wspólny Komitet, składający się z przedstawicieli państw członkowskich. Nadzorował on realizację umowy, natomiast zbierał się gdy istniała taka potrzeba, nie rzadziej jednak niż raz w roku. Decyzje w jego ramach podejmowane były na zasadzie jednomyślności. Porozumienie zawierało, co charakterystyczne, listy towarowe uzgadniane dwustronnie. Powołanie CEFTA stworzyło określone ramy w obszarze współpracy gospodarczej. W związku z podziałem Czechosłowacji na dwa państwa od 1 I 1993 r. zrezygnowano z używania dotychczasowej nazwy na rzecz nowej – Grupa Wyszehradzka. „Narastające napięcia między Węgrami a Słowakami, brak ściślejszej współpracy między Czechami a Słowakami, praska idea „własnej drogi” do NATO i UE oraz niejednorodna bratysławska polityka zewnętrzna powodowały, iż współpraca regionalna w 1993 r. znalazła się w impasie”. W literaturze można się spotkać z poglądem, iż zamknął się tym samym pierwszy okres działalności Grupy Wyszehradzkiej. Na lata 1993 – 1997 przypada praktyczne zawieszenie współpracy między państwami Grupy. Ponowne ożywienie współpracy nastąpiło po decyzjach, które zapadły na forach NATO i UE w 1997 r. i dotyczyły ich rozszerzania. Jednak dopiero zwycięstwo w wyborach 1998 r. zwolenników współpracy regionalnej w Czechach i na Słowacji, którzy zastąpili Vaclava Klausa i Vladimira Mečiara, przyniosło faktyczne odnowienie tej współpracy. W październiku 1998 r. Polska, Czechy i Węgry wydały oświadczenie o odnowieniu współpracy. Okres intensywnej współpracy krajów Grupy Wyszehradzkiej przypada na lata 1998 -2004, czyli okres negocjacji akcesyjnych z Unią Europejską. W dniu 14 V 1999 r. w Bratysławie doszło do ważnego dla Grupy spotkania premierów i ministrów spraw zagranicznych. W dokumencie końcowym szczytu wskazano dziewięć obszarów, na których miała się koncentrować odnowiona współpraca partnerów. Zaliczono do nich: politykę zagraniczną, politykę wewnętrzną, edukację, kulturę, współpracę społeczeństw, sport, naukę i technikę, ochronę środowiska, infrastrukturę i współpracę transgraniczną. W tak szerokim programie znalazła się również polityka obronna. W pierwszej części dokumentu zapowiedziano odbywanie stałych konsultacji dotyczących polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony, współdziałania w zakresie kształtowania bezpieczeństwa regionalnego i przeciwdziałania kryzysom oraz wymianę doświadczeń wynikających z udziału trzech partnerów w NATO, a także wspieranie słowackich dążeń zmierzających do przystąpienia do Sojuszu i UE. Wśród innych, bardzo ambitnych zamiarów Grupy znalazły się takie jak: wspólne kształcenie urzędników administracji państwowej i służ dyplomatycznych w przyszłej akademii dyplomatycznej, ufundowanie nagrody Wyszehradzkiej dla osób lub instytucji najbardziej przyczyniających się do rozwoju współpracy regionalnej. Uzgodniono odbywanie stałych spotkań na szczeblu premierów i ambasadorów oraz na wzór stosowany w innych organizacjach międzynarodowych, przyjęto zasadę tzw. rotacyjnej prezydencji państw gospodarzy.
W dniach 15 – 16 X premierzy czwórki spotkali się ponownie w słowackiej Jaworzynie i w trakcie tego nieformalnego szczytu powołali Fundusz Wyszehradzki. W dniach 10 – 11 VI 2000 r. podpisano deklarację i umowę o założeniu Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego. W piętnastopunktowym dokumencie podsumowującym szczyt określony plany współpracy, a za najważniejsze uznano współdziałanie na rzecz integracji Grupy z Unią Europejską oraz pomoc dla Słowacji w uzyskaniu członkowstwa w NATO. Wśród innych zadań znalazła się także współpraca w dziedzinie obronności i przemysłu obronnego. W deklaracji końcowej z 19 I 2001 r. na spotkaniu prezydentów Grupy Wyszehradzkiej w Pszczynie opowiedziano się za kontynuacją przez Sojusz Północnoatlantycki polityki „otwartych drzwi” oraz potwierdzono poparcie dla Wspólnej Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. W deklaracji stwierdzono między innymi: „Pozytywnie oceniamy dziesięcioletni dorobek współpracy Wyszehradzkiej. Wyrażamy gotowość do jej kontynuowania i pogłębiania. (…) Za sprawę o priorytetowym znaczeniu uważamy przystąpienie naszych czterech krajów do UE. Szybki akces do Unii na korzystnych, równoprawnych warunkach będzie oznaczał nie tylko spełnienie naszych narodowych aspiracji integracyjnych, ale przyczyni się również do zdynamizowania procesu jednoczenia Europy.” Na początku XXI wieku polityczna aktywność partnerów jeszcze wzrosła. W 2002 i 2003 r. intensywność kontaktów na najwyższym szczeblu nadal była podtrzymywana. Współpraca w ramach Grupy uzyskała wielostronny i wielopłaszczyznowy charakter. Odnowa jej działania, jaka nastąpiła w końcu lat 90 – tych, nie dotyczyła tylko szczebli najwyższych, rządowych, prezydenckich czy parlamentarnych. Powyższy wkład w jej rozwój należy przypisać m.in. Funduszowi Wyszehradzkiemu, jedynej sformalizowanej struktury Grupy, dzięki któremu udało się sfinansować kilkaset wielostronnych przedsięwzięć sprzyjających rozwojowi praktycznej i bezpośredniej współpracy obywateli i instytucji czterech krajów np. projekt Regionalnego Centrum Kultury w Bielsku – Białej, festiwal Wyszehradzki 4 plus, który realizowały Wrocław, Ołomuniec, Pecs i Preszew. Ważnym dokonaniem Funduszu jest uruchomienie przyznawania grantów naukowych, szczególnie premiujących rozwój współpracy czterostronnej oraz funduszu stypendialnego.
Ważnym obszarem współpracy Grupy jest polityka obronna, której początek wiąże się ze spotkaniem ministrów obrony i podpisaniem przez nich umowy o współpracy wojskowej – 27 II 1991 r. Okres najaktywniejszego współdziałania wiąże się z procesem akcesyjnym do Sojuszu Północnoatlantyckiego. I tak 12 VII 1997 r. w Budapeszcie, podczas spotkania ministrów obrony, próbowano uzgodnić wspólne stanowisko negocjacyjne do rozmów z NATO. Już po przystąpieniu Czech, Polski i Węgier do NATO konstytuowano stałą wymianę poglądów i informacji, zarówno w formule tzw. złotej trójki, jak i z udziałem Słowacji, która pozostawała poza Sojuszem Na spotkaniu 30V 2001 r. w Bratysławie podpisano list intencyjny w sprawie powołania polsko – czesko – słowackiej jednostki wojskowej.
Ważnym momentem spotkań ministrów obrony, które odbywały się w latach 1997 – 1999, było powołanie sześciu trójstronnych grup roboczych (TGR). Po przystąpieniu Polski, Czech i Węgier do NATO, szefowie resortów obrony na spotkaniu w kwietniu 1999 r., zdecydowali o kontynuacji prac trzech TGR. Podczas tego spotkania omówiono także kwestię przekazywania doświadczeń integracyjnych państwom aspirującym do NATO i wspierania polityki „otwartych drzwi”. Prace Grupy, szczególnie w okresie bezpośrednio poprzedzającym wstąpienie Czech, Polski i Węgier do NATO, zdominowała problematyka euroatlantycka.
Lata 2001 – 2002, w sprawach obronnych określono jako priorytetowe wsparcie dążeń słowackich w procesie akcesyjnym do NATO, współpracę przemysłów obronnych, koordynację współdziałania w zakresie budżetów obronnych, badań i rozwoju, harmonizację bieżącej działalności w dziedzinie ulepszania sprzętu i wyposażenia wojskowego, współpracę w obszarach objętym natowskim programem Defense Capabilities Initiative (DCI). Natomiast w programie przewodnictwa czeskiego zaplanowano odbycie spotkania w formule rozszerzonej o Austrię i Niemcy poświęcone zwalczaniu ekstrem izmów, seminarium na temat ESDP, konsultacji w związku z przeprowadzonymi reformami sił zbrojnych, współpracą przemysłów obronnych oraz wsparciu relacji przez Ukrainę tzw. Ukraine – NATO Action Plan i w ogóle umocnieniu relacji tego kraju ze społecznością transatlantycką. Współpraca w ramach trójstronnych grup roboczych w najważniejszych obszarach koncentrowała się na: tworzeniu systemu dowodzenia i łączności – za co uczyniono odpowiedzialną Polskę,; organizacji zakupów – odpowiedzialne Węgry; standaryzacji, kodyfikacji i adaptacji – odpowiedzialne Czechy. Ważnym obszarem współpracy jest współpraca naukowo – techniczna, która dotyczy uzbrojenia i infrastruktury i została nawiązana w 1993 r. po podpisaniu „Porozumienia o współpracy w dziedzinie wojskowej” oraz protokołów dodatkowych zawartych pomiędzy wojskowymi instytutami Polski i Słowacji. Wojsko Polskie jest zainteresowane rozwojem współpracy z armią słowacką np. w zakresie topograficznej i wymiany wojskowych map topograficznych, danych analogowych i numerycznych oraz informacji z dziedziny geodezji i kartografii wojskowej, ratownictwa lotniczego, zabezpieczenia radiolokacyjnego oraz szkolenia wojsk lądowych i lotniczych. Państwa Grupy na spotkaniu premierów w Kromerižu w marcu 2004 r. przyjęły Deklarację o współdziałaniu po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Wydaje się, iż miała ona ukrócić spekulacje na temat wyczerpania się formuły współpracy w czworokącie. W deklaracji bowiem strony wyraziły chęć dalszego współdziałania w ramach UE, także w poszerzonej o Austrię i Słowenie formule umacniania tożsamości środkowoeuropejskiej, oraz utrzymania niezinstytucjonalizowanego charakteru współpracy. Jednomyślne wsparcie Ukrainy podczas pomarańczowej rewolucji, wysłanie obserwatorów wyszehradzkich na wybory oraz przyznanie z Funduszu Wyszehradzkiego stypendiów doktorantom z Ukrainy, mogło dowodzić, że deklaracja nie była tylko pustą obietnicą. Obecnie przed Grupą Wyszehradzką stanęło poważne wyzwanie w momencie osiągnięcia już prawie wszystkich najważniejszych celów z obszarów współpracy, nakreślonych na początku procesów transformacyjnych. Takimi wyznacznikami jej pracy były dwa cele: Unia Europejska i NATO. Najważniejsze, jest zdefiniowanie wspólnych obszarów działania. Współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa i obronności z pewnością może pozostać ważnym spoiwem Grupy. Wspólna brygada wojskowa, udział w rejonach konfliktów. Oddzielnym zagadnieniem pozostaje współpraca naukowo – techniczna w dziedzinie militarnej. Jest ona szczególnie trudna w warunkach rozbudowanych potencjałów przemysłów obronnych oraz dużej redukcji rynków broni, którym towarzyszy protekcjonistyczna polityka rządów wobec własnego potencjału wytwórczego. Oczekuje się, że nowymi elementami wielostronnej i dwustronnej współpracy wojskowej mogą być tak wysoce specjalistyczne prace, jak np. współdziałanie wojskowych instytucji meteorologicznych. Co będzie w przyszłości z Grupą Wyszehradzką trudno jest rozstrzygnąć. Historia minionych kilkunastu lat współpracy państw wyszehradzkich dowodzi jednak, że potrafiono, kiedy to było potrzebne, korzystać z forum jako potrzebnego narzędzia kooperacji i osiągania ważnych celów (np. NATO i koordynacja działań tzw. złotej trójki – Czechy, Polska i Węgry, ale i też przyspieszenia w stosunku do natowskich aspiracji Słowacji). W aspekcie dotyczącym integracji z UE również znajdziemy wiele przykładów korzystnej współpracy. Należy stwierdzić, że treści i cele zawarte w deklaracjach wyszehradzkich i pszczyńskich wypełnione zostały w zdecydowanej większości rzeczywistymi osiągnięciami i nie pozostały tylko w sferze deklaracji politycznych. To też czynnik, który pozwala przewidywać korzystny rozwój sytuacji dla dalszej współpracy między państwami Grupy. Na przyszłość Grupy Wyszehradzkiej nie należy patrzeć przez pryzmat nierealnego kalkulowania formalnego udziału czwórki w UE. Ważniejsze jest natomiast poparcie społeczne dla wspólnych działań Grupy oraz to, że Europa Środkowa stanowi dla partnerów sferę najbliższego sąsiedztwa, z którą każde państwo połączone jest często wspólną historią, również przeszłością doświadczeń kooperacyjnych w ramach Grupy w ciągu ostatnich kilkunastu lat i wspólnej drogi do UE i NATO. W odniesieniu do doświadczeń organizacyjnych Grupy stwierdzić można, że pomimo jasnych deklaracji nietworzenia zinstytucjonalizowanych form jej pracy, to do podniesienia efektywności współdziałania na pewno przyczyniło się powołanie Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego oraz ustanowienie rotacyjnej rocznej prezydencji Grupy. Można sądzić, że zinstytucjonalizowane formy współpracy przetrwają, trudno będzie z nich zrezygnować, nawet gdyby były ku temu jakieś powody. Wśród innych czynników sprzyjających przyszłej współpracy lokują się także, i przede wszystkim, bliskość geograficzna i podobieństwo kulturowe. Przed Grupą rysują się liczne wspólne pola działania obejmujące, poza już wymienionymi, np. ochronę środowiska naturalnego, infrastrukturę i transport oraz turystkę. W obszarze współpracy politycznej perspektywiczny charakter może mieć działanie koordynujące wobec państw trzecich, np. w formule V4 plus. Dotyczyć to może m.in. Ukrainy, Mołdawii, Rumunii, Austrii, krajów bałkańskich oraz Izraela. Zaś do najważniejszych zagrożeń zaliczyć można zbyt silny związek jej pracy z bieżącymi wydarzeniami i działaniami politycznymi w krajach partnerskich, próby rywalizacji i swego rodzaju wyścigu w osiągnięciu celów narodowych bez liczenia się z interesami innych partnerów. Z zaprezentowanych rozważań, wynika, że misja Grupy Wyszehradzkiej nie zakończyła się, ale nabiera dodatkowego wymiaru.

BIBLIOGRAFIA: Euroatlantycka przestrzeń bezpieczeństwa, pod red. J Czaja, Warszawa 2005 Świat i Polska u progu XXI wieku, pod red. M. Szczepaniak, Toruń 1994 Współczesne stosunki międzynarodowe, pod red. T. Łoś – Nowak, Wrocław 2008