SYSTEM POLITYCZNY WIELKIEJ BRYTANII Wstęp

Parlamentaryzm brytyjski, a właściwie cały ustrój polityczny panujący w Wielkiej Brytanii jest jednym z bardziej wyróżniających się, wręcz oryginalny w Europie, jak i na całym świecie. Jeżeli chodzi o Europę to godny zauważenia jest fakt, że panuje tam cały czas monarcha, jednakże w Holandii czy Szwecji również, więc co szczególnego jest w WB? [1] Otóż jako całkiem małe państwo, przez wielki utrzymywało pozycję mocarstwa, w XX wieku ją poszerzyło stając się częścią składową Wielkiej Trójki i utrzymuje ją silną do dziś, o czym świadczy chociażby silna pozycja w Unii Europejskiej. Praktycznie WB nieustannie od XVIII wieku kształtuje politykę międzynarodową.
Jest to jeden z lepiej działających ustrojów politycznych. Stała mocna pozycja funta brytyjskiego zdaje się to potwierdzać. Co więcej, mimo, że WB jest ciągle monarchią i to Stany Zjednoczone Ameryki wiodą prym jako najdoskonalsza demokracja świata, to jednak w 1865 roku brytyjski polityk John Wright nazwał „matką parlamentów” [2] parlament WB.

Historia

Charakterystyczną cechą „ustroju politycznego Wielkiej Brytanii jest nieprzerwany rozwój urządzeń politycznych dokonywany z zadziwiającą ciągłością. Nie są to dzieje burzenia starego i budowania nowego ustroju, lecz raczej historia nieuchwytnych modyfikacji, bardzo powolnych zmian. Łatwo można stwierdzić poważne różnice pomiędzy ustrojem politycznym jednej epoki i następnej, oddalonej od niej o jeden bądź kilka wieków, trudno natomiast wykryć zmiany przy porównaniu okresów dwóch najbliższych pokoleń. Rzadko, bowiem można wskazać dokładna datę zmian, wszystko dzieje się „około” tego lub owego roku albo nawet „w ciągu” tego czy innego pokolenia”. [3]

Ten fakt stanowi pierwszą trudność w zajmowaniu się historią [4] ustroju WB. Nie można, bowiem jednoznacznie stwierdzić, kiedy system czysto monarchiczny przeszedł w demokrację, gdyż takich perturbacji, jak podkreśla Gdulewicz, [5] nie było. Jednakże ta sama publikacja podaje podział na 3 okresy, które układają w niemalże systematyczną całość ową ewolucję:

1. Okres kształtowania się reprezentacji ogólnonarodowej. Oddzielenie się parlamentu od władzy królewskiej. Zakończony w XVI wieku. Okres ten uregulował w pewnym stopniu stosunki panujące między władzą wykonawczą a ustawodawczą. [6]
   W tym czasie powstawały zalążki parlamentaryzmu. Początek tego procesu datuje się już a XII wiek, kiedy to dynastia normandzka była wypierana przez Plantagenetów. Oczywiście miejscem powstawania takiego tworu mógł być tylko dwór królewski, czyli ówczesny ośrodek życia kulturalnego i politycznego. Wyróżniamy:  Kurię Królewską (Curia Regis) – zgromadzenie dygnitarzy przy dworze królewskim  Zgromadzenie Wasali o Rada Zwykła (Concilium Ordinarium) – najbliżsi doradcy Korony o Wielka Rada (Magnum Concilium) – zgromadzenie króla i baronów. [7]

To właśnie Wielka Rada, w składzie, której od 1215 roku zasiadali biskupi, opaci, baronowie i hrabiowie, [8] a od 1265 kiedy to przestała być zjazdem feudałów, a stała się organem reprezentacji również rycerstwa oraz mieszczan stała się Parlamentem i tą datę przyjmuję się jako rok jego powstania. [9]

Sama nazwa parlament, czyli parlamentum została zastosowana w tym samym czasie, czyli za panowania Henryka III (1216-1272). Była tłumaczona jako sklep z gadaniną lub konferowanie. Oczywiście nie było to zgromadzenie w żaden sposób podobne do dzisiejszego. Była to ciągle rada królewska, ale rozszerzona o głos przede wszystkim mieszczan - „ciało to było na równi ciałem ustawodawczym i administracyjnym, finansowym i sądowym”. [10]

Największym osiągnięciem tego okresu jest uchwalenie w 1215 r. Wielkiej Karty Wolności (Magna Charta Liberatum), która to wciąż stanowi część prawodawstwa składającego się na Konstytucję WB, o której będzie mowa w dalszej części pracy. Karta: • Dawała okrojoną niezależność Rady w sprawach finansowych i sądowych, • Zabraniała ściągania podatków bez jej zgody, • Była zalążkiem sądów przysięgłych, czyli sądzenia równych przez równych (czyli szlachtę przez szlachtę, inne równości w tym momencie historycznym nie wchodziły w grę), • Regulowała kary majątkowe, • Stanowiła prawo oporu, czyli możliwość legalnego wystąpienia przeciw królowi w razie łamania postanowień Karty. [11]

Opisuję Kartę dość szczegółowo, ponieważ jest ona jako dokument niemalże tym, czym Deklaracja Niepodległości dla Amerykanów. Oczywiście pomijam aspekty klasowe, ponieważ poruszamy się w epoce feudalnej. Jednocześnie przypominam, że w Polsce pierwsze zalążki przywilejów pojawiają się dopiero za Kazimierza Wielkiego, czyli 100 lat później i to w na pewno nie parlamentarnej formie.

Kolejne wydarzenie tego okresu, które wymaga opisania to podział Wielkiej Rady w XIV w. na dwie izby, czyli Izbę Lordów (House of Lords) i Izbę Gmin (House of Commons), a nie wyodrębnienie się jak w XVIII w. we Francji trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i mieszczan. Oczywiście cały czas na czele obu izb pozostawał król. Ustalono również zasadę w myśl, której ważność każdej z ustaw gwarantowało jedynie poparcie obu izb i króla. Można dodać, że decyzje parlament podejmował według zasady kolejnego rozpatrywania sprawy przez obie izby, [12] nie osobnego rozpatrywania stanowego jak to miało miejsce w innych paramentach. To angielska praktyka jest dzisiejszym standardem i klasyką parlamentaryzmu.

Wiek XV to początek projektów ustaw tzw. bills, czyli odpowiedzi na petycje przedkładane królowi. Jest to początek inicjatywy ustawodawczej parlamentu. Oprócz tego „od 1377 roku Izba Gmin posiada prawo wniesienia przez Izbę Lordów skargi przeciwko osobom urzędowym oskarżonym o nadużycie władzy, defraudację itp.” [13] – procedura ta będzie zwana impeachmentem. Ta ogromnie istotna procedura zapisała się na stałe w ustrojach wielu państw i jest wykorzystywana do dnia dzisiejszego w rozwiniętych demokracjach (USA, Litwa, etc.).

Od XIV w, król musiał zapewniać w przysiędze koronacyjnej, że będzie respektował prawa ustanowione przez parlament. Jednak jako monarcha miał prawo prerogatywy, czyli dekretów królewskich omijających parlament. Później u boku króla utworzono Tajną Radę (Privy Council), szybko stała się instrumentem wykonawczym woli królewskiej.

Od XV w. w Anglii ewoluuje mandat poselski jako reprezentacja narodowa. W 1406 r. wydano przepisy regulujące powoływanie posłów do Izby Gmin. Dzięki temu w XVIII w. zaistniała instytucja wolnego mandatu poselskiego, która dawała deputowanemu swobodę głosowania. [14]

Od 1541 r. król musiał zapewnić poszanowanie nietykalności członków parlamentu, swobody dyskusji oraz swobodnego dostępu do tronu (w ramach zdrowego rozsądku) dla jego członków.

2. Okres walki parlamentu z monarchią, uwieńczony ukształtowaniem się systemu parlamentarnego w XVII w. (epoka Stuartów). [15]

To oczywiście czas Rewolucji Angielskiej [16] i walki monarchii z parlamentem. Owe wydarzenia polityczne doprowadziły w efekcie do podpisanie w 1628 r. przez króla Petycji o Prawach (Petition of Rights), w których to przyznawał się do łamania Karty Wolności i wielu innych wykroczeń. Zamknęła ona drogę do absolutyzmu i była kolejnym po Wielkiej Karcie krokiem do umocnienia pozycji parlamentu i wolności obywatelskich.

Konflikt kończy się w latach 1668-1689 okresem „Chwalebnej Rewolucji” (Glorius Rewolution). Przypieczętował on pozycję obu Izb. Odtąd już nigdy król nie zakwestionuje jego roli. Dało to początek bumowi gospodarczemu i kulturalnemu, a przede wszystkim stabilizacji. [17] Również i ten okres posiada swoje milowe akty prawne: Habeas Corpus Act [18] (1679), Ustawa o Prawach (Bill of Rights) z 1689 r. [19] Podstawą do kształtowania się demokracji parlamentarnej była uchwalona 1701 r. Ustawa o Następstwie Tronu [20] (Act of Settlemnet) oraz wcześniejsza Petycja o prawach.

Najważniejszy z nich to Ustawa o Prawach. Ostatecznie potwierdzono wyłączność parlamentu do stanowienia podatków oraz innych obciążeń, regulowanie wielkości armii a także najważniejsze - stanowienie prawa. Bardzo ciekawa regulacja to część mówiąca o tym, że to parlament jest forum do dociekania krzywd obywatelskich doznanych od Korony. Obowiązuje do dziś. Jednocześnie dokument był gwarantem wolności słowa, debat oraz zalecał częste zwoływanie sesji parlamentarnych.

„Niewątpliwym osiągnięciem tego okresu było utrwalenie zasad, ze król, zgodnie z rozpowszechnioną w Anglii doktryną Johna Locke’a, podlega prawu. Jego władza nie jest pochodzenia boskiego, lecz stanowi wynik umowy zawartej ludem. Do obowiązków panującego należy ochrona wolności i własności. Król ma prawo wykonywania przekazanej mu władzy, dopóki jej nie nadużywa – w przeciwnej sytuacji lud może go jej pozbawić.” [21] To chyba najistotniejszy powód, dzięki któremu nie doszło do rewolucji rodem z Francji. Realna perspektywa utraty przywilejów królewskich skutecznie wyhamowała władcze zapędy monarchów. Wybrali wygodne życie, niż nieograniczoną władzę i problemy z nią związane, ale to tylko moje skromne zdanie. Jednakże do dziś poparcie dla monarchii jest bardzo wysokie i z tego, co wiem nikt nie planuje jej obalania, więc chyba nikt nie stracił na tej transakcji.

Jeszcze jednym godnym odnotowania faktem niech będzie utworzenie Gabinet Council, czyli kręgu złożonego z najbliższych królowi ministrów w miejsce Tajnej Rady. Od 1695 w skład tej rady powoływano członków partii, która zwyciężyła w wyborach, bo koniec XVII w. to czas kształtowania się pierwszych partii politycznych, czyli wigów i torysów. Rada ewoluowała i już w 1705 roku Izba Gmin uchwaliła, że minister powinien legitymować się mandatem parlamentarnym, Po części zapobiegło to wyłączności lordowskiej w Gabinecie. Ten krok zakończył praktycznie proces powstawania współczesnego ustroju. Teraz pozostało już tylko go udoskonalać. O tym mówią następne okresy.

3. Okres umacniania się systemu parlamentarno - gabinetowego w wieku XVIII i pierwszej połowie wieku XI. [22]

Datuje się go na czas nowej dynastii panującej. Dla przypomnienia dodam, ze dynasta hanowerska wywodzi się z kręgu kultury germańskiej. Jerzy I i Jerzy II nie byli zapoznani z prawem i zwyczajami angielskimi, a nawet z językiem! Dlatego zachowali „pod angielską koroną niemiecki sposób myślenia”. [23] Stało się to przyczyną nieobecności króla na obradach parlamentu i gabinetu, ponieważ nic nie rozumiał, więc nie miał, co tam robić. Jego funkcję, czyli przewodniczenie, przejął z czasem pierwszy minister – premier, czyli pierwszy Lord Skarbu.

Rok 1782 przyniósł kolegialną odpowiedzialność gabinetu przed parlamentem. Dzięki temu podobnie jak w Polsce dziś, tam wtedy wyklarowała się zasada, że jeśli premier nie ma poparcia Izby Gmin, czyli Izby Niższej, król rozwiązuje izbę i odbywają się nowe wybory. W tym czasie następuje powolna, acz znacząca zmiana. Do tej pory to król praktycznie udzielał zaufania gabinetowi, parlament był trochę obok. Tak już w XIX wieku parlament zagarnia dla siebie funkcję powoływania faktycznego gabinetu i zamiast go zwalczać, korzysta z jego uprawnień. Jednak punkt, który mówi o odpowiedzialności gabinetu przez Izbą Gmin ma echo, które z kolei mówi, że premier na polecenie króla może ją rozwiązać. W tym momencie „władza króla staje się nominalna”. [24]

4. Czasy najnowsze, których cechą charakterystyczną staje się dominacja egzekutywy (gabinetu i premiera) nad legislatywą. [25]

Ostatni okres ewolucji parlamentaryzmu to już właściwie ostatnie jego szlify. Kończy się formować system partyjny. Monarcha ma ustabilizowaną pozycję. Brakuje tylko poszerzenia głosu ludu. Nie zapominajmy, że nadciąga kolejny kataklizm – komunizm, faszyzm, a później totalitaryzm. Tu kolejny ukłon w stronę Brytyjczyków. Nie mogąc walczyć z klasą robotniczą, nadają jej prawa wyborcze. Zniesienie cenzusu majątkowego i innych uregulowań obowiązujących niezmiennie od średniowiecza to rok 1832 i reforma prawa wyborczego, rozszerzyła prawo wyborczego na „solidną i szacowną klasę średnia”. [26] W dalszej kolejności rozszerzono zasadę powszechności i nadano prawa wyborcze kobietom. Jednocześnie kończy się okres panowania arystokracji. System dwupartyjny mocno zakorzenia się w ustroju. Wojny światowe przynoszą natomiast wzrost interwencjonalizmu państwowego, tak samo jak np. w USA.

Społeczeństwo i skutki wojny to kolejne progi, które przekracza system parlamentarno – gabinetowy. Izba Gmin powoli traci swoją równorzędność z gabinetem. Powodują to silne osobowości polityczne. W. Churchill, M. Thatcher to ludzie dzięki, którym funkcja premiera staje się nadrzędną w procesie zarządzania krajem.

To wszystko czyni nieadekwatną oficjalną nazwę ustroju politycznego Wielkiej Brytanii: monarchia konstytucyjna. Gdyż faktycznie w ustroju jako w mechanizmie, nie ma króla, gdyż jego funkcja jest marginalna, a akt zwany konstytucją – de facto – nie istnieje. Jedyne co, można powiedzieć w jej obronie, to niezaprzeczalny fakt oparcia systemu ciągle na autorytecie władcy, co gwarantuje stabilność marki politycznej WB.

Konstytucja

Zacznijmy od terminologii: „konstytucja (od łac. constituo,-ere - urządzać, ustanawiać, regulować) [27] to ustawa zasadnicza wyposażona w najwyższą moc prawną, regulująca podstawy ustroju państw., określająca zasady organizacji i powoływania najważniejszych ogniw aparatu państw. oraz normująca podstawowe prawa i obowiązki obywatela. Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do całości porządku prawnego, normy konstytucji stanowią podstawę i punkt wyjścia pozostałych norm w państwie, które powinny konkretyzować normy konstytucji i nie mogą być z konstytucją sprzeczne. Konstytucję cechuje specyficzna forma: jest to dokument traktujący o specjalnym sposobie uchwalania konstytucji, dokonywania w niej zmian i o jej szczególnej strukturze wewnętrznej”. [28]

Taką definicję podają współczesne encyklopedie i słowniki. W myśl tego W. Brytania „konstytucji jako ustawy zasadniczej nie posiada”. [29] Jako monarchia konstytucyjna o systemie politycznym definiowanym jako parlamentarno gabinetowy ma cały zbiór aktów, które to składają się na Konstytucję materialną złożoną [30] nieskodyfikowaną. Brak Konstytucji jako ustawy jest specyficzną cechą ustroju WB. Podobne zjawisko obserwujemy w Izraelu i Nowej Zelandii, czyli zaskakująco skutecznie działających państwach, które mogą poszczycić się bardzo wysokim PKB na jednego mieszkańca.

Na prawo konstytucyjne WB składają się następujące źródła prawa: [31]

1.  Prawo Stanowione (statute law) -  należą do niego podstawowe akty państwowe przyjęte przez parlament:
   

a. Magna Charta Liberatum – 1215 r. b. Petycja Prawa – 1626 r. c. Habeas Corpus Act – r.1679 r. d. Bill of Rights – 1689 e. Ustawa Sukcesyjna – 1701 r. f. Ustawy o funkcjonowaniu parlamentu – z lat 1911 i 1949 r. g. Ustawy określające prawa wyborcze – z lat 1872, 1868, 1883, 1970, 1975, 1983, 1985, 1987 r. h. Ustawy o ustroju organów sprawiedliwości – 1971 r. i. Ustawy o ustroju samorządu lokalnego – 1972 r. j. The Life Peerage Act – 1958 r. – reforma Izby Lordów k. Ustawa o prawie wyborczym lordów - 1963 r. l. Ustawa o Izbie Lordów (The House of Lords Act) – 1999 r. m. Ustawy o ministrach Korony – 1937 i 1964 r.

2.  Prawo Precedensowe (case law), czyli orzecznictwo sądowe. Wyroki stanowią precedensy, które stają się częścią prawa. Najwyżej ceni się wyroki 
   

i rozstrzygnięcia Izby Lordów.

3.  Konwenanse Konstytucyjne (convetions of the constitution) – są to zwyczaje i praktyki, które z czasem stały się prawem przez włączenie do ustaw. Konwenans może się przeterminować i wyjść z użycia. Taki proces to desuetudo. [32] Najważniejsze konwenanse regulujące zasady systemu parlamentarno – gabinetowego to:
   

a. obowiązek rezygnacji rządu, który stracił zaufanie Izby Gmin; b. kolegialna odpowiedzialność gabinetu przed Izbą Gmin za ogólna politykę i działalność poszczególnych resortów administracji; c. powierzenie funkcji i misji tworzenia rządu przez monarchę liderowi partii posiadającej większość mandatów w Izbie Gmin; d. rezygnacja premiera jako szefa rządu równoznaczna jest z dymisją wszystkich członków rządu; e. złożenie rezygnacji przez premiera, jeśli jego partia w wyniku wyborów parlamentarnych utraciła większość w Izbie Gmin; f. zasada, że premier musi być członkiem Izby Gmin; g. zmiany w prawie wyborczym oraz ustroju parlamentu uzgadniane są przez obie partie polityczne na konferencji pod przewodnictwem spikera; h. instytucje premiera, gabinetu, opozycji JKMmości i. zwoływanie sesji parlamentu, co roku. [33]

4.  Dzieła, Traktaty i Podręczniki Prawnicze to zbiór nakazów 
   

i dyrektyw, które interpretuje się w sytuacji wykładni stosowania prawa.

Możemy podsumować: „tak szeroki system źródeł, ich niekonwencjonalny charakter, wyróżniający się w ich jednakowej mocy prawnej, brak sądowej kontroli konstytucyjności ustaw powoduje, że konstytucja ta ma charakter elastyczny. Niemniej obowiązujące konwenanse nakazują, aby propozycja konstytucji przedstawiona była suwerenowi politycznemu – narodowi – w trakcie wyborów powszechnych.” [34]

Biorąc pod uwagę duże znaczenie niepisanych praktyk i ważność procesów, które je regulują trzeba przyznać, że Brytyjczycy to bardzo zdyscyplinowany naród, jeśli można nazwać ich oczywiście narodem. Uważam, że taka budowa ustawy zasadniczej i wzorowa efektywność ustroju, WB świadczy o wysokiej kulturze politycznej i prawnej panującej w tym kraju, a także o tradycjach w poszanowaniu prawa.