Romantyczny model miłości i polemika z nim w literaturze późniejszych epok. Omów problem, odwołując się do wybranych utworów.

Szanowna Komisjo, tematem mojej pracy jest „Romantyczny model miłości i polemika z nim w literaturze późniejszych epok”. W celu zrozumienia i dokładnego zbadania tego problemu należy zastanowić się na czym polega fenomen motywu miłości w literaturze i w jaki sposób przedstawiali to uczucie wielcy romantycy.

Źródłem romantycznej koncepcji miłości pomiędzy kobietą a mężczyzną była teoria Platona mówiąca iż Bóg stworzył dwie bliźniacze dusze, których celem będzie odnalezienie siebie nawzajem, co ma umożliwić osiągnięcie raju na Ziemi. Jednak na przykładzie utworu Johanna Wolfganga von Goethego pt. „Cierpienia młodego Wertera” - sztandarowego dzieła epoki romantyzmu - łatwo zauważyć, iż miłość romantyczna jest przede wszystkim uczuciem tragicznym, nieszczęśliwym i skazanym na niepowodzenie. Bohater utworu - młody, pogodny Werter od pierwszego wejrzenia zakochuje się w Lotcie- dziewczynie, która miała wyjść za bogatego szlachcica Alberta. Jego miłość wzmaga się z każdym dniem stając się jedynym sensem istnienia. Młodzieniec korzystając z nieobecności narzeczonego Lotty spędza z nią każdą chwilę, coraz bardziej pogrążając się w swej obsesyjnej miłości. Postrzega on dziewczynę jako istotę doskonałą i pozbawioną wad, wynosząc ją tym samym do miana bogini czy anioła. Uczucie jakim darzy on Lottę jest gwałtowne, namiętne, porywcze i wszechogarniające do tego stopnia, że podporządkowuje mu całe swe życie jednocześnie buntując się przeciwko zasadom rządzącym światem. Werter wyznaje dziewczynie swoją miłość jednak Lotta ostatecznie decyduje się na małżeństwo z Albertem. Sytuacja ta prowadzi bohatera do szaleństwa, niemożności pogodzenia się z własną egzystencją i nieopisanych cierpień, które wsparte wiarą w nieśmiertelność uczucia przyczyniają się do samobójczej śmierci kochanka. Za pomocą tego utworu Goethe nakreślił romantyczny model miłości potężnej i wszechogarniającej lecz równocześnie tragicznej oraz niemożliwej do spełnienia, która doprowadza bohatera do samozniszczenia.

Utwory romantyków charakteryzowała więc głównie przesadna ekspresyjność, egzaltacja oraz gloryfikacja uczuć, która stworzyła hiperboliczny ale jednocześnie piękny mit miłości romantycznej, który głęboko zakorzenił się w tradycji europejskiej mając znaczący wpływ na literaturę późniejszych epok. Niemniej jednak, model miłości proponowany przez romantyków jest po dziś dzień tematem budzącym wątpliwość. Skutkiem czego, w następnych epokach kontynuowano rozważania dotyczące tego uczucia tworząc kolejne jego schematy opierając się na teoriach filozofów, psychologów czy na wyznacznikach kulturowych, co miało służyć popularyzacji wartości najważniejszych dla danej epoki. W poniższej pracy postaram się wykazać, iż polemika z romantycznym modelem miłości w literaturze późniejszych epok wynikała głównie z próby dopasowania koncepcji tego uczucia do przemian kulturowych, idei i warunków panujących w danym okresie.

Pierwszym utworem, do którego chciałabym się odwołać jest powieść Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”. Analizując ten utwór pod kątem tematu warto nawiązać do epoki, w której on powstał. Pozytywizm bowiem silnie krytykował postawę romantyczną, definitywnie odrzucając kreację bohatera cierpiącego na ból istnienia na rzecz bardziej przyziemnych, ale równocześnie bardziej praktycznych ideałów. „Nad Niemnem” jest doskonałym przykładem powieści, która wykpiwa postawę romantyków i wdaje się w polemikę z romantycznym modelem miłości. Orzeszkowa osiąga to poprzez przedstawienie historii miłości Justyny Orzelskiej – panny z rodu szlacheckiego i Jana Bohatyrowicza – przedstawiciela szlachty zaściankowej. Uczucie pomiędzy nimi realizuje się poprzez wspólną pracę i dzielenie trudów życia codziennego. To właśnie Janek zaznajamia Justynę z wartościami takimi jak: tradycja narodowa, ciężka praca, jedność z przyrodą czy solidaryzm społeczny. Wartości te wnoszą sens w życie bohaterki zmieniając jej spojrzenie na świat. Dziewczyna przyjmuje oświadczyny Janka nie zwracając uwagi na popełniony mezalians, wiedząc, że będzie z nim szczęśliwa i spełniona pomimo trudów jakie może przynieść im przyszłość. Uczucie, które ich połączyło jest proste, pozbawione gwałtownych uniesień, ale również piękne i szlachetne. Zupełnie inaczej natomiast Orzeszkowa przedstawia dawny romans Justyny z Zygmuntem. Łączyło ich uczucie bliskie romantycznemu schematowi: gwałtowne i namiętne lecz jednocześnie całkowicie destrukcyjne. Orzeszkowa krytykując postawę romantyczną wprowadza również postać Emilii Korczyńskiej - krewnej Justyny. Jej małżeństwo z Benedyktem – właścicielem ziemi w Korczynie jest związkiem nieudanym ze względu na brak zrozumienia pomiędzy partnerami. Mężczyzna, dla którego najważniejszą wartością jest ciężka praca i ziemia będąca dziedzictwem jego rodu, poświęcił całe swe życie na gospodarowaniu majątkiem. Emilia, pomimo szlachetnych działań Benedykta, nie potrafi zrozumieć i zaakceptować „chłopskich” fascynacji męża uważając je za prostackie. Znudzona swoim życiem na wsi oddaje się lekturze francuskich romansów i fantazjowaniu o wystawnym życiu na salonach pełnym gwałtownych uniesień miłosnych. Brak porozumienia pomiędzy małżonkami oddala ich od siebie i pomimo szczerego uczucia jakim Benedykt darzy Emilię, nie jest on w stanie sprostać oczekiwaniom i życzeniom żony. Karykaturalny portret Emilii Korczyńskiej stworzony przez Orzeszkową oraz obraz jej małżeństwa z Benedyktem w zestawieniu z obrazem miłości pomiędzy Justyną a Jankiem sprawia, że „Nad Niemnem” to przede wszystkim manifest propagujący ideały pozytywistyczne takie jak: praca organiczna, praca u podstaw, dobro ogółu czy utylitaryzm.

Epoka Młodej Polski nazywana również neoromantyzmem jest najbliższa pod względem ideologicznym okresowi romantyzmu. Nawrót przedstawicieli Młodej Polski do tradycji romantycznych był na tyle silny, że zaczęto postrzegać wtedy nową epokę jako odrodzenie okresu zdominowanego przez bohaterów cierpiących na ból istnienia. Jednakże pomimo silnego oddziaływania romantyzmu na kształtującą się wtedy epokę, nie zabrakło w niej miejsca na dyskusję ze schematami wykreowanymi przez wielkich twórców romantyzmu. W szczególnym stopniu zmianie uległ model miłości. W polemikę z tym zagadnieniem włączył się Kazimierz Przerwa-Tetmajer w swym poemacie erotycznym „Lubię, kiedy kobieta…”. Obraz miłości przedstawiony w tym utworze oparty jest wyłącznie na akcie seksualnym. Podmiot liryczny zobrazowuje w nim, w sposób bardzo zmysłowy, postawę i gesty, jakie kobieta wykonuje podczas miłosnego uniesienia. Warto zauważyć, że partnerka seksualna opisywana w wierszu pozbawiona jest cech indywidualnych i w przeciwieństwie do romantycznego modelu kreowania kochanki, nie jest ona stawiana na piedestale. Szkicowo nazywana przez podmiot liryczny „Kobietą” uosabia ona wszystkie jego partnerki seksualne, których ciało zostało sprowadzone jedynie do roli narzędzia w rękach mężczyzny. Świadczy to o braku zaangażowania emocjonalnego ze strony podmiotu lirycznego w owe zbliżenie, wszystko sprowadza się jedynie do zaspokojenia swych potrzeb fizjologicznych i osiągnięcia stanu nirwany – czyli celu młodopolskich twórców, który pozwalał im oderwać się od szarej rzeczywistości. Zgodnie z duchem epoki bowiem, to miłość fizyczna i rozkosz z niej wynikająca jest w stanie przenieść człowieka w stan nieświadomości, który byłby lekarstwem na zniechęcenie życiem panujące wśród dekadentów. W utworze Tetmajera miłość powiązana jest jedynie z pożądaniem i namiętnością, brak w nim idealizacji uczuć i kochanki czy wzniosłych przeżyć metafizycznych, co daje doskonały przykład dyskusji neoromantyzmu z romantycznym modelem miłości.

Następna po Młodej Polsce epoka, dwudziestolecie międzywojenne to czas wielkich przemian ideologicznych, awangardy i eksperymentów. Pisarze, malarze, psychologowie i filozofowie kwestionowali wszystkie dotychczasowe idee związane z egzystencją człowieka, również te, dotyczące tematu miłości. Szukając satysfakcjonujących odpowiedzi sztuka przeplatała się z psychologią i nauką. Między innymi w wyniku takich kombinacji powstała powieść psychologiczna „Granica” autorstwa Zofii Nałkowskiej. W owym utworze jednym z najważniejszych motywów jest problem miłości, w centrum którego stoją główni bohaterowie: Zenon Ziembiewicz oraz Elżbieta Biecka. Początek ich znajomości sięga czasów gimnazjalnych, kiedy Zenon udzielał Elżbiecie korepetycji. Nie połączyło ich jednak wówczas uczucie, gdyż piętnastoletnia Biecka była platonicznie zakochana w dużo starszym od niej Awaczewiczu, a sam Zenon, pomimo cichej sympatii, postrzegał dziewczynę jako niesympatyczną, złośliwą i wyniosłą. Dopiero po latach, gdy bohaterowie spotkali się ponownie, narodziło się między nimi prawdziwe uczucie, które postanowili ukoronować małżeństwem. Nie było ono jednak w pełni szczęśliwe z powodu niefortunnego romansu Zenona z Justyną Bogutówną. Ziembiewicz poddał się sile chwilowej namiętności i pożądania, co, jak się później okazało, miało tragiczne skutki dla jego przyszłości. Elżbieta pomimo wiedzy o romansie pozostała u boku ukochanego przyjmując postawę żony, która wybacza błędy męża i trwa przy nim, wspierając go w problemach związanych z dawną kochanką i karierą prezydenta miasta. Samobójstwo Zenona po okaleczającym go ataku żądnej zemsty Justyny skończyło nieszczęśliwe małżeństwo głównych bohaterów powieści. Pomimo tego tragicznego zakończenia, miłość jaką Elżbieta darzyła Ziembiewicza zasługuje na miano uczucia idealnego, było ono bowiem szczere, dojrzałe oraz gotowe do poświęceń. Jej postawa pozwala nam zatem wierzyć, że gdyby miłość Zenona była równie silna i wolna od komplikacji ze strony byłej kochanki, ich małżeństwo potrafiłoby przezwyciężyć wiele niepowodzeń. Zofia Nałkowska korzystając z osiągnięć epoki dwudziestolecia międzywojennego i poddając swoich bohaterów dogłębnej analizie psychologicznej w doskonały sposób wykazała kontrast pomiędzy miłością porywczą i namiętną lecz zgubną a miłością prawdziwą, pomocną, polegającą na braterstwie dusz.

W literaturze współczesnej nie sposób wyróżnić i skategoryzować wszystkich sposobów podejmowania tematu miłości. Uczucie to jest bowiem nieodłącznym elementem nie tylko literatury, szczególnie tej kobiecej, ale również pełnego wymiaru kultury masowej. Jednak pomimo ciągle niemalejącej popularności motywu miłości we współczesnej kulturze rośnie jednocześnie liczba głosów krytyki wobec jego rozpowszechnieniu. Sceptycy bowiem często uważają nadmierne uzewnętrznianie uczuć za infantylne a nawet kiczowate. Podobne stanowisko wobec miłości przyjął Milan Kundera – czeski pisarz i eseista w swej powieści pt. „Nieśmiertelność”. Książka ta to wielowątkowa powieść przeplatana fragmentami refleksyjnymi, które poszerzając znaczenie fabuły o konteksty historyczne, literaturoznawcze czy kulturowe tworzą z nią spójną całość. Taką rolę pełni m.in. rozdział „Homo sentimentalis”, w którym Kundera dokonuje ostatecznego rozrachunku z mitem romantycznej miłości. Stwierdza on, że tradycja europejska, w znacznym stopniu czerpiąca z dorobku romantyków, wytworzyła własny wzorzec człowieka uczuciowego, który autor nazywa homo sentimentalis. Joanna Sztorc w artykule poświęconym powieści Kundery pisze: „Określenie to należy się osobie, która nie tyle doznaje uczuć, lecz która wyniosła je do rangi wartości, która postanawia odczuwać. Lecz wówczas uczucie staje się zaledwie imitacją uczucia, jego przedstawieniem.” Autor postawę taką nazywa histerią utożsamiając jednocześnie homo sentimentalis z homo histericus. Przykładem bohaterki odpowiadającej opisowi człowieka sentymentalnego w powieści Milana Kundery jest Laura, która reprezentuje cechy typowe dla bohatera romantycznego. Za podstawę swej egzystencji przyjęła cierpienie, które uważa za najszlachetniejsze z uczuć będące rezultatem miłości i które zapewni jej zapisanie się w pamięci swych bliskich. Przekonanie to sprawia, iż wzruszają ją nie tyle sytuacje, w których się znajduje, lecz samo wyobrażenie siebie odczuwającej. Laura stwarzając i dbając o swój własny obraz jako kobiety umęczonej przez miłość posuwa się nawet do groźby samobójstwa. Jednak siostra Laury i zarazem główna bohaterka powieści – Agnes zauważa jej egocentryzm i zarzuca jej, że nie kocha nikogo oprócz siebie oraz samej idei miłości. Kundera wprowadzając do swej powieści Laurę dokonuje krytyki romantycznego modelu miłości jako fałszywej egzaltacji uczuć oraz infantylizmu. Jednocześnie autor zauważa, iż współczesna cywilizacja, która kojarzona jest z oświeceniową tradycją w dalszym ciągu nie potrafi wyrwać się z ram romantyzmu: „Wiek XX, który chlubi się wyzwoleniem seksu i chętnie kpi z uczuć romantycznych, nie potrafił jednak nadać pojęciu miłości żadnego nowego sensu (i jest to jedna z klęsk tego wieku), toteż młody Europejczyk, wymawiający w duchu to wielkie słowo, chcąc nie chcąc wraca na skrzydłach zachwycenia dokładnie tam, gdzie Werter przeżywał miłość do Lotty, a Dominik omal nie spadł z konia.”

Podsumowując, model miłości wykreowany przez twórców epoki romantyzmu jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i najbardziej charakterystycznych obrazów tego uczucia, czego dowodem jest jego głębokie zakorzenienie w tradycji europejskiej. Jednakże jak wynika z mojej prezentacji częste sięganie do spuścizny romantycznej przez twórców następnych epok miało i ma na celu nie tylko kopiowanie już powstałych schematów, ale także podjęcie otwartej polemiki na temat miłości w celu utworzenia nowych jej schematów zgodnych z duchem danej epoki. Podejmowane przez twórców literackich próby dostosowania uczucia do przemian ideowych i kulturowych w kolejnych epokach pozostawiły po sobie trwały ślad w literaturze w postaci dzieł, które dziś formują nową tradycję.