Region Azji i Pacyfiku nabiera coraz istotniejszego znaczenia we współczes¬nych stosunkach międzynarodowych i śmiało można zaryzykować stwierdzenie, że to właśnie tam będzie znajdować się przyszłe centrum polityki światowej. Takich przesłanek jest wiele: dynamika wzrostu gospodarczego, poten¬cjał demograficzny, liczba państw o aspiracjach mocarstwowych, nagromadzenie konfliktów i sporów, a także problemy związane z proliferacją broni masowego rażenia. W tym też regionie krzyżują się interesy światowych mocarstw, a proces ten będzie się nasilał wraz z rosnącą potęgą Chin. Zdaniem E. Haliżaka Azja i Pacyfik, jako kategoria analityczna, charaktery¬zuje się komplementarnością państw regionu, które są podstawą kształtowania wspólnych interesów (np. gospodarczych) i poczucia przynależności do danej wspólnoty. Dlatego można uznać, że region Azji i Pacyfiku obejmuje swoim za¬sięgiem państwa Azji Wschodniej, Australię i Oceanię, a także niektóre państwa obu Ameryk leżące nad Oceanem Spokojnym . Korzystając z bardziej precyzyj¬nego kryterium instytucjonalnego, za przedstawicieli regionu należałoby uznać członków APEC (Asia Pacific Economic Cooperation) albo PECC (Pacific Economie Cooperation Council). Byłyby to więc Australia, Japonia, Nowa Zelandia, Filipiny, Republika Korei, Chińska Republika Ludowa (ChRL), Chile, Tajwan Hongkong, Indonezja, Kanada, Malezja, Meksyk, Peru, Rosja, Singapur, Tajlandia, Stany Zjednoczone, Wietnam oraz państwa Oceanii zgrupowane w Forum Południowego Pacyfiku . Sercem omawianego obszaru jest strefa rozciągająca jest od Półwyspu Ko¬reańskiego, Japonii i Chin na północy aż po Indonezję na południu - w uprosz¬czeniu stanowią je państwa określane mianem „10 + 3" (państwa ASEAN - Association of South East Asia Nations oraz Japonii, Korei Południowej i Chin) W tym sensie określenie „Azja i Pacyfik" oznaczałoby „państwa Azji regionu Pacyfiku". Rosnąca emancypacja tak rozumianego regionu napędzana jest przez ambicje i wzrost ekonomiczny właśnie tych państw azjatyckich. Za wyodrębnieniem owego trzonu przemawia, oprócz wyższego stopnia instytucjonalizacji, przede wszystkim siła oraz rozwój różnorakich powiązań i współzależności (kry¬terium systemowe) . W regionie dominują państwa, dla których ogromne znaczenie mają dostęp do morza i wykorzystywanie jego zasobów. Są one nawet gotowe uciekać się do użycia siły, aby gwarantować swoje interesy w tej materii, co potwierdza choćby konflikt wokół wysp Spratly. Prowincje nadmorskie poszczególnych państw są też lepiej rozwinięte gospodarczo, a gęstość zaludnienia jest w nich nawet kilkunastokrotnie wyższa. Na obszarze Azji Wschodniej znajdują się jedne z największych portów przeładunkowych na świecie: Jokoha¬ma, Chiba, Singapur, Hongkong, Nagoja, Pusan. Świadczy to o znaczeniu trans¬portu morskiego dla całego regionu (zwłaszcza państw uzależnionych od importu surowców) i ma poważne konsekwencje dla polityki państw regionu. W regionie leżą więc nie tylko państwa kontynentalne (Chiny, Wietnam, Meksyk, USA, Taj¬landia), lecz także, co charakterystyczne, państwa wyspiarskie, półwyspiarskie i archipelagowe (np. Japonia, Filipiny, Malezja, Indonezja, Singapur, Tajwan, Ti¬mor, państwa koreańskie oraz Australii i Oceanii). Do najważniejszych akwenów należą Morze Południowochińskie, Morze Wschodniochińskie, Morze Japoń¬skie, Morze Żółte. Ogromną, zarówno polityczno – militarną, jak i ekonomiczną rolę odgrywają cieśniny (Malakka, Tajwańska, Makasar, Cuszima, Wetar, Sundajska, Lombok, Balabac). Państwa zabiegają o kontrolę nad nimi, jako że może to być źródłem politycznych i ekonomicznych korzyści. Stąd na przykład Indo¬nezja zmierza do tego, aby międzynarodowe szlaki handlowe prowadziły przez cieśniny Sundajską i Lombok, a Japonia i Korea Południowa dążą do redukcji asymetrycznej współzależności poprzez zabiegi dotyczące pewności przepływu rzez cieśniny. Należy zauważyć, że zakres i intensywność interakcji między państwami w regionie rosną wraz z możliwościami pokonywania bariery, jaką jest otwarte morze. W ten sposób uwidacznia się rola czynnika naukowo-tech¬nicznego: bez rozwoju komunikacji i techniki wręcz trudno byłoby mówić o regionie Azji i Pacyfiku w obecnej postaci. Wymienione czynniki, czyli znaczenie transportu morskiego i rola zasobów morza dla gospodarek państw, sprawiają, że region Azji i Pacyfiku możemy jednoznacznie zakwalifikować do regionów morskich . Zróżnicowanie państw należących do omawianego obszaru jest ogromne. Mamy tu państwa należące do największych (Kanada, Chiny, Australia, USA) i do najludniejszych na świecie (Chiny, Indonezja, USA), ale także wiele państw małych, jak np. Singapur, Brunei czy państwa Oceanii. W regionie możemy wy¬odrębnić co najmniej 5 kręgów kulturowych: muzułmański (Indonezja, Brunei, Malezja), buddyjski (Laos, Myanmar, Kambodża, Wietnam, Tajlandia), konfucjański (Chiny, Singapur, państwa koreańskie, Tajwan), chrześcijański (Filipiny, Timor, Australia, a także Stany Zjednoczone i Kanada) czy kultury japońskiej (z sintoizmem jako specyficznym odłamem buddyzmu). Obszar ten jest też znacz¬nie zróżnicowany pod względem stopnia rozwoju gospodarczego. Znajdują się w nim państwa o wysokim dochodzie narodowym per capita, przekraczającym 25 tys. USD (Japonia, USA, Kanada, Singapur), średnim, wynoszącym około 10 tys. USD (Korea Południowa, Malezja, Meksyk), oraz państwa bardzo bied¬ne, z dochodem per capita nieprzekraczającym 2 tys. USD (Wietnam, Myanmar, Papua Nowa Gwinea, Timor, Korea Północna). W regionie Azji i Pacyfiku od¬najdziemy państwa republikańskie (Tajwan, Filipiny, Tajlandia) i monarchie (zarówno konstytucyjne - Japonia, jak i absolutne - sułtanat Brunei), państwa autorytarne (Korea Północna, Chiny, Myanmar), rozwinięte demokracje parla¬mentarne (państwa Ameryki Północnej, Australia, Japonia, Korea Południowa), a także państwa, w których spełnione są warunki formalne demokracji, choć traf¬niejsze byłoby nazywanie ich quasi-demokratycznymi (Indonezja, Singapur, Ma¬lezja, Filipiny, Timor, Tajlandia, Kambodża) . Podsumowując, wewnętrzne zróżnicowanie regionu ma swoje dalekosiężne skutki, których prze¬jawem są przede wszystkim wysoki poziom konfliktogenności oraz relatywnie niski poziom instytucjonalizacji, co przekłada się na trudności w budowie organi¬zacji regionalnej czy brak instytucji bezpieczeństwa regionalnego. Geneza i ewolucja ASEAN W połowie lat sześćdziesiątych na mapie politycznej Azji Południowo – Wschodniej wystąpiły nowe zjawiska i okoliczności, które wywarły bardzo duży wpływ na rozwój współpracy regionalnej. W sierpniu 1965 r. od Federacji Malezji odłączył się Singa¬pur. W październiku w Indonezji doszło do antykomunistycznego przewrotu, które¬go następstwem była reorientacja polityki zagranicznej tego kraju. W czerwcu 1966 r. wznowiono stosunki dyplomatyczne między Malezją a Filipinami, mimo iż spór o Sabah nadal pozostawał nierozstrzygnięty. W sierpniu tegoż roku Indonezja podpisała układ z Malezją, kładąc tym samym kres polityce konfrontacji. Próby nawiązania kon¬taktów z sąsiadami podejmował także Singapur, choć jego stosunki z Indonezją i Ma¬lezją cechowały się nieufnością . Nieporozumienia, które występowały między państwami Azji Południowo-Wschod¬niej nie były już w tym okresie tak częste, jednak pozostawały przez cały czas niewy¬jaśnione. Powstała zatem koncepcja ściślejszego, instytucjonalnego powiązania tych państw, tak by wspólne uczestnictwo w organizacji ułatwiło komunikowanie się i za¬pobiegało ewentualnemu wybuchowi konfliktu . Dostrzegano również potrzeby społeczno – ekonomiczne rozwoju współpracy regio-nalnej. Liczono, że współpraca ekonomiczna z sąsiadami może stać się ważnym czyn¬nikiem sprzyjającym rozwojowi gospodarek narodowych i osłabieniu zależności od rynków zachodnich; traktowano ją jako ważny środek podtrzymania wewnętrznej sta¬bilizacji politycznej. Do wzrostu zainteresowania współpracą regionalną przyczyniło się także zwięk¬szenie roli Japonii w regionie. Przywódcy krajów Azji Południowo-Wschodniej uwa¬żali, że wspólne działanie pomoże im poradzić sobie z rosnącym potentatem ekono¬micznym . Rozwój współpracy regionalnej w drugiej połowie lat sześćdziesiątych przebiegał po-czątkowo na trzech płaszczyznach. Po pierwsze, zaczęły powstawać wyspecjalizowane in-stytucje, w których tworzeniu i finansowaniu przewodnią rolę odgrywały Japonia i Stany Zjednoczone. Jedną z nich była powołana w 1966 r. w Tokio Ministerialna Konferen¬cja ds. Rozwoju Ekonomicznego Azji Południowo – Wschodniej (SEAMCED), grupują¬ca poza państwami regionu (oprócz Birmy i Demokratycznej Republiki Wietnamu) tak¬że Japonię, Indie i Tajwan. W następnym roku pod jej auspicjami zaczęło działać Centrum ds. Rozwoju Rybołówstwa w Azji Południowo – Wschodniej (SEAFDEC) oraz Agencja Azji Południowo – Wschodniej ds. Rozwoju Transportu i Komunikacji Regional¬nej (SEATAC). W lutym 1968 r. została utworzona Organizacja Ministrów Oświaty Azji Południowo – Wschodniej (SEAMEO). Dużą rolę odegrał powołany w 1965 r. Azjatyc¬ki Bank Rozwoju. Drugą płaszczyznę rozwoju współpracy regionalnej stanowiło reaktywowane w 1966 r. Stowarzyszenie Azji Południowo-Wschodniej. Okazało się bowiem, że wspól¬ne cele i poglądy jego członków są silniejsze niż dzielące ich różnice. Powrócono do dawnych programów i zamierzeń, ograniczając jednak ich liczbę tylko do tych, które rokowały najlepsze szanse realizacji. Trzeci kierunek rozwoju współpracy regionalnej stanowiły wysiłki utworzenia no¬wej organizacji, koniecznie z udziałem Indonezji. Jako jeden z pierwszych, z propo¬zycją taką wystąpił rząd Malezji. Postulowano utworzenie organizacji samodzielnej, opartej na zasadach współpracy ekonomicznej i społeczno – kulturalnej i o niemilitarnym charakterze. Do udziału w niej zaproszono wszystkie państwa Azji Południowo – Wschodniej, z wyjątkiem Demokratycznej Republiki Wietnamu . Dla Malezji mogła to być dobra okazja do osłabienia ekonomicznej i politycznej zależności od Wielkiej Brytanii oraz odnowienia stosunków z Indonezją i Filipinami. Z kolei Filipiny liczyły na rozszerzenie więzi handlowo – ekonomicznych z sąsiadami i większą samodzielność w polityce zagranicznej. Zainteresowanie Indonezji wiązało się z obawą, że odmowa udziału w planowanej organizacji mogłaby doprowadzić do jej izolacji wśród sąsiednich państw. Za udziałem zaś Singapuru przemawiała potrze¬ba umocnienia jego wiarygodności jako państwa niezależnego oraz chęć nawiązania stosunków z sąsiadami i uzyskania korzystnej pozycji międzynarodowej w regionie . 8 sierpnia 1967 r. ministrowie spraw zagranicznych pięciu państw Azji Południo¬wo – Wschodniej – Filipin, Indonezji, Malezji, Tajlandii i Singapuru – podpisali w Bang¬koku deklarację powołującą do życia Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo – Wschodniej (ASEAN). Ogłoszenie dokumentu poprzedziły trzydniowe nieformalne rozmowy, podczas których uzgodniono punkty sporne . W deklaracji założycielskiej Stowarzyszenie określono jako organizację, której głównym celem jest współpraca ekonomiczno – społeczna. Mimo że deklaracja nic wspominała o współpracy politycznej, to polityka od początku determinowała działal¬ność ASEAN. Nadrzędnym celem organizacji było bowiem przyczynienie się do sta¬bilizacji i bezpieczeństwa państw członkowskich i całego regionu. Państwa członkow¬skie wykluczały od początku możliwość dominacji któregoś z nich w Stowarzyszeniu. Położono nacisk na partnerstwo, równość i całkowitą suwerenność uczestników. W ASEAN połączono formuły ASA i Maphilindo, choć nie wspomina się o nich bezpośrednio w treści deklaracji. Strukturę i program społeczno – ekonomiczny odziedziczyło ASEAN w spadku po ASA, natomiast idee polityczne i cele współpracy zaczerpnięto z koncepcji Maphilindo . Po utworzeniu ASEAN odrębna egzystencja Stowarzyszenia Azji Południowo – Wschodniej straciła rację bytu. 29 sierpnia 1967 r., na IV Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych ASA postanowiono je zlikwidować, a konkretne projekty prze¬kazać do rozważenia ASEAN. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo – Wschod¬niej objęło większość państw regionu i stało się, z politycznego punktu widzenia „straż¬nikiem” strategicznie ważnej drogi morskiej z Oceanu Indyjskiego przez Cieśninę Malakka na Pacyfik . W pierwszych latach działalności ASEAN w krajach członkowskich nie nastąpi¬ły żadne zmiany strukturalne. Jedynym efektem istnienia ugrupowania był wzrost wzajemnego zrozumienia i wypracowanie dróg współpracy między rządami krajów członkowskich, które jednak podkreślały pierwszeństwo celów narodowych nad re¬gionalnymi. Konkretną działalność komplikowały sprzeczności interesów między państwami . Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w sytuacji międzynarodowej w Azji Południowo – Wschodniej zaczęły zarysowywać się zmiany. Wiązały się one z re¬wizją metod działania Stanów Zjednoczonych w Azji, ekspansją gospodarczą Japonii na te tereny i polityką Chińskiej Republiki Ludowej. Zwiastunem nowego charakte¬ru stosunków USA z krajami regionu stała się tzw. doktryna Nixona, która sugerowa¬ła osłabienie zaangażowania militarnego Stanów Zjednoczonych w konflikty azjatyc¬kie przy dalszym finansowym, ekonomicznym, technicznym i moralnym poparciu sojuszników. Ważnym krokiem było również nawiązanie kontaktów z Chińską Repu¬bliką Ludową, których normalizację utrudniały zadawnione nieufności. W połowie lat siedemdziesiątych rozpoczął się nowy etap w rozwoju Stowarzysze¬nia Narodów Azji Południowo – Wschodniej, związany głównie ze zmianą sytuacji po¬litycznej w regionie. Po zakończeniu wojny w Wietnamie powstała Socjalistyczna Republika Wietnamu. Ogłoszono również powstanie Laotańskiej Republiki Ludowo – Demokratycznej. Poza tym zmniejszył się zakres zobowiązań amerykańskich w Azji Południowo – Wschodniej – zawieszono działalność SEATO, zakończono proces likwi¬dacji amerykańskich baz wojskowych w Tajlandii. W 1975 r. Filipiny i Tajlandia ustanowiły stosunki dyplomatyczne z Chińską Republiką Ludową. Utrzymywano dobre sto¬sunki z państwami socjalistycznymi . W wyniku poważnych wstrząsów w gospodarce światowej kraje członkowskie ASEAN podjęły starania w kierunku zwiększenia intensywności współpracy – rozpo¬częły działania, mające na celu reorganizację Stowarzyszenia i nadanie mu nowej, wyższej rangi politycznej. W lutym 1976 r. przeprowadzono pierwszą konferencję przywódców państw ASEAN. Stanowiła ona istotny moment w ewolucji ugrupowania, gdyż wprowadziła problematykę polityczną jako jedną z głównych dziedzin współpracy. Dostarczyła moc¬niejszych fundamentów pod konsolidację ugrupowania i rozwój współpracy regional¬nej w różnych dziedzinach . Koniec lat siedemdziesiątych to ponowna zmiana priorytetów ASEAN. Na czoło zaczęła się zdecydowanie wysuwać współpraca polityczna. Współpraca gospodarcza, zajmująca dotąd nadrzędne miejsce w programach działania, zeszła na drugi plan. Reorientacja była spowodowana przede wszystkim obaleniem przez wojska wietnam¬skie rządu Demokratycznej Kampuczy, ale również wzrostem polityczno – wojskowego zainteresowania Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego krajami Azji Po¬łudniowo – Wschodniej. Praktyka polityczna ASEAN skierowała się w tym czasie ku sferze bezpieczeństwa. Ważnym kierunkiem współpracy stało się harmonizowanie działań o charakterze militarnym. W połowie lat osiemdziesiątych państwa ASEAN stanęły w obliczu poważnych trudności gospodarczych, będących rezultatem pogorszenia się międzynarodowej ko¬niunktury i braku wsparcia ze strony krajów wysoko rozwiniętych w rozwiązywaniu pro¬blemów ekonomicznych. W tej sytuacji z nową energią podjęto ideę neutralizacji i do¬datkowo koncepcję dezatomizacji Azji Południowo – Wschodniej . Kwestie bezpieczeństwa i współpracy gospodarczej zdominowały obrady III szczy¬tu państw ASEAN, na którym spotkali się przywódcy sześciu krajów członkowskich – w tym Brunei Darussalam, które dołączyło do Stowarzyszenia w 1984 r. 23 – 24 lipca 1993 r. odbyło się w Singapurze 26. spotkanie ministrów spraw zagranicznych, w którym uczestniczyły po raz pierwszy, jako obserwatorzy, Laos i Wietnam oraz Kambodża jako gość. W lipcu 1995 r., na 28. Konferencji Ministerialnej, jako siód¬mego członka ASEAN przyjęto Wietnam. Kolejne rozszerzenia składu członkowskie¬go miały miejsce 23 lipca 1997 r., kiedy do ASEAN wstąpiły Laos i Mianmar, a na¬stępnie 30 kwietnia 1999 r., gdy przyjęto jako dziesiątego już członka Królestwo Kambodży. W ten sposób założyciele Stowarzyszenia spełnili swą wizję organizacji, gru¬pującej wszystkie dziesięć krajów Azji Południowo – Wschodniej . Obecnie region ASEAN to obszar o powierzchni 4,5 min km2 z łączną liczbą lud¬ności 500 min; produkt krajowy brutto wynosi 685 mld USD, a handel 720 mld USD .

Ramy organizacyjne ASEAN Spotkania przywódców rządów państw członkowskich AESAN są najwyższą władzą Stowarzyszenia, odbywają się w celu przeglądu bądź rewizji kierunków współpracy. Pierwsze spotkanie „na szczycie” miało miejsce w dniach 23 – 25 lutego 1976 r. w Denpasarze (Bali). Potwierdziło ono cele i założenia wymienione w Deklaracji z Bangkoku. Szefowie państw dokonali analizy dotychczasowej działalności i wytyczy¬li podstawy dalszego rozwoju ugrupowania. Podpisano trzy ważne dokumenty: Dekla¬rację Zgody ASEAN, Traktat o przyjaźni i współpracy w Azji Południowo – Wschod¬niej oraz Porozumienie o ustanowieniu Sekretariatu ASEAN . II spotkanie odbyło się w dniach 4 – 5 sierpnia 1977 r. w Kuala Lumpur i miało głównie charakter jubileuszowy – obchodzono dziesiątą rocznicę powstania ASEAN. Podczas konferencji – poza oceną działalności – rozpatrzono możliwość zacieśnienia współpracy z rozwiniętymi krajami strefy Pacyfiku. III spotkanie zostało zorganizowane dopiero w grudniu 1987 r. w Manili. Przedmio-tem obrad były głównie zagadnienia gospodarcze i sprawy bezpieczeństwa regionu. Zakończyło się ono przyjęciem Wspólnego Komunikatu, Deklaracji Manilskiej oraz pro¬tokołu do Traktatu o przyjaźni i współpracy w Azji Południowo – Wschodniej, a także czterech porozumień dotyczących handlu, taryf celnych, inwestycji i joint ventures. Po¬stanowiono także, że spotkania przywódców będą odbywać się regularnie co 3 – 5 lat. IV spotkanie szefów rządów odbyło się w Singapurze w dniach 27 – 28 stycznia 1992 r. Postanowiono, że państwa ASEAN utworzą strefę wolnego handlu (AFTA - ASEAN Free Trade Area), która będzie wdrażana dzięki Porozumieniu o wspólnym efektywnym planie cel preferencyjnych (CEPT Scheme). CEPT zakładał zredukowa¬nie stawek celnych do 0 – 5% w ciągu piętnastu lat, począwszy od 1 stycznia 1993 r. Wy¬mieniono w nich 15 grup towarów, m.in.: produkty farmaceutyczne, tworzywa sztucz¬ne, klejnoty i biżuterię, elektronikę. Poza tym podjęto decyzję o restrukturyzacji instytucji ASEAN i dokonano przeglądu stosunków zewnętrznych. Na V spotkaniu w Bangkoku w grudniu 1995 r. przywódcy siedmiu krajów ASEAN uzgodnili, że należy przyspieszyć integrację gospodarczą oraz pogłębić współpracę ekonomiczną przez wspólne działanie w takich dziedzinach, jak usługi, ochrona wła¬sności intelektualnej i kooperacja przemysłowa. VI spotkanie odbyło się w Hanoi w grudniu 1998 r. Zdecydowano na nim o przy¬jęciu Królestwa Kambodży jako dziesiątego członka ASEAN . Konferencje Ministerialne są najwyższym, obradującym regularnie organem decy-zyjnym. Uczestniczą w nich ministrowie spraw zagranicznych państw ugrupowania. Mają one następujące zadania: podsumowanie rocznej działalności organizacji, kon¬trolę procesu realizacji założeń Stowarzyszenia, akceptowanie konkretnych programów i projektów współpracy, formułowanie nowych kierunków funkcjonowania i prioryte¬tów na przyszłość, koordynowanie całokształtu działalności. Konferencje odbywają się raz w roku w państwach członkowskich, na zasadzie rotacji alfabetycznej. Dotych¬czas odbywały się 32 Konferencje Ministerialne, 33 odbyła się w lipcu 2000 r. w Bang¬koku. Ministrowie spraw zagranicznych zbierają się również na spotkaniach specjal¬nych lub nadzwyczajnych, których celem jest określenie stanowiska Stowarzyszenia w ważnych sprawach międzynarodowych . W 1975 r. zainaugurowano spotkania ministrów gospodarki i ministrów pracy, a w następnych latach – ministrów nauki, rolnictwa i leśnictwa, środowiska, do spraw socjalnych, a także innych resortów. Konferencje te mają jednak charakter roboczy, a podpisywane podczas nich porozumienia wymagają akceptacji przez Konferencję Mi¬nistrów Spraw Zagranicznych . Stała Komisja jest organem kierującym działalnością bieżącą w okresie między Konferencjami Ministerialnymi i podejmującym pilne decyzje robocze. Jest odpowie¬dzialna za utrzymywanie stosunków ASEAN z zagranicą. Miejsce urzędowania Ko¬misji na następny rok określa miejsce przeprowadzenia Konferencji Ministerialnej. W skład Stałej Komisji wchodzi minister spraw zagranicznych kraju siedziby oraz akredytowani tam ambasadorzy pozostałych państw ASEAN . Stałe Komitety zostały utworzone w celu prowadzenia szczegółowych dyskusji i opracowywania programów współpracy gospodarczej w różnych dziedzinach. Pono¬szą one bezpośrednią odpowiedzialność za działalność ASEAN. Składają się z urzęd¬ników, specjalistów i ekspertów delegowanych przez państwa członkowskie. Pięć ko¬mitetów jest podporządkowanych Konferencji Ministrów Gospodarki. Są to: Komitet ds. Finansów i Bankowości, Komitet ds. Żywności, Rolnictwa i Leśnictwa, Komitet ds. Transportu i Komunikacji, Komitet ds. Przemyślu i Energii oraz Komitet ds. Handlu i Turystyki. Poza nimi mamy jeszcze Komitet ds. Nauki i Techniki, Kultury i Informa¬cji oraz Praw Socjalnych, a także Komitet Budżetowy. W ramach ASEAN istnieją również komitety specjalne i komitety ad hoc, grupujące specjalistów i przedstawicie¬li w specjalnie wyznaczonych sprawach . Sekretariat ASEAN został utworzony w czerwcu 1976 r. Jego zadaniem jest koor-dynacja i pomoc w sprawnej działalności Stowarzyszenia. Działa on jako centralny organ administracji ASEAN; siedziba znajduje się w Dżakarcie. Na jego czele stoi Sekretarz Generalny, którego kadencja trwa trzy lata. Zmiany odbywają się na zasa¬dzie rotacji alfabetycznej państw . Departamenty do spraw ASEAN istnieją w Ministerstwach Spraw Zagranicznych każdego z państw członkowskich. Zajmują się one rn.in.: opracowaniem koncepcji rozwoju współpracy w ramach Stowarzyszenia, nadzorowaniem realizacji decyzji po¬dejmowanych na spotkaniach przedstawicieli państw członkowskich. Wykonują także wiele funkcji, mających na celu popularyzowanie idei współpracy . Charakterystyczną cechą funkcjonowania ASEAN jest oficjalne prezentowanie wy-łącznie uzgodnionego wcześniej stanowiska. Wszelkie kontrowersje są rozstrzygane podczas debat „za zamkniętymi drzwiami” i dopiero osiągnięty kompromis jest pre¬zentowany na zewnątrz. Konferencje Ministerialne są poprzedzane zawsze 2 – 3-dniowymi nieoficjalnymi spotkaniami, na których są dyskutowane rozbieżne poglądy i uzgadniane projekty dokumentów . „Mushawarat” i „mufakat” – czyli dyskusja i ścisłe konsultacje, aż do osiągnięcia całkowitego consensusu – to sztandarowe określenie stylu działania ASEAN. Polega on na tym, że zastrzeżenie ze strony któregokolwiek członka dyskusji, zgodnie z za¬sadą „mushawarat", uniemożliwia przyjęcie propozycji i wymaga dalszej dyskusji, aż do osiągnięcia consensusu, czyli „mufakat”. „Mushawarat" jako styl negocjacji został wprowadzony do dyplomacji ASEAN przez przywódców indonezyjskich. Zaczerpnięto go z tradycji wiejskich społeczeństw Indo¬nezji, Malezji i Filipin. Przeniesienie tej praktyki na arenę międzynarodowej dyploma¬cji wymagało wielu adaptacji, w związku z wielością i wagą występujących tu proble¬mów. Warunkiem wstępnym było odrzucenie elementu przywództwa i zaakceptowanie zasady równości oraz traktowanie rozmówców jako sojuszników, a nie przeciwników. Zasady „mushawarat" i „mufakat" wytwarzają u dyskutantów nawyki elastyczności my¬ślenia i psychologiczne dyspozycje do uwzględnienia szerszych interesów. Wraz z rozszerzeniem zakresu współpracy zasada consensusu stała się uciążliwa, gdyż utrudniała i opóźniała podejmowanie konkretnych decyzji. Z tego powodu w kwietniu 1980 r., podczas spotkań ministrów gospodarki, premier Singapuru zapro¬ponował zmianę definicji zasady consensusu. Miałby on oznaczać sytuację, gdy jeden z członków ASEAN nie przyłącza się do danej inicjatywy, ale nie protestuje przeciw¬ko niej. Pozostałe państwa przyjęły propozycję jako jeden z wariantów consensusu . ASEAN jako organizacja bezpieczeństwa Od założeń społeczno – ekonomicznych do aspektów politycznych Przywódcy państw członkowskich ASEAN przez wiele lat powściągali się od dyskutowania problemów związanych ze sferą polityki, zwłaszcza obroną i bezpieczeń¬stwem. Utrzymywali, że Stowarzyszenie ma charakter społeczno – ekonomiczny i nie angażuje się w działalność polityczną, podkreślali również jego niezależność. Wraz z rozwojem sytuacji międzynarodowej ASEAN zaczęło oficjalnie zajmować się sprawami politycznymi. Pierwszą tego oznaką było przyjęcie w listopadzie 1971 r. Deklaracji o neutralizacji Azji Południowo – Wschodniej. Do otwartego wytyczenia ce¬lów politycznych doszło jednak dopiero w Deklaracji Zgody z 1976 r. Program współ¬pracy politycznej zapowiadał m.in.: pokojowe rozwiązanie sporów wewnątrzregionalnych, rozważenie wstępnych kroków w kierunku uznania i poszanowania strefy pokoju, wolności i neutralności, przeanalizowanie możliwości rozwoju współpracy w dziedzi¬nie prawa z uwzględnieniem możliwości zawarcia układu w sprawie ekstradycji . Oficjalnie usankcjonowanie współpracy politycznej w ASEAN miało podstawowe znaczenie zarówno dla Stowarzyszenia, jak i całego regionu. Oznaczało ono bowiem potwierdzenie przez kraje członkowskie, że ASEAN jest ugrupowaniem polityczno – gospodarczym. Zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa w Azji Południowo – Wschodniej jest jednym z głównych celów ugrupowania . Za najskuteczniejsze instrumenty umocnienia bezpieczeństwa regionalnego ASEAN uznało działanie pozawojskowe. W latach siedemdziesiątych wystąpiło ono z dwiema koncepcjami w tym zakresie: neutralizacji Azji Południowo-Wschodniej oraz „odpor¬ności" narodowej i regionalnej. Od końca lat siedemdziesiątych Stowarzyszenie in¬tensywnie rozwija swój potencjał militarny . Koncepcja neutralizacji Azji Południowo-Wschodniej Jednym z najważniejszych politycznych instrumentów umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Azji Południowo – Wschodniej jest koncepcja przekształcenia regionu w stre¬fę „pokoju, wolności i neutralności”. Zainteresowanie takimi rozwiązaniami przeja¬wiały zarówno rywalizujące tu o wpływy mocarstwa, jak i politycy regionu. Poszczególne koncepcje strefy pokoju czy neutralności różniły się od siebie, odzwierciedlając przede wszystkim interesy państw, które je przedstawiały . W styczniu 1964 r. prezydent Francji, Ch. de Gaulle, wystąpił z propozycją zawar¬cia przez wszystkie państwa Azji Południowo – Wschodniej traktatu o neutralności, „któ¬ra byłaby zaakceptowana przez wszystkich, uzyskałaby międzynarodowe gwarancje i wykluczyłaby wszelką działalność wywrotową, wewnętrzną i zewnętrzną”. W 1966 r. z własną koncepcją wystąpił także były brytyjski minister spraw zagranicznych, A. Eden. W połowie łat sześćdziesiątych z koncepcjami neutralizacji regionu występowali również tamtejsi politycy – minister spraw zagranicznych Filipin C. Romulo, czy pre¬mier Sigapuru Lee Kuan Yew. W styczniu 1968 r. jeden z polityków malezyjskich za¬proponował zneutralizowanie Azji Południowo – Wschodniej z gwarancjami Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Chin, podpisanie przez państwa regionu bi¬lateralnych układów o nieagresji i zawarcie deklaracji na temat polityki pokojowego współistnienia. Propozycja ta spotkała się z zainteresowaniem przywódców regionu w związku z podjęciem przez nich współpracy. W październiku 1971 r. koncepcja zo¬stała przedyskutowana na posiedzeniu przedstawicieli państw niezaangażowanych w Organizacji Narodów Zjednoczonych, gdzie spotkała się z ogólnym poparciem. Miesiąc później ASEAN przyjęło koncepcję neutralizacji jako oficjalną platformę swojej polityki zagranicznej . 27 listopada 1971 r. na nadzwyczajnej konferencji ministrów spraw zagranicznych państw ASEAN w Kuala Lumpur została przyjęta Deklaracja o neutralizacji Azji Po¬łudniowo – Wschodniej. Jej myślą przewodnią było przekonanie, iż odpowiedzialność za rozwój i stabilizację tego obszaru ponoszą kraje regionu oraz zapewnienie, że go¬towe są one do podjęcia wysiłków w celu uznania Azji Południowo – Wschodniej za strefę pokoju, wolności i neutralności (ZOFPAN), wolną od ingerencji państw ob¬cych. Autorzy idei nie wskazali jednak form organizacyjnych jej urzeczywistnienia, tak by stała się obowiązująca z punktu widzenia prawa międzynarodowego. W celu opra¬cowania praktycznego programu realizacji powołano więc specjalny komitet. Na pierwszym posiedzeniu (6 – 8 lipca 1972 r.) osiągnięto zgodę w kwestii interpre¬tacji pojęcia „strefa pokoju, wolności i neutralności”. Zdefiniowano ją jako obszar wolny od jakiejkolwiek ingerencji obcych państw, w których „zachowuje się i podtrzy¬muje odrębność narodową, niezależność i integralność poszczególnych państw, by mo¬gły one rozwijać się, a także coraz lepiej prosperować, popierać współpracę i solidar¬ność regionalną, zgodnie z ideałami i aspiracjami swych narodów oraz w myśl Karty Narodów Zjednoczonych”. Przez „pokój” ASEAN rozumiało „harmonijne i unormo¬wane stosunki między państwami, z wykluczeniem jakiejkolwiek formy konfliktu – dotyczącego strefy – między obcymi państwami”. „Wolność” zaś, to „prawo do roz¬wiązywania problemów strefy, zgodnie z własnymi warunkami i aspiracjami, wolność od kontroli, dominacji i interwencji w wewnętrzne sprawy strefy”. Wreszcie, pojęcie „neutralność” miało oznaczać bezstronność i nieuczestniczenie państw strefy w kon¬fliktach „ideologicznych, politycznych, gospodarczych, zbrojnych i innych, zwłaszcza między obcymi państwami, a także niemieszanie się obcych państw w wewnętrzne lub regionalne sprawy państw strefy” . Na kolejnym posiedzeniu w Dżakarcie (18 – 19 grudnia 1972 r.) komitet uzgodnił zasady regulujące stosunki między uczestnikami strefy, zaakceptowane następnie na posiedzeniu ministrów spraw zagranicznych w kwietniu 1973 r. w Tajlandii. Mówiły one m.in. o konieczności rozwiązywania wszystkich sporów wyłącznie środkami pokojowy¬mi, o wyrzeczeniu się stosowania siły w stosunkach międzynarodowych (z wyjątkiem sytuacji przewidzianych przez Kartę NZ dla indywidualnej lub zbiorowej samoobro¬ny), o nierozmieszczaniu obcych baz wojskowych oraz zakazie stosowania, przecho¬wywania i produkcji broni atomowej i jej komponentów na terytorium państw strefy. W czerwcu 1978 r. poparcia koncepcji neutralizacji udzieliła Socjalistyczna Repu¬blika Wietnamu, zgłaszając jednocześnie propozycję uzupełnienia jej o zasadę nieza¬leżności. Według Wietnamu „strefa pokoju, niezależności i neutralności” powinna obejmować wszystkie państwa Azji Południowo – Wschodniej - ASEAN, Indochiny i Birmę. Pod koniec lat siedemdziesiątych debaty w sprawie ZOFPAN ucichły z powodu niesprzyjających warunków międzynarodowych i regionalnych. Do koncepcji neutralizacji powrócono jednak w połowie lat osiemdziesiątych wraz z ożywieniem tendencji odprężeniowych w stosunkach ZSRR – USA i ZSRR – Chiny . We wrześniu 1984 r. pojawiła się w ASEAN inicjatywa utworzenia w regionie stre¬fy bezatomowej (NWFZ). Potraktowano ją jako pierwszy etap w działaniach na rzecz idei ZOFPAN. Aktualność obu koncepcji potwierdziła Deklaracja Manilska, przyję¬ta na III Spotkaniu Przywódców, zapowiadając intensyfikację wysiłków w celu jak naj¬szybszej realizacji ZOFPAN i NWFZ, po skonsultowaniu się z krajami spoza ugrupo¬wania. Nie podjęto jednak żadnych praktycznych decyzji. Ważną przeszkodą w realizacji ZOFPAN okazały się powiązania wojskowe części państw ASEAN z krajami spoza regionu, a przede wszystkim sojusz filipińsko – amerykański, zapewniający Stanom Zjednoczonym możliwość tworzenia baz wojskowych o doniosłym znaczeniu strategicznym. Trudno również wyobrazić sobie skuteczną neu¬tralizację regionu bez uprzedniego uregulowania stosunków między państwami ASEAN a sąsiednimi Indochinami i wyeliminowania niekorzystnego wpływu kwestii Kambodży. Trudna okazała się również praktyczna strona realizacji koncepcji strefy bezatomowej. Konkretne dyskusje wykazały znaczne rozbieżności co do granic geo¬graficznych strefy, losów baz wojskowych na Filipinach czy składu uczestników stre¬fy. Istotne komplikacje wystąpiły z powodu sprzeciwu Stanów Zjednoczonych, wobec tej koncepcji .

Koncepcja „odporności" Z koncepcją neutralizacji Azji Południowo – Wschodniej współdziałała idea tzw. odporności narodowej i regionalnej. Wystąpiła z nią Indonezja w 1971 r. na IV Konfe¬rencji Ministerialnej. Koncepcja ta przewidywała uzyskanie „odporności” zarówno poszczególnych państw, jak i całego regionu na naciski z zewnątrz, a także ze strony wewnętrznej opozycji. Zakładała ona, że jeśli każde państwo z osobna będzie sku¬tecznie działać na rzecz rozwoju gospodarczego, osłabiania zagrożeń wewnętrznych i umacniania stabilizacji społeczno – politycznej, to automatycznie osiągnięty zostanie efekt „odporności regionalnej”. Początkowo stosunek innych państw do koncepcji indonezyjskich był dość chłod¬ny. Ich przywódcy uważają ją bowiem za wyraz przywódczych dążeń Dżakarty. Posta¬wa ta zmieniła się diametralnie w połowie lat siedemdziesiątych. Na I „szczycie" w lu¬tym 1976 r. Stowarzyszenie przyjęło koncepcję odporności za swą ideologiczną i teoretyczną podstawę, co znalazło wyraz w Deklaracji Zgody i Traktacie o przyjaź¬ni i współpracy. Z kolei w latach osiemdziesiątych. ASEAN wysuwało ją na pierwszy plan w koncepcjach bezpieczeństwa regionalnego; szczególną uwagę zaczęło przywią¬zywać do jej aspektów wojskowych .

Pokonywanie konfliktów wewnątrz regionu Problem bezpieczeństwa Azji Południowo – Wschodniej ma nie tylko wymiar zewnętrznego odgrodzenia regionu od wpływów spoza jego obszaru – również w samej strefie ASEAN nie brak źródeł destabilizacji i niepokoju. Spory i konflikty między państwami ASEAN mają różny charakter i są rozmaicie rozwiązywane. Wiążą się one m.in. z problemem suwerenności nad terenami przygranicznymi. Kształtowanie się granic między państwami regionu dokonywało się w zasadzie jeszcze w okresie przedkolonialnym, ale w niektórych przypadkach (Tajlandii i Indonezji) granice państwo¬we zostały ustalone przy udziale mocarstw europejskich. Rozwiązania graniczne, przyj¬mowane przez mocarstwa kolonialne, wynikały głównie z ich potrzeb strategicznych, politycznych i ekonomicznych. W rezultacie w wielu przypadkach linie graniczne prze¬cinały tereny zamieszkałe przez ludność jednorodną pod względem etnicznym i kul¬turowym. Przykładem może tu być granica indonezyjsko – malezyjska na Borneo . Przyjęcie w wyniku procesu dekolonizacji granic w ich dotychczasowej postaci sta¬ło się w niektórych przypadkach zarzewiem sporów międzynarodowych. Było przyczy¬ną konfliktu malezyjsko – indonezyjskiego w okresie przed utworzeniem ASEAN. Jed¬nak wraz z podpisaniem w sierpniu 1966 r. układu kładącego kres konfliktowi, nawiązano stosunki dyplomatyczne i podjęto współpracę w wielu dziedzinach. Powo¬łano Wspólną Komisję ds. Współpracy Handlowej i Gospodarczej, podpisano poro¬zumienie o komunikacji lotniczej, uregulowano kwestie związane z ruchem granicz¬nym, podjęto koordynację ruchu morskiego w Cieśninie Malakka, nawiązano współpracę w dziedzinie kultury. Oba kraje podjęły również wspólne akcje przeciw¬ko partyzantce komunistycznej, działającej na terenach przygranicznych. Stosunki między nimi układały się od zakończenia „konfrontacji" pomyślnie, choć niekiedy do¬chodziło do drobnych sporów . W stosunkach malezyjsko – filipińskich zadrażnienia występowały na tle przynależ¬ności Sabahu. Został on włączony do Federacji Malezji, z czym nie mogły się pogo¬dzić Filipiny. Stało się to przyczyną zerwania w 1963 r. stosunków dyplomatycznych. I chociaż zostały one ponownie nawiązane w 1966 r., kwestia Sabahu nadał pozosta¬ła otwarta. W 1968 r. Filipiny zaproponowały, by zagadnienie przynależności tego te¬rytorium rozstrzygnął Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Nie zgodziła się na to Malezja, w odpowiedzi na co Filipiny ponownie zerwały z nią stosunki dyploma¬tyczne. Dla dobra współpracy regionalnej wznowiono je w 1969 r. Problem Sabahu nie został jednak do tej pory rozwiązany . Stosunki malezyjsko – filipińskie komplikował fakt istnienia na linii granicznej mię¬dzy tymi krajami niewielkich niedemarkacyjnych odcinków. Sprzyjało to nielegalnej imigracji i przemytowi, a także przemieszczeniom oddziałów partyzanckich nielegal¬nych partii komunistycznych. Innym problemem były tendencje wśród ludności mu¬zułmańskiej pięciu południowych prowincji Tajlandii. Najbardziej radykalne odłamy domagały się utworzenia z tych okręgów i północnych okręgów Malezji niepodległej Islamskiej Republiki Pattani. Nieporozumienia między Malezją a Tajlandią występo¬wały właściwie na płaszczyźnie nieoficjalnej i nie miały większego wpływu na stosunki międzynarodowe . Wzajemne stosunki między innymi państwami strefy ASEAN układają się w zasa¬dzie bezkonfliktowo, czasem tylko dochodzi do drobnych zadrażnień. Istnieje jednak ważna płaszczyzna potencjalnych konfliktów, wiążąca się z wykorzystywaniem wód morskich. Na kwestie związane z geograficznym ukształtowaniem regionu nakładają się interesy poszczególnych państw. Głównym czynnikiem zwiększającym ciężar rosz¬czeń tych państw są podmorskie źródła ropy naftowej. W pierwszej połowie lat osiem¬dziesiątych Tajlandia i Malezja podjęły rozmowy dotyczące praw do poszukiwania ga¬zu ziemnego i ropy naftowej w części Zatoki Syjamskiej. Osiągnięto porozumienie na temat bieżących poszukiwań na własną rękę . Problem kambodżański Szczególnie ważne miejsce we współpracy politycznej państw ASEAN zajmowało dążenie do koordynacji ich polityki zagranicznej i wspólne wystąpienia na arenie międzynarodowej. W latach osiemdziesiątych jedną z głównych płaszczyzn koordynacji działalności w sferze stosunków z zagranicą była współpraca w kwestii kambodżańskiej. W sprawie Kambodży ASEAN aktywnie działało na forum ONZ. Jego starania przyczyniły się w znacznym stopniu do powstania w czerwcu 1982 r. Koalicyjnego Rzą¬du Demokratycznej Kampuczy. Państwa ASEAN (głównie Tajlandia jako kraj sąsia¬dujący) angażowały się również w bezpośrednią pomoc dla opozycji khmerskiej . Pomimo solidarnego wystąpienia ASEAN na arenie międzynarodowej, stosunek poszczególnych państw członkowskich do kwestii kambodżańskiej był nieco inny. Wyni¬kało to przede wszystkim z odmiennych ocen zagrożeń bezpieczeństwa regionalnego. Oficjalnie za podstawę stanowiska ASEAN w tej sprawie przyjęto punkt widzenia „przyfrontowej" Tajlandii . W latach 1983 – 1988 wysiłki ASEAN zmierzały do doprowadzenia do „pojednania narodowego" w Kambodży. Członkowie Stowarzyszenia dostrzegali dwa aspekty te¬go problemu. Po pierwsze, kres konfliktowi między Wietnamem i Kambodżą mogło położyć jedynie wycofanie się wojsk wietnamskich, po drugie, kryzys wewnętrzny w Kambodży powinien zostać przezwyciężony przez tamtejszą ludność. Postępy w regulowaniu konfliktu kambodżańskiego na zasadach pojednania naro-dowego zaczęto dostrzegać od grudnia 1987 r., kiedy po raz pierwszy spotkali się czo¬łowi przedstawiciele rządu i opozycji khmerskiej. W lipcu 1988 r. w Bogorze odbyło się nieformalne spotkanie w sprawie Kambodży z udziałem czterech stron klimerskich, Wietnamu, Laosu i sześciu państw ASEAN. W sierpniu 1989 r. w Paryżu mia¬ła miejsce konferencja międzynarodowa poświęcona Kambodży, jednak nie przynio¬sła ona istotniejszych efektów. Mimo że we wrześniu 1989 r. Wietnam wycofał swe wojska, nie wpłynęło to na ostateczne rozwiązanie konfliktu. Wspólne podejście ASEAN do kwesti kambodżańskiej przeniosło się do wzmocnienie wewnętrznej spójności politycznej i wzrost prestiżu na scenie międzynarodowej. Stowarzyszenie osiągnęło także pewne zyski polityczne, gdyż znajdując się w centrum uwagi społeczności międzynarodowej mogło uzyskiwać wygodne pozycje w rokowa¬niach z państwami Zachodu w sprawach współpracy gospodarczej, pomocy ekonomicz¬nej i wojskowej .

Współcześnie najskuteczniejsze działania w dziedzinie współpracy politycznej i bezpieczeństwa podejmują kraje ugrupowania ASEAN. Organizacja ASEAN powstała w celu: • popierania społeczno – ekonomicznego rozwoju w regionie przez równopraw¬ną i dobrosąsiedzką współpracę, • promocji pokoju i stabilności w regionie przez promocję rządów prawa w relacjach między państwami i uznanie zasad Karty Narodów Zjednoczonych, • sprzyjania współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach wspólnego zaintere¬sowania. W deklaracji położono nacisk na osiąganie celów ekonomicznych i społecz¬nych, co odzwierciedlało się w początkowej działalności organizacji. Wynikało to z dwóch przesłanek: niechęci angażowania się po którejkolwiek stronie konfliktu Wschód – Zachód oraz dużego niedorozwoju gospodarczego regionu, co stawiało wysiłki w kierunku wyrównania różnic na pierwszym miejscu . Jednakże zarówno sukcesy tej pierwotnie funkcjonalnej współpracy (rolnictwo, handel, bankowość, ochrona środowiska), jak i sytuacja międzynarodowa skłoniły państwa ASEAN do podjęcia zagadnień międzynarodowego bezpieczeństwa. W nowej rzeczywistości kwestia gwarancji bezpieczeństwa pozostawała otwarta. W wyniku wzrostu roli regionu, tempa rozwoju gospodarczego, dynamizacji politycznej i militarnej powstała potrzeba powołania forum do spraw bezpie¬czeństwa. Jego podstawę mogło stanowić: • pięć zasad pokojowego współistnienia (tzw. Pańcza Sila, sformułowanych w traktacie chińsko-indyjskim z 1954 r.) i dziesięć zasad deklaracji z Bandungu, • apel Mongolii o zawarcie traktatu o nieagresji i niestosowaniu siły w stosun¬kach między państwami regionu Azji i Pacyfiku, • układ z Rarotonga o utworzeniu strefy bezatomowej (1985 r.), • konwencja Wspólnoty Pacyfiku, • deklaracja delhijska . Już w latach dziewięćdziesiątych dostrzeżono dogodne warunki do współpracy i środków budowy zaufania w Azji w tworzeniu systemu zbiorowego bezpieczeń¬stwa w roli, jaką może spełniać Rada Współpracy Azji Południowej (South Asian Associacion for Regional Cooperation - SAARC) i Forum Południowego Pacyfiku (South Pacific Forum - SPF) . Kwestię tę podjęły w praktyce tylko państwa ASEAN. W 1993 r. utworzono Radę Współpracy do spraw Bezpieczeństwa Azji i Pacyfiku, która składa się z przed¬stawicieli rządów, organizacji pozarządowych i naukowców. Pierwotnie miała ona pełnić funkcje doradcze, a obecnie stanowi uzupełnienie podjętego w 1994 r. dia¬logu między rządami państw regionu. Państwa ASEAN uznały bowiem, że w dys¬kusji o zagadnieniach bezpieczeństwa potrzebna jest także obecność zarówno „partnerów dialogu", jak i innych państw strefy azjatyckiej. Na spotkaniu w Singa¬purze w lipcu 1993 r. zdecydowano o utworzeniu Regionalnego Forum ASEAN (ASEAN Regional Forum - ARF) do spraw bezpieczeństwa oraz zapowiedziano utworzenie neutralnej „strefy pokoju", gwarantowanej przez wszystkie mocarstwa . Regionalne Forum ASEAN rozpoczęło działalność w lipcu 1994 r. na spotka¬niu ministerialnym w Bangkoku. Obecnie w jego skład wchodzi: • dziesięć państw członkowskich ASEAN, • stała grupa partnerów dialogu ASEAN: Australia, Nowa Zelandia, Kanada, Republika Korei, USA, UE, Japonia, Chiny, Indie, Rosja, Mongolia i KRLD; for¬mułą zinstytucjonalizowanej i zawężonej współpracy w ramach stałego dialogu stało się ASEAN+3, grupujące: dziesięć państw ASEAN oraz Japonię, Koreę i Chiny. Dwa podstawowe cele ARF to: umacnianie konstruktywnego dialogu i kon¬sultacji w sprawach politycznych i bezpieczeństwa oraz wnoszenie wkładu w bu¬dowanie zaufania i dyplomację prewencyjną w regionie Azji i Pacyfiku. Zgodnie z dążeniami państw ASEAN i dyplomacji Australii ARF stało się efektywnym, konsultatywnym forum regionu, promującym otwarty dialog na temat politycznej współpracy i bezpieczeństwa Azji i Pacyfiku. W 1996 r. sformułowano następujące kryteria uczestnictwa w ARF: • zaangażowanie, • posiadanie wpływu na kwestie pokoju i bezpieczeństwa w regionie, • stopniowe rozszerzanie, przy zachowaniu rozsądnego poziomu liczby uczest-ników . Regionalne Forum ASEAN objęło dotychczas swoim działaniem trzy aspekty bezpieczeństwa międzynarodowego: promowanie budowy zaufania między uczest¬nikami, rozwijanie dyplomacji prewencyjnej, wypracowywanie stanowiska w sytu¬acjach konfliktowych. Obecnie w sferze zainteresowania ARF pozostają cztery ważne wyzwania.

1. Największym zagrożeniem dla bezpieczeństwa regionalnego jest spór teryto¬rialny dotyczący Morza Południowochińskiego. W dyskusjach wokół tego proble¬mu ASEAN stale dążyło do współpracy w poszukiwaniu pokojowego rozstrzy¬gnięcia różnic. Uznano, że konflikt w rejonie Morza Południowochińskiego stano¬wiłby zagrożenie dla pokoju i stabilności w regionie. Deklaracja z Manili z 22 lipca 1992 r. proponująca modus vivendi wzywała wszystkie strony do stworzenia klimatu dla ostatecznego rozwiązania sporu środ¬kami pokojowymi, bez odwoływania się do użycia siły. Postulowała o sprawiedli¬we rozstrzygnięcie kwestii suwerenności i jurysdykcji państw bezpośrednio zainteresowanych obszarem i zacieśniania ich współpracy w kwestiach związanych z bezpieczeństwem żeglugi, ochroną środowiska morskiego, zwalczaniem pirac¬twa, rabunku i przemytu narkotyków. Mimo że deklaracja, poparta m.in. przez ruch państw niezaangażowanych, stanowiła demonstrację politycznej solidarności ASEAN oraz wymusiła współpracę Chin i ASEAN nad kodeksem postępowania państw na Morzu Południowochińskim, to jednak nie przesądziła o rozwiązaniu problemu. Zaostrzył się on ponownie w 1995 r. Jedną z ostatnich propozycji (grudzień 1995 r., Filipiny) był równy po¬dział spornego akwenu bądź też wspólne przystąpienie do eksploatacji złóż ropy (Chiny).

2.      Drugi problem dotyczy Timoru Wschodniego. Początkowo, w związku z dą-żeniami niepodległościowymi Timoru Wschodniego, ASEAN wyrażało poparcie dla integralności terytorialnej Indonezji. Miało to stanowić warunek regionalnego bezpieczeństwa. Wydarzenia skłoniły ASEAN do zmiany stanowiska i poparcia porozumienia między Indonezją, Portugalią i ONZ w sprawie Timoru Wschodnie¬go. Przeprowadzono wówczas referendum niepodległościowe (30 sierpnia 1999 r.). Po fali przemocy, jaka następnie przetoczyła się przez wyspę, państwa ASEAN czynnie zaangażowały się w międzynarodowe wysiłki na rzecz ustanowienia pokoju i niesienia pomocy humanitarnej. Timor uzyskał niepodległość w 2002 r. i został przyjęty do ONZ, pozostaje jednak poza regionalną strukturą bezpieczeństwa i współ¬pracy.
   

3.    W Azji Północno – Wschodniej także koncentrują się zagrożenia regionalne Przyłączenie się Korei Północnej do ARF w 2000 r. przyczyniło się do naprawy stosunków na Półwyspie Koreańskim. ARF stwarza możliwość podjęcia dialogu między państwami koreańskimi. ASEAN poparło pierwsze porozumienie liderów obu państw i Wspólną deklaracją Północy i Południa, podpisaną 15 czerwca 2000 r. w Pyongyang.
   

4.   Globalizacja. Na swoim siódmym spotkaniu w lipcu 2000 r. ARF rozważała ekonomiczne, socjalne i humanitarne aspekty bezpieczeństwa. Dyskutowano za¬równo pozytywne efekty globalizacji, jak i jej reperkusje: zwiększenie ekonomicz¬nej współzależności państw i zwiększenie zagrożeń dla międzynarodowego bez-pieczeństwa (np. przestępczość zorganizowana). Potwierdzono potrzebę dalszej współpracy w rozwiązywaniu ekonomicznych, społecznych i politycznych wyzwań globalizacji.
   

Regionalne Forum ASEAN bez wątpienia przyczynia się do promocji stabil¬nych stosunków między mocarstwami i uzupełnia rozmowy dwustronne i sojusze, które stanowią podstawę struktury regionalnego bezpieczeństwa . Wyścig zbrojeń i idea strefy bezatomowej w Azji Południowej Ustanowienie stref bezatomowych w regionie Azji i Pacyfiku ma duże znacze¬nie, nie rozwiązuje jednak problemu zbrojeń jądrowych. Choć oficjalnie istnieje pięć mocarstw atomowych (USA, Rosja, Francja, Chiny, Wielka Brytania), a układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT) obowiązuje 175 państw, bronią taką dysponują inne państwa, które do niego nie przystąpiły. Dotyczy to także państw azjatyckich: Indii i Pakistanu, a próby jej wyprodukowania podejmowała Korea Północna, mimo że była sygnatariuszem traktatu. 10 stycznia 2004 r. Korea Pół¬nocna poinformowała, że wycofuje się z traktatu NPT. Wznowiła swój program nuklearny oraz produkcję plutonu. Usunęła także inspektorów MAEA. Z układu NPT Phenian chciał wystąpić już w 1993 r. Sytuację załagodziły Stany Zjednoczone, wyrażając zgodę na pomoc gospodarczą w zamian za rezygnację ze zbrojeń. Korea Północna chce powtórzyć sytuację z 1993 r. Mimo że USA nie są skłonne dalej podtrzymywać rządu Korei Północnej, nie chcą rozwiązywać kryzysu siłą. Phenian posiada czwartą co do wielkości armię świata, ponadto broń biologiczną (wąglik, jad kiełbasiany, bakterie dżumy) i chemiczną (sarin, VX, fosgen, gaz musztardowy). Ambasador przy ONZ Pak Gil Jon oświadczył, że nałożenie sankcji Korea Północna potraktuje jako wypowiedzenie przez Waszyngton wojny . Najwcześniej do grona mocarstw atomowych w regionie dołączyły Chiny. W 1964 r. wyprodukowały pierwszą bombę atomową, co pchnęło Indie do współ¬pracy z ZSRR, Chiny zaś zaczęły wspierać Pakistan. Chiny bardzo długo opierały się przystąpieniu do traktatu NPT. Stały na stanowisku, że w pierwszej kolejności redukcji arsenałów nuklearnych powinny dokonać USA i ZSRR. W 1992 r. przy¬jęły na siebie zobowiązania wynikające z układu NPT. Chiny opowiedziały się jednak za stworzeniem międzynarodowych mechani¬zmów gwarantujących nieproliferację broni masowego rażenia. Kluczową rolę zdaniem Pekinu powinna odgrywać ONZ. Władze ChRL oświadczyły, że włączą się do wszelkich porozumień międzynarodowych, które będą dotyczyły nieprolife¬racji broni jądrowej, chemicznej oraz biologicznej. Strategia ta jest zawarta w nie¬dawno opublikowanej Białej księdze. W dokumencie tym wprowadzono również nowe zasady kontroli eksportu, materiałów i technologii, mogących mieć wojsko¬we zastosowanie . Pierwszy wybuch atomowy w Indiach miał miejsce w 1974 r. Prace nad rozbu¬dową potencjału nuklearnego i środków jego przenoszenia przyśpieszono po prze¬wrocie wojskowym w Pakistanie w 1977 r. i rozwoju ideologii islamskiej w tym kraju. W latach dziewięćdziesiątych Pakistan prowadził prace zmierzające do budowy arsenału jądrowego. Wywołało to sprzeciw Stanów Zjednoczonych i ograniczenie pomocy finansowej dla tego kraju. Amerykańskie inicjatywy utworzenia na subkontynencie indyjskim strefy wolnej od broni jądrowej nie powiodły się ze wzglę¬du na brak akceptacji dla traktatu NPT, zarówno ze strony Indii, jak i Pakistanu. Próby jądrowe tych państw w maju 1998 r. potwierdziły przypuszczenia o posiada¬niu przez nie tej broni i programów nuklearnych. Stosunki Indii i Pakistanu od dawna są napięte. Stałym wynikiem destabilizującym jest sprawa Kaszmiru. Posia¬danie przez nie broni jądrowej zmniejszyło poczucie bezpieczeństwa w Azji Połu¬dniowej . W okresie zimnej wojny państwa regionu były uzależnione w dużym stopniu od mocarstw – sprzymierzeńców. Japonia polegała na wywiadzie amerykańskim, Indie na radzieckim. Rozwój gospodarczy i procesy globalizacji sprawiły, że pań¬stwa azjatyckie mają coraz większe możliwości unowocześniania i dozbrajania swoich armii. Usamodzielniają się w tej dziedzinie, wysyłają własne satelity, uno¬wocześniają systemy łączności i rozpoznania. W państwach tych powstają kom¬pleksy militarno-przemysłowe, prowadzi się badania nad nowymi technologiami wojskowymi. Zmianom tym towarzyszy redukcja sił lądowych ze względu na po¬trzebę dostosowania się do nowej rzeczywistości . Na początku 1996 r. bogate kraje Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) roz¬poczęły konsultacje na temat utworzenia regionalnego bloku wojskowego. Miałby on ułatwić rozwiązywanie wszelkich sporów i konfliktów w regionie, stać się no¬wym elementem równoważenia stosunków w całej strefie . Pociski rakietowe, którymi dysponują Chiny, Korea, Indie, Pakistan i Wietnam, nie licząc Rosji i USA, sprawiają, że dotychczasowa bariera odległości w Azji straciła na znaczeniu. Na azjatyckiej szachownicy zaczyna brakować miejsca. Między innymi to sprawia, że obecność broni jądrowej w regionie nie grozi bezpo¬średnio rozpoczęciem takiego konfliktu. Wytwarza to raczej sytuację patową, w której żadna ze stron nie będzie chciała użyć tej broni jako pierwsza. Posiadanie broni atomowej ma obecnie znaczenie karty przetargowej w sto¬sunkach państw regionu i wielkich mocarstw. Próby atomowe Indii w maju 1998 r. zademonstrowały niechęć do porozumienia amerykańsko – chińskiego, wykazały dążenia do utworzenia przeciwwagi dla dominacji Chin w regionie . Zagrożenia dla bezpieczeństwa azjatyckiego Problemem międzynarodowej przestępczości zajmowało się ASEAN już od spotkania szefów państw w Kuala Lumpur w 1997 r. Ataki terrorystyczne w Sta¬nach Zjednoczonych 11 września 2001 r. spotkały się z potępieniem przez państwa tego ugrupowania. ASEAN uznało terroryzm za zagrożenie dla międzynarodowego pokoju i stabilności, dla rozwoju gospodarczego oraz postępu i dobrobytu państw ASEAN i realizacji jej Wizji Roku 2020. Zagrożenia te wymagają podjęcia zorga¬nizowanej akcji dla ochrony wszystkich ludzi i pokoju na świecie . ASEAN zadeklarowało wspólną walkę z terroryzmem, zgodnie z zasadami Karty NZ i w duchu jej rezolucji, w swoim regionie i każdym kraju członkowskim. W deklaracji o wspólnym zwalczaniu terroryzmu, przyjętej 5 listopada 2001 r., zobo¬wiązano się do: • wzmocnienia krajowych mechanizmów walki z terroryzmem, • zachęcania do podpisania i ratyfikacji międzynarodowych konwencji przeciw terroryzmowi, • wzmocnienia współpracy między stosownymi agencjami, • wymiany informacji, • opracowania odpowiednich programów, • wzmocnienia dwu – i wielostronnej współpracy w walce z terrorem, w której czołową rolę powinno pełnić ONZ . Atak terrorystyczny, oprócz zaktywizowania na tym polu działań ASEAN, wywołał także inne skutki dla bezpieczeństwa regionu. Po pierwsze Australia oży¬wiła sojusz bezpieczeństwa ze Stanami Zjednoczonymi w ramach ANZUS i czyn¬nie wsparła koalicję antyterrorystyczną. Zapoczątkowano także trójstronny dialog Australii, USA i Japonii dotyczący bezpieczeństwa regionalnego. W wyniku roz¬poczęcia działań zbrojnych w Afganistanie zwiększyła się także obecność wojsko¬wa USA w regionie. Blisko połowa z tych sił stacjonuje obecnie w Japonii, około 40 procent w Korei Południowej. USA posiadają także bazy na wyspie Guam na Pacyfiku oraz Diego Garcia na Oceanie Indyjskim. Filipiny, Indonezja i Malezja zawarły w 2002 r. trójstronne porozumienie o zwalczaniu terroryzmu, co spotkało się z aprobatą USA. W styczniu 2002 r. wojska amerykańskie powróciły na Filipi¬ny (po wycofaniu się w 1992 r.). Wspomagają rządową operację militarną przeciw islamskim terrorystom w tym kraju, ale nie będą tam stacjonowały stale. Wspólne ćwiczenia wojskowe Stany Zjednoczone prowadzą także z Australią i Tajlandią, co wzmacnia współpracę i prowadzi do zwiększenia zaufania między tymi państwami . Stałym powodem destabilizacji w regionie są konflikty na tle: • etnicznym (Malezja i Indonezja – gdzie istnieje liczna mniejszość chińska), • religijnym (Filipiny – gdzie paramilitarną aktywność prowadzą islamiści), • terytorialnym (Morze Południowochińskie), • politycznym (dążenia zjednoczeniowe na Półwyspie Koreańskim oraz dąże¬nia Chin i Tajwanu), • na niestabilność regionu wpływają także zaburzenia wewnętrzne w poszcze-gólnych kraj