Prawo kanoniczne to prawo obowiązujące w Kościele katolickim. Nazwa ta pochodzi od podstawowej jednostki redakcyjnej kościelnych aktów prawnych – kanonu. Pierwotnie to właśnie zbiory kanonów (canones) tworzyły prawo kanoniczne – choć były i są stosowane również inne formy redakcji przepisów. Kanon to wyraz pochodzenia greckiego oznaczający dosłownie sznur ciesielski, a w przenośni prawidło, wzorzec – normę. Prawo kanoniczne oznacza też dyscyplinę naukową, której przedmiotem są normy należące do systemu prawa kanonicznego. Prawo kościelne zebrane jest w zbiorach prawa, które umożliwiają nam jego poznanie (z łac. fontes iuris cognoscendi - źródła poznania prawa). Zbiory tego prawa służą dobru wspólnemu i tworzą swego rodzaju nakazy tworzone przez osoby stojące na straży danej wspólnoty, działając dla jej należytego funkcjonowania i utrzymaniu jedności Kościoła. Prawodawstwo kościelne tworzyli od wielu lat, wieków, a nawet można powiedzieć od początku swego istnienia chrześcijanie, którzy na co dzień kierując się zasadami i odniesieniami czerpanymi z Pisma Świętego oraz tradycji, kształtowali źródła prawa kanonicznego, które w późniejszym czasie przenoszone były na papier w formie dokumentów, dając tym samym początek prawu kanonicznemu. Prawo kanoniczne reguluje wzajemne stosunki pomiędzy podmiotami tego prawa, a do tych podmiotów zaliczamy: osoby fizyczne, osoby prawne, stowarzyszenia wiernych, zakony, hierarchię kościelną oraz jednostki organizacji terytorialnej kościoła. Prawo kanoniczne jest oddzielnym systemem prawa (nie jest gałęzią prawa) i jest prawem Kościoła, jednak w niektórych przypadkach jest też prawem krajowym. Oznacza to, iż ustawy do których odsyła prawo kanoniczne są zachowywane w tym prawie o ile nie sprzeciwiają się prawu Bożemu i jeśli prawo kanoniczne nie zastrzega czegoś innego. Jak podają pozycje naukowe termin “prawo kościelne” ukształtował się w XVIII wieku, a reguły zawarte w nim określono kanonami, co z greckiego oznacza reguły. Prawo kanoniczne dzieli się na:  źródła istnienia prawa - fontes existendi iuris, oraz na  źródła poznania prawa - fontes cognoscendi iuris Mając na uwadze ten podział, wśród źródeł prawa możemy wyróżnić źródła materialne i formalne, gdzie materialne tworzą rolę nadrzędną nad formalnymi, gdyż dotyczą prawodawcy ( źródła istnienia prawa), zaś formalne są to wszelkie dokumenty i kodeksy ( źródła poznania prawa). Dokonując podziału prawa kanonicznego zacząć można od tego kto ustanawia to prawo, czyli ze względu na autora. Wyróżnić tutaj możemy prawo Boskie tj. takie które odkrywane zostało na przestrzeni lat przez człowieka na podstawie obserwacji świata oraz to, które zostało przekazane człowiekowi przez wszelkiego rodzaju objawienia, jak np. przekazanie Dekalogu, czyli dziesięciu przykazań przez Boga Mojżeszowi na górze Synaj. Jako drugiego autora wymienić należy tutaj człowieka, czyli ustanowienie prawa kanonicznego, świeckiego, państwowego i cywilnego. Dziś określa się tego drugiego autora jako prawo czysto kościelne. Prawo kanoniczne odegrało ogromny wpływ na prawo kontynentalne i nieco mniejszy, ale także na prawo anglosaskie, zwłaszcza za pośrednictwem prawa rzymskiego, ktorego było nośnikiem. W Lex liguaria, zbiorze prawa frankońskiego, w rozdziale 58 odnajdujemy zapis: Eclesia vivit iurae romano - Kościoł żyje prawem rzymskim. Stąd prawo rzymskie od początku stanowiło ważną cząstkę prawa.Zatem część z tych przepisow, ktore dzisiaj znajdują się w Kodeksie Prawa kanonicznego, pochodzi zprawa rzymskiego; np. w odniesieniu do małżeństwa. Prawo rzymskie było przeważnie prawem cywilnym, stąd dla prawa kanonicznego termin prawo cywilne oznacza wszystkie dziedziny prawa państwowego. Poznanie prawa kanonicznego jest poznaniem systemu praw, ktory reguluje wzajemne relacje 1 podmiotow tegoż prawa. Reguluje relacje pomiędzy osobami fizycznymi w Kościele, osobami prawnymi, stowarzyszeniami wiernych, zakonami, hierarchią kościelną, czy też jednostkami organizacji terytorialnej kościoła. System prawa kanonicznego wchodzi w niektorych wypadkach rownież w relacje z innymi systemami prawa. Np. za pomocą prawa konkordatowego - wowczas jest to połączenie systemu prawa państwowego z systemem prawa kanonicznego, jak w przypadku zawierania małżeństw w Polsce. Inaczej jest np we Włoszech, gdzie zarowno zawieranie małżeństw, jak i rozwiązanie małżeństwa w niektorych wypadkach jest regulowane konkordatem. Prawo kanoniczne jest systemem, a nie gałęzią prawa. Gałąź prawa oznacza jedynie jedną dziedzinę prawa, jak prawo cywilne, administracyjne, karne. Natomiast prawo kanoniczne to oddzielny system praw, ktory obowiązuje prawie od 2000 lat i jest prawem Kościoła. Jednak prawo kanoniczne wiąże się także z prawem krajowym m.in. za pomocą tzw. zjawiska kanonizacji, o ktorym mowi kanon 22: Ustawy państwowe, do ktorych odsyła prawo kościelne, należ zachować w prawie kanonicznym, o ile nie są przeciwne prawu Bożemu i o ile prawo kanoniczne czegoś innego nie zastrzega. Tzw. Kanonizacja prawa cywilnego (państwowego). Źródło prawa kanoniczneg pierwszorzędne to Pismo Święte. Prawo kanoniczne opiera się niewątpliwie na przesłankach teologicznych, ktore są zawarte najpierw w Piśmie Świętym. – Gracjan, autor Dekretu „Decretum Gratiani”, inaczej „Concordantia discordantium canon - Uzgodnienie kanonów niezgodnych”. Tytuł wyraża ideę metody scholastycznej powstałego w latach 1130-1140, w ktorym probował usystematyzować wielką liczbę kanonow uchwalanych przez Sobory w pierwszym milenium chrześcijaństwa w rożnych częściach świata, szczegolnie na Wschodzie. W średniowieczu zbior ten obowiązywał zarowno jako podręcznik prawa kanonicznego na uniwersytetach i jako zbior praw w sądach kościelnych, był w powszechnym użyciu, aczkolwiek nie miał aprobaty papieskiej, czyli był zbiorem prywatnym. Gracjan jest więc uważany za ojca prawa kanonicznego, ponieważ oddzielał dyscyplinę teologii od prawa kanonicznego. Dzięki niemu w prawach Kościoła znajdują się nie tylko kanony, ale także fragmenty z dzieł teologicznych. Stało się tak, poniważ Gracjan chcąć uzgodnić ze sobą normy niezgodne, cytował Ojcow Kościoła, czyli tych wybitnych teologow, ktorzy tłumaczyli jakąś regułę postępowania, ktorzy często traktowali o prawie naturalnym stwierdzając, że in lege et in Evangelio continetur, czyli coś się znajduje w prawie, ale i w Ewangelii. Korzenie pewnych instytucji prawnych w Kościele sięgają do prawa szczegolnie rzymskiego i do Ewangelii. Gracjan argumentując jakąś tezę często sięgał tazkę do Starego Testamentu, uzasadniając jakieś prawo cytatami z Biblii np. nierozerwalność małżeństwa. Kościoł zawsze inspirował wszystkie dziedziny swojego życia osobą i nauką Jezusa Chrystusa, czyli Ewangelią, a Jezus Chrystus odwołuje się do już istniejących norm prawa mojżeszowego, zawartych w Pwt oraz podaje nowe normy i dyspozycje o charakterze normatywnym. W czasie pontyfikatu Papieża Pawła VI [lata pontyfikatu 1963-1978] powstał projekt promulgowania Ustawy Konstytucyjnej Kościoła Katolickiego „Lex Ecclesie fundamentalis - Fundamentalne prawo Kościoła”. Po kilku latach prac pojawiła się bardzo silna opozycja tego dokumentu, jednym z argumentow przeciwko jego promulgowaniu było to, że jak pokreślili biskupi dla Kościoła konstytucją jest sama Ewangelia i nie wolno dopuszczać do jej kodyfikacji = zniekształcenia. Nauka i pouczenia Apostołow zawarte są w Listach. Klasycznym przykładem jest tu święty Paweł, ktory przy każdej okazji daje szczegołowe instrukcje co do zachowania się poszczegolnych stanow we wspolnocie kościelnej. Np. w tamtym czasie biskupem ma być mąż jednej żony, o prezbiterach, o diakonach, o ojcach, o niewiastach. Często Apostołowie potwierdzają istnienie pewnych dyspozycji normatywnych i podają, że pochodzą one od samego Jezusa. Zarowno Ewangelia jak i nauczanie Apostołów stanowi Nowy Testament. Nowy Testament zawiera wiele dyspozycji prawnych dotyczących życia chrześcijan i ich relacji z innymi braćmi w wierze, z władzą kościelną, z wyznawcami 2 obcych religii, a także z nieprzyjaciołmi. Przykłady takich norm dotyczą np. Prymatu Świętego Piotra, nierozerwalności małżeństwa ← rozwiązanie małżeństwa naturalnego: małżeństwo ratun et non consumatum - zawarte a niedopełnione, pomimo że jest ważnie zawarte, ale jeszcze nie perfekcyjne może zostać rozwiązane tylko przez Papieża; odpuszczenia grzechow; przywileju Pawłowego: małżeństwo naturalne ← dwie osoby nie ochrzczone zawierają małżeństwo i ono jest ważne w świetle nauki Kościoła, choć jeszcze nie sakramentalne, kiedy jedna z osob chce być ochrzczona, a druga osoba nie ochrzczona oponuje, wowczas Papież rozwiązuje takie małżeństwo. Sobor Jerozolimski z 50 roku jest uznawany za pierwszy Sobor Kościoła, kiedy to jeszcze za życia Apostołow, na ktorym ustalano normy dyscyplinarne zawarte w Nowym Testamencie. Np. Czy chrześcijanie powinni być obrzezani, czy nie, czy zachowywać prawo starotestamentalne w Kościele, czy nie, agapy z okazji celebracji uczty eucharystycznej, przymioty ktore muszą posiadać kandydaci chcący przyjąć święcenia kapłańskie, normy dotyczące zachowania się podczas sprawowania kultu, o ktorych mowi święty Paweł (to wydarzenie zostało opisane w Dziejach Apostolskich). Pismo Święte nie tylko podaje określone prawdy wiary, ale ewidentnie przekazuje normy postępowania. Pismo Święte nie jest zbiorem praw, ale stanowi fundamentalne i niezastąpione źrodło prawa Kościoła, reguluje życie społeczne pierwszych chrześcijan. Kolejne źródło prawa kanonicznego to tradycja czyli rożne normy były przekazywane drogą ustną. Tak była z częścią nauk pochodzących od samego Pana Jezusa i apostołow, ponieważ nie wszystko zostało spisane. Zbiory praw powstałych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa mają za zadanie utrwalić na piśmie i poprzez nie tradycję ustną i praktykę życia. Te zbiory są często przypisywane apostołom i ich uczniom, choć nie zawsze tak jest. Są to tzw. Zbiory pseudoapostolskie, ktorych mankamentem jest niewielka autentyczność, ponieważ ich autorami nie byli apostołowie, a ich autorstwo zostało im tylko przypisane. Zaletą jednak jest to, że powołują się one na tradycję Kościoła, co jest bardzo silne w pierwszych wiekach chrześcijaństwa i w pierwszym tysiącleciu życia Kościoła. Tylko część nauczania Chrystusa została spisana i przybrała postać Ewangelii. Obok pism Nowego Testamentu istnieje tradycja przekazywana ustnie, norm regulujących życie wspolnot chrześcijańskich. Te reguły przechodzą z pokolenia na pokolenie, a zwłaszcza we wspolnotach chrześcijańskich są przekazywane ustnie: sukcesorowi - następcy na urzędzie. W świadomości chrześcijan pierwszych wiekow normy zachowania przekazywane są przez tradycję ustną i miały charakter normatywny dla wszystkich członkow Kościoła. Kolejnymi źródłami prawa kanonicznego są Sobory czyli spotkania biskupow. Wyrożnia się Sobory: powszechne obejmujące wszystkich biskupow świata. Dawniej świat zamykał się w kręgu krajow Środziemnomorskich, ktore cieszyły się autentycznością i mocą obowiązującą w całym Kościele. Były wyrazem władzy ustawodawczej biskupow i jedności z następcą świętego Piotra. Wyrożnia się także Synody - dyspozycje normatywne, ktore są: partykularne, prowincjale lub diecezjalne Np w Kościołach na Wyspach, gdzie nie było kontaktu z kontynentem, czy w Galii pod panowaniem Merowingow, kiedy pojawia się bardzo dużo praw diecezjalnych, podczas reformy przeprowadzonej przez władcow – Frankow, liczni biskupi promulgują tzw. kapitularia. Są to prawa diecezjalne, ktore zawierają rownież zarządzenia władzy świeckiej, czyli obejmują tylko część terytorium Kościoła, ale występuje zjawisko stopniowego przenikania tych norm do prawa terytorialnego, innych prowincji kościelnych, a nawet do prawa powszechnego. Np. Synody Afrykańskie za czasow świętego Augustyna, gdzie zbierali się tylko biskupi z okolicznych diecezji i uchwalali prawa, ktore potem były zachowywane, a następnie emanowały do prawa powszechnego Kościoła, dyscyplina celibatu, ktora nie została narzucona powszechnym prawem soborowym, ale to Synody partykularne, prowincjale wprowadzały je stopniowo i w końcu przeszły do prawa powszechnego. Decyzje biskupow podjęte na synodach są ważne tylko wtedy, jeśli są podjęte w jedności z Biskupem Rzymu. Następcą świętego Piotra nie zawsze jest obecny na soborze, 3 ale wowczas zazwyczaj obecny jest tam jego delegat, ktory po zakończeniu obrad soboru przedstawia papieżowi wszystkie ustalone na nim prawa, a papież je akceptuje albo nie akceptuje. Celem soborow było zapewnienie jedności i jednolitości dyscypliny Kościoła, ktora była utrwalana w kanonach, oprocz reguł wiary, czyli orzeczeń dogmatycznych. Kanony, ktore były uchwalone na soborach, były dyspozycjami pisemnymi o charakterze normatywnym dla chrześcijan mieszkających na określonym terytorium. Do źródeł pierwszorzędnych należą również Akty prawa papieskiego - od początku w dokumentach Kościoła istnieją świadectwa interwencji papieskiej w sprawach wiary i w sprawach dyscyplinarnych. Np w czasach poapostolskich – Pierwszy List Klemensa Rzymskiego do Koryntian, w ktorym kodyfikuje pewne zasady dyscyplinarne. Po Edykcie Konstantyna w 313 roku działalność papieska zyskuje na znaczeniu ponieważ z jednej strony Kościoł uzyskuje wolność, a z drugiej cesarz wyprowadza się do Konstantynopola, a papież zostaje sam w Rzymie i wowczas to on zaczyna rządzić Rzymem. Co więcej przejmuje niektore instytucje cesarskie typu kancelaria cesarska, co stanowiło bardzo wielkie strumentum, czyli narzędzie do emanowania i promulgowania praw. Kolejnym źrodłem prawa papieskiego są Littere decretales, czyli Dekretały ← odpowiedzi Papieża na zapytania = kazusy biskupow, czy władzy świeckiej, jak rozwiązać daną kwestię dyscyplinarną, czy prawną, ktore następnie układa się w zbiory prawa papieskiego, czyli Ius decretalium. Jest to system uprawiania prawa, ktory obowiązuje od edyktu Konstantyna, połowy czwartego wieku aż do Kodeksu z 1917 roku. Do źródeł druorzędnych należy Prawo rzymskie = cywilne. Po edykcie Konstantyna w 313 roku religia chrześcijańska zaczyna być religią państwową. Zanika opozycja między Kościołem i imperium rzymskim. Przychodzi natomiast czas wspołpracy, ktora polega przede wszystkim na ochronie Kościoła przez cesarza, co skutkuje dużą ingerencją cesarzy w sprawy Kościoła. Np. zwoływanie soborow, czy zatwierdzanie jego praw. Poźniej Kościoł zaczął się bronić, ponieważ w Kościele szybko doszło się do wniosku, że taka ścisła wspołpraca też nie wychodzi Kościołowi na dobre. Wowczas władza świecka zamiast zwracać uwagę na sprawy duchowe, zaczęła wchodzić w rożne interesy, czy to materialne, czy polityczne. Wspołpraca ta przejawia się rownież we wzajemnym przenikaniu się systemow prawnych:

• rzymskiego zwłaszcza post klasycznego
• prawa archaicznego
• klasycznego
• kanonicznego. Np. Kodeks Justyniana oraz Kodeks Teodozjański. Ustawodawca kościelny w sprawach, ktore nie wymagały regulacji prawem kanonicznym posługiwał się prawem rzymskim, zwłaszcza post klasycznym. Np. małżeństwo, adopcja, formuły sakramentalne. Zjawisko to nazywane jest kanonizacją: łac. canonisatio legum civilium. Stąd kiedy mowi się do dzisiaj o prawie cywilnym w Kodeksie Prawa Kanonicznego, to prawo cywilne jest tożsame z prawem państwowym. Nie dotyczy to tylko prawa cywilnego w sensie gałęzi prawa, ale dotyczy całego prawa państwowego, dlatego że w Rzymie najbardziej rozwinięte było prawo cywilne. W zbiorach prawa kanonicznego odnajduje się wiele norm prawa rzymskiego, zwłaszcza wiążącego się z Italią. Jeśli chodzi o prawo cywilne to pewnym źrodłem prawa kanonicznego szczegolnie w Galii i w Niemczech są prawa germańskie, ktore jednak nie były tak bardzo rozwinięte. Głownie były to prawa zwyczajowe, a nie pisane. Np. wspołpraca władcow z dynastii Merowingow i Karolingow w Galii, oraz prawo Imperium Bizantyjskiego, czyli Cesarstwa Wschodniego. Na wschodzie istnieją zbiory praw zwane nomo canoni, ktore obejmowały zarowno prawo kościelne, jak i świeckie. Są to ustawy cesarstwa wschodniego, ktore są zarazem kanonami, czyli prawem Kościoła. Prawo to obejmowało rownież Połnocną Italię: np. Republika Wenecka oraz obszar Sycylii. Teksty teologiczne rożnych autorow chrześcijańskich - są obecne w wielu zbiorach 4 prawa kanonicznego, zwłaszcza w pierwszym milenium życia Kościoła. Obecne są rownież w Dekrecie Gracjana, ponieważ nie ma jeszcze w tamtym czasie (do Gracjana) rożnicy pomiędzy teologią i prawem kanonicznym. Zawierają normy wiary i inne normy dyscyplinarne. Do czasu Gracjana uprawiano tylko tzw. teologię praktyczną, czyli prawo kanoniczne w zalążku, obok tej teologii teoretycznej: teologii dogmatycznej i innych dziedzin. Normy penitecjalne dla wiernych, ktorzy odbywają proces pokutny. Mają one charakter dyscyplinarny, moralny i pastoralny. Normy te mowiły o grzechach i o pokutach wyznaczanych za ich popełnienie. Ivon Szatr, znany teoretyk prawa, teologii praktycznej, w swoich dziełach zawiera bardzo wiele materiału z zakresu prawa kanonicznego, jak rownież dogmatyki i teologii moralnej. Teologia przyczynia się do rozwoju prawa kanonicznego na poziomie metodologii. Ivon Szatr aplikuje po raz pierwszy metodę scholastyczną = dialektyczną do wymagań i potrzeb teologii praktycznej, czyli prawa kanonicznego. Chodziło o metodę przydatną do zbierania i zestawiania w sensowną całość = zbiory norm kanonicznych wszelkiego rodzaju, np. Dekrety Gracjana. Gracjan zdołał zebrać i usystematyzować według metody scholastycznej, ktora wcześniej była uprawiana w teologii, normy kanoniczne w formie casusow obowiązujące w Kościele przez pierwsze milenium = 1000 lat. Tym samym Gracjan ustala normy obowiązujące w Kościele w XII wieku za pomocą ich wzajemnej konfrontacji, czyli za pomocą metody dialektycznej. Pokazuje też ważność materiału teologicznego, rozrożnia Sacra Pagina, czyli Pismo Święte w znaczeniu teologii od ius canonicum, czyli prawa kanonicznego. Stąd od Gracjana prawo kanoniczne, a właściwie kanonistyka, staje się odrębną dziedziną wiedzy z zakresu nauk kościelnych. Kolejnym zbiorem są „Dekretały” Papieża Grzegorza IX, ktore zostają wydane 05.09.1234 roku, a więc ok. 100o lat od Dekretu Gracjana, w czasie ktorych znowu nagromadziły się nowe normy prawa kanonicznego. Odbyto dwa Sobory Laterańskie: w 1179 roku i w 1215 roku, a także kilka kolekcji zbiorow praw, wobec czego po raz kolejny wszystko się skomplikowało. Papież Grzegorz IX zadecydował, że należy wydać zbior prawa. To zadanie powierzył świętemu Rajmundowi z Penyafort, dominikaninowi, kapelanowi i penitencjarzowi papieskiemu. Po 4 latach wydał on kolejny zbior prawa, ktory był już zbiorem autentycznym, czyli zatwierdzonym przez Papieża i był promulgowany, w ciekawy i typowy dla średniowiecza sposob, tzn. przez rozesłanie na uniwersytety zwłaszcza w Bolonii i w Paryżu. Źródłami prawa kanonicznego są również reguły monastyczne i fakty historyczne. Reguły monastyczne - wpływają szczegolnie na rozwoj norm dotyczących dyscypliny kościelnej. To źrodło prawa coraz większe znaczenie w miejscach i czasach, w ktorych wzrasta znaczenie życia monastycznego. Szczegolnie na terytoriach Kościołow wschodnich, np. święty Bazylii, ale rownież na zachodzie, np. reguła Benedyktyńska, ktora zdominowała koniec życia monastycznego pierwszego milenium i poźniej weszła do wielu innych reguł związanych z życiem zakonnym, ale nie rownież do kultury europejskiej. Fakty historyczne - nie w znaczeniu jakoby jakiś fakt miał ewidentny wpływ na powstanie tekstow prawnych ,ale jako konkretne świadectwo tradycji i jako przykład postępowania zgodnego z tradycją, ktora miała charakter normatywny. Fakty historyczne, ktore ilustrują życie chrześcijańskie, zostają włączone do zbiorow prawa kanonicznego i przybierają postać casusow, ktore miały szczegolne znaczenie w pierwszych wiekach. W faktach historycznych chodzi o to, że jeśli prawnicy nie byli pewni, jakie prawo obowiązuje w Kościele, to patrzyli na fakty historyczne - jak zachował się jakiś papież, jaką regułę prawną przez dany fakt historyczny potwierdził, co jest zgodne z tradycją Kościoła. Chodziło o to, żeby te fakty historyczne też zaliczyć w sposob pośredni jako źrodła prawa. Prawo kościelne zawarte jest w zbiorach prawa, które stanowią źródło jego poznania (fontes iuris cognoscendi). Pierwszy z nich to Dekret Gracjana z 1140 roku. Decretum Gratiani (Dekret Gracjana) jest zbiorem prawa kanonicznego spisanego około 1140 roku przez 5 Gracjana. Używane były również inne nazwy na oznaczenie zbioru: Decreta, Corpus decretorum czy Corpus canonum lecz przyjmuje się, że sam autor nazwał swój zbiór Concordia discordantium canonum (pol. Uzgodnienie kanonów niezgodnych). Często skracano również nazwę do Concordia canonum. Dekret został opracowany przy użyciu metody scholastycznej. Był to zbiór prywatny i systematyczny, o cechach traktatu naukowego, który uwzględnił wszystkie ogólnie przyjęte przepisy prawne i usunął zachodzące pomiędzy nimi faktyczne lub pozorne niezgodności, czy sprzeczności i zastąpił wszystkie dawniejsze zbiory prawa kanonicznego. W średniowieczu i czasach nowożytnych pełnił również rolę podstawowego podręcznika stosowanego w nauczaniu prawa kanonicznego. Był także uznanym komentarzem prawa kanonicznego. Został włączony do Corpus Iuris Canonici. Gracjan uwzględnił w swoim opracowaniu teksty Pisma św., kanony soborowe i synodalne, dekretały papieskie, fragmenty pism Ojców Kościoła i pisarzy kościelnych, z ksiąg pokutnych i liturgicznych oraz zwyczaje prawne. Ponadto włączył wybrane teksty z prawa rzymskiego i praw germańskich, kapitularze frankońskie, konstytucje królów i cesarzy średniowiecznych. W swojej pracy rzadko opierał się na tekstach oryginalnych. Najczęściej wykorzystywał wcześniejsze opracowania, m.in.: Zbiór dedykowany Anzelmowi, Zbiór Regiona z Prum, Dekret Burcharda z Wormacji, Zbiór XII części, zbiory Anzelma z Lukki, kard. Deusdedit, Iwona z Chartres, Polycarpus i Collectio caesaraugustiana. Dzieło dzieli się na trzy części. Należy wskazać, że podział ten nie był prawdopodobnie stworzony przez samego autora lecz powstał później. Były również stosowane podziały na cztery lub tylko dwie części. Pierwsza część podzielona jest na 101 dystynkcji (distinctiones), czyli zasady, które były udowadniane lub wyjaśniane przy pomocy tekstów źródłowych (auctoritates) podzielonych na rozdziały (capita, capitula), które współcześnie nazywane są najczęściej kanonami (canones). Część druga składa się z 36 spraw (causae), które opisują fikcyjne lub prawdziwe sytuacje lub sprawy sądowe wymagające rozstrzygnięcia. Opis każdej sprawy składał się z pytań prowadzących do rozstrzygnięcia (quaestiones), które odwoływały się do tekstów źródłowych (capita lub canones). Ostatnia część dzieli się na 5 dystynkcji podzielonych na kanony. W części pierwszej można wyróżnić 3 grupy zagadnień. Dystynkcje 1-20 stanowią wstęp do dzieła, który przedstawia pojęcie i podział prawa kościelnego oraz jego źródła: prawo natury, prawo zwyczajowe i stanowione. Dystynkcje 21-80 zawierają przepisy dotyczące duchownych: prawa i obowiązki, predyspozycje do święceń, przeszkody i nieprawidłowości w święceniach, szafarz święceń i ich udzielanie. Dystynkcje od 81 do 101 zawierają normy dotyczące biskupów, spraw materialnych duchownych i stosunków pomiędzy władzą świecką i kościelną. Część druga dotyczy kompetencji sądownictwa kościelnego oraz postępowania sądowego, kościelnego prawa majątkowego, zakonnego i małżeńskiego. Obszerny fragment stanowią przepisy pokutne - traktat o pokucie (łac. tractatus de poenitentia), który prawdopodobnie pochodzi od innego autora i jest późniejszym dodatkiem. W części trzeciej znajdują się przepisy o Eucharystii, chrzcie i bierzmowaniu, dniach świętych, sakramentaliach i o poście. Pierwszą dystynkcję tworzy traktat o konsekracji kościoła (de consecratione), który prawdopodobnie również jest późniejszym dodatkiem do Dekretu. Oprócz zagadnień ściśle prawniczych Gracjan poruszał kwestie teologiczne (dogmatyczne i moralne). Gracjan uporządkował wcześniejsze ustawodawstwo kościelne. Dekret powstał jako zbiór prywatny. Nie został nigdy zatwierdzony jako zbiór urzędowy i autentyczny przez ustawodawcę kościelnego, ani nie stał się takim na mocy zwyczaju. Wartość prawna poszczególnych przepisów włączonych do zbioru była taka sama, jak przed ich włączeniem. Wprawdzie niektóre przepisy partykularne z czasem stały się prawem powszechnym, a inne nie posiadające wartości prawnej jak, np. teksty sfałszowane stały się przepisami prawnie obowiązującymi, to nie odnosiło się to do Dekretu jako całości. Jakiekolwiek urzędowe odwołania do jego treści były odniesieniem się do konkretnego tekstu. Nie posiadały wartości 6 prawnej teksty nie pochodzące od ustawodawcy kościelnego. Treść pochodząca od Gracjana (dicta) miała jedynie znaczenie wyjaśniające i interpretujące. Wartość prawną mogła uzyskać tylko na mocy zwyczaju. Gracjan, przez swoje dzieło, przyczynił się do wyodrębnienia nauki prawa kanonicznego z teologii jako samodzielnej dyscypliny (początkowo nazywanej teologią praktyczną zewnętrzną). Dekret stanowił podstawę dalszej ewolucji prawa kanonicznego. Dzięki ogólnemu uznaniu jakim cieszył się Dekret wśród wykładowców prawa kanonicznego oraz powszechnemu stosowaniu go jako podręcznika, Gracjan uważany jest za ojca kanonistyki. Zbiory później tworzone często się odwoływały do Dekretu i stanowiły w pewnej mierze jego kontynuację i dopełnienie. Dobitnie podkreślone jest to przez nazywanie tych zbiorów extravagantes - od wyrażenia extra Decretum vagantes, co oznaczało “pozostające poza Dekretem Gracjana”. Metoda przyjęta przy opracowywaniu zbioru przez Gracjana była używana z powodzeniem przez autorów zbiorów późniejszych. Użyta przy opracowywaniu zbioru metoda dialektyczna pozwoliła innym profesorom prawa pracować z Dekretem i przedstawiać ich własne rozwiązania i komentarze. Takie komentarze były nazywane glosami. Edycje Dekretu wydane w XVI i XVII wieku często zawierały glosy umieszczane wzdłuż tekstu. Zbiory glos były nazywane gloss apparatus lub Lectura in Decretum. Systematyczne komentarze były nazywane „Summa”. Niektóre z nich zdobyły szybko uznanie i uzyskały taką samą sławę jak zbiór Gracjana. Pierwszymi komentatorami byli Paucapalea (przed 1148) i Magister Rolandus, profesor prawa na uniwersytecie w Bolonii, który był, prawdopodobnie mylnie, utożsamiany z papieżem Aleksandrem III. W 1140 roku boloński mnich Gracjan dokonał systematyzacji i ujednolicenia przepisów prawa kanonicznego. Gracjan miał wybitnych poprzedników. W VII wieku Izydor z Sewilli stworzył uporządkowany tematycznie zbiór nazywany hispaną. Po nim, w 1010 roku, dokonał podobnej systematyzacji Burchard z Wormacji, a w 1090 – Iwon z Chartres. Dopiero jednak dzieło Gracjana – zwane Dekretem Gracjana (Decretum Gratiani) porządkujące ustawy soborowe poczynając od ustaw Soboru Nicejskiego z 325 roku – zyskało powszechny autorytet. Studiowali je dekretyści – wśród nich m.in. Paucapalea i Jan Teutonicus. W niedługim czasie po ukazaniu się Dekretu Gracjana zaszła potrzeba zgromadzenia nowego materiału prawnego, którego dostarczyły Sobory Laterańskie w 1179 (III) i 1215 (IV) r. oraz ustawodawstwa papieży Aleksandra III (1159—1181) i Innocentego III (1198—1216). Ponadto zwrócono uwagę, iż wiele dawnych dekretałów nie znalazło się w Dekrecie Gracjana. Stąd zaczęto tworzyć nowe zbiory prawa kościelnego. Było ich wiele. Pięć z nich przyjęła szkoła bolońska i objaśniała na równi z Dekretem Gracjana. Nazywano je Compilationes, a po ukazaniu się nowej kompilacji Grzegorza IX — Compilationes antiquae. W jednym z powstałych wówczas zbiorów prywatnych – autorstwa Bernarda z Pawii – po raz pierwszy zastosowano schemat: iudex (o jurysdykcji kościelnej), iudicium (prawo procesowe z wyjątkiem karnego), clerus (prawo osobowe), connubia (prawo małżeńskie), crimen (prawo karne). Na szczególne rozpatrzenie zasłuują fakt, iż soborze trydenckim powołano specjalną komisję, która opracowała poszczególne zbiory prawa kanonicznego, nadając im jednolity układ. Tekst – pod nazwą Corpus Iuris Canonici – został zatwierdzony w 1580 roku przez papieża Grzegorza XIII , a obejmował: Dekret Gracjana, Liber extra – Dekretały papieża Grzegorza IX z 1234 roku, Liber sextus – zbiór dekretałów papieża Bonifacego VIII z 1298 , Clementinae – nieukończony zbiór dekretałów papieża Klemensa V z lat 1314 i 1317 , Extravagantes communes oraz Extravagantes Joannis Papae XXII – prywatne kompilacje dekretałów z XIV-XV wieku. Dekretały Grzegorza IX (Decretales Gregorii IX) - zbiór prawa kanonicznego promulgowany 5 sierpnia 1234 roku przez Grzegorza IX bullą Rex pacificus. Autorem zbioru był Rajmund z Penyafort, który przygotował go na polecenie Grzegorza IX. Dekretały zostały włączone do Corpus Iuris Canonici. Przyczyną powstania Dekretałów było 7 wielość przepisów prawa kanonicznego oraz wiele zbiorów je zawierających. Sytuacja była podobna do tej przed sporządzeniem Dekretu Gracjana ponieważ właściwe stosowanie prawa powodowało wiele trudności. Normy prawne wydawane przez różnych prawodawców czasami znacznie się różniły lub były nawet ze sobą sprzeczne. W celu właściwego rozwiązania konkretnego problemu należało posłużyć się nie tylko Dekretem Gracjana ale również późniejszymi zbiorami, w tym najbardziej znanymi Kompilacjami dawnymi, co jednak nie w każdym przypadku umożliwiało znalezienie odpowiedniej normy prawnej. Podstawowym źródłem były dekretały papieży wydane przede wszystkim po Dekrecie Gracjana oraz kanony soborowe - głównie Soboru Laterańskiego III i IV. Ponadto autor włączył niektóre teksty z kanonów Apostolskich, z synodów wschodnich i zachodnich, dzieł Ojców Kościoła i pisarzy kościelnych oraz prawa rzymskiego i germańskiego, które przeważnie nie zostały uwzględnione w Dekrecie Gracjana ponieważ to właśnie one wymagały zebrania w zbiorze. Zbiór podzielony jest na pięć ksiąg: iudex, iudicum, clerus, connubia, crimen, które są podzielone na tytuły. Tytuły zawierają poukładane chronologicznie teksty prawne (capitula zwane później capita). Łącznie zbiór zawiera 1871 capitula podzielonych na 185 tytułów. Autor jednak nie uporządkował zagadnień w należyty sposób pod względem merytorycznym i nie rozgraniczył poprawnie i merytorycznie poszczególnych zagadnień. Liber sextus Bonifatii VIII (pol. księga VI Bonifacego VIII) - zbiór prawa kanonicznego promulgowany 3 marca 1298 roku przez Bonifacego VIII bullą Sacrosanctae Romanae Ecclesiae. Został włączony do Corpus Iuris Canonici. Autorami zbioru byli Wilhelm de Mandagoto, Berengariusz Fredoli oraz Ryszard Petroniusz de Senis. Nazwę zbioru - Liber sextus - nadał sam papież w bulli promulgacyjnej, ponieważ według niego zbiór miał stanowić uzupełnienie czy dodatek do Dekretałów Grzegorza IX składających się z pięciu ksiąg. Od czasów ogłoszenia Dekretałów Grzegorza IX zostały wydane przez papieży liczne ustawy kościelne, jak również odbyły się dwa sobory powszechne w Lyonie w latach 1245 i 1274 roku. Wraz z pojawieniem się nowych aktów prawnych były tworzone nowe zbiory prawa kanonicznego. Zbiory autentyczne (wydane przez papieży: Innocentego IV, Grzegorza X i Mikołaja II) nie uwzględniały wszystkich norm prawnych wydanych po Dekretałach Grzegorza IX. Braki starały się wypełnić kompilacje prywatne. Wszystko to powodowało trudności w wyjaśnianiu i stosowaniu prawa, które mógł usunąć tylko jednolity zbiór autentyczny i obejmujący całość obowiązującego prawa kanonicznego. Decyzję taką podjął Bonifacy VIII. Zbiór składa się z pięciu ksiąg podzielonych na tytuły i capitula. Układ tytułów i ich rubryki był wzorowany na Dekretałach Grzegorza IX. Cały zbiór liczy 185 tytułów i 1971 capitula. W zbiorze zostały uwzględnione kanony soborów lyońskich, dekretały papieży od Grzegorza IX do Mikołaja II oraz dekretały Bonifacego VIII, które stanowiły około 2/3 zbioru. Ponadto do zbioru został dołączony dodatek 88 reguł prawnych (Regulae iuris) będących pomocą przy stosowaniu prawa. Teksty włączone do zbioru zostały zredagowane na nowo. Tylko niektóre z nich zostały przytoczone w sposób dosłowny. Została zmieniona forma, czasami także treść, przede wszystkim pominięto w zasadzie początkowe słowa i inskrypcje tekstów innych niż wydane przez Bonifacego VIII. Dzięki takim zabiegom, przepisy uzyskały charakter bardziej abstrakcyjny i ogólny. Clementinae lub Constitutiones Clementinae (pol. Klementyny) – zbiór prawa kanonicznego promulgowany 25 października 1317 roku przez Jana XXII bullą Quoniam nulla. Został włączony do Corpus Iuris Canonici. Na ostatniej sesji Soboru w Vienne, która odbyła się 6 maja 1312 roku, Klemens V polecił jeszcze raz odczytać przyjęte uchwały soboru, jak również uznał za uchwalone dyspozycje soborowe, które nie zostały ostatecznie zredagowane. Ostateczną redakcją zajęła się specjalna komisja, która uwzględniła również niektóre dekretały papieża. Cały zbiór został ogłoszony jako Liber septimus (Księga siódma) podczas konsystorza na zamku w Monteux, ale moc prawną miał uzyskać dopiero po przesłaniu go do uniwersytetu w Orleanie. Jednak przed przesłaniem zbioru papież zmarł i 8 promulgacji dokonał jego następca Jan XXII po zrewidowaniu wcześniejszego tekstu. Zbiór składa się z pięciu ksiąg podzielonych na tytuły i capitula. Układ tytułów i ich rubryki był wzorowany na wcześniejszych zbiorach. Cały zbiór liczy 52 tytuły i 106 capitula. Zbiór zawiera przede wszystkim konstytucje wydane przez Klemensa V, a z dawniejszych dokumentów uwzględniono tylko konstytucje Bonifacego VIII Super cathedram z 1300 roku, oraz Urbana IV Transiturus z 1264 roku, którym Sobór w Vienne przywrócił moc obowiązującą. W oryginalnych tekstach dokonano wielu skrótów i zastosowano nowe podziały tekstów, jednak bez zaznaczenia tych zmian. Zbiór był autentyczny, powszechny, jeden. Nie był jednak zbiorem wyłącznym, w związku z czym obowiązywały nadal zbiory i dekretały wydane po 1298 roku, które nie były sprzeczne z nowymi normami. Extravagantes Joannis Papae XXII (pol. Ekstrawaganty Jana XXII) - zbiór prawa kanonicznego sporządzony przez francuskiego kanonistę Jana Chappuis wydany po raz pierwszy w 1500 roku. Został włączony do Corpus Iuris Canonici. Początkowo zbiór składał się z trzech dekretałów Jana XXII z 1317 r. w sprawie rezerwacji papieskich. Następnie Wilhelm de Monte Lauduno, benedyktyn, napisał glosę. Po dołączeniu następnych 17 dekretałów Jana XXII, całość opracowana została w 1325 r. przez Zenzelinusa de Cassanis, profesora prawa kanonicznego w Montpellier. Jan Chappuis włączył dekretały Jana XXII do paryskiego wydania zbiorów prawa kanonicznego z 1500 roku uprzednio je opracowując. Podzielił je na 14 tytułów i 20 capitula. Późniejsze wydania zbiorów prawa kanonicznego zawierały tekst w takiej postaci. Extravagantes communes (pol. Ekstrawaganty powszechne) - zbiór prawa kanonicznego sporządzony przez francuskiego kanonistę Jana Chappuis wydany po raz pierwszy w 1500 roku . Został włączony do Corpus Iuris Canonici. W XX w. Kościół katolicki dokonał odnowy swojego prawa. Pierwszą nowoczesną kodyfikacją był kodeks prawa kanonicznego z 1917. Prace nad tym kodeksem rozpoczęła w 1904 roku komisja ds. projektu nowego prawa kanonicznego powołana przez papieża Piusa X. Kodeks został promulgowany przez papieża Benedykta XV. Kodeks składał się z pięciu ksiąg, których układ oparty był na schemacie instytucji Justyniana (Iudex, Iudicium, Clerus, Conubia, Crimen). Zamiar reformy prawa kanonicznego ogłosił w początkach swojego pontyfikatu w 1959 roku papież Jan XXIII. Jednakże komisja do reformy prawa kanonicznego została powołana dopiero w 1963 roku, po rozpoczęciu II soboru watykańskiego. Nowy Kodeks prawa kanonicznego został promulgowany 25 stycznia 1983 roku przez papieża Jana Pawła II. Kodeks składa się z 7 ksiąg: Księga I. Normy ogólne, Księga II. Lud Boży, Księga III. Nauczycielskie zadanie Kościoła, Księga IV. Uświęcające zadanie Kościoła, Księga V. Dobra doczesne Kościoła, Księga VI. Sankcje w Kościele, Księga VII. Procesy. W I poł. XX w. podjęto również prace nad kodyfikacją prawa kanonicznego katolickich Kościołów wschodnich, które początkowo przyniosły tylko częściowe regulacje (np. prawo małżeńskie zostało ogłoszone w 1949). Ostatecznie kodeks kanonów Kościołów wschodnich został promulgowany dopiero w 1990. Jak powszechnie wiadomo, Kościół powinien żyć wskazaniami Ewangelii, jednak gdy pojawiają się praktyczne problemy, sam kanon Pisma nie wystarcza. Jezus w swoim nauczaniu nie podał gruntownej wykładni zachowań kolejnych pokoleń, a co dopiero instrukcji, jak postępować w sytuacji, gdy mamy miliard katolików i któryś z nich zechce bronić swoich racji przed najwyższą możliwą instancją. Już w Dziejach Apostolskich czytamy, że pojawiły się problemy dotyczące wcielania Ewangelii w życie (konkretnie: czy trzeba się obrzezywać?), a rozwiązano je za pomocą soboru. Przez następne wieki to właśnie lokalni biskupi, a gdy tylko było to możliwe, ich zgromadzenia, czyli synody i sobory, wydawały rozporządzenia dotyczące organizacji Kościoła, pokut i sposobu rozwiązywania wewnątrzkościelnych sporów. Po pewnym czasie także cesarze zaczęli tworzyć ustawodawstwo jeśli nie dotyczące bezpośrednio wiary, to ustosunkowujące się do niej. Lokalny urzędnik musiał wiedzieć, co 9 robić, gdy arianie i katolicy sprzeczali się, do kogo należy dany budynek. Przez długi czas ustawy takie – kościelne i cywilne dotyczące Kościoła – nie były nigdzie zbierane i funkcjonowały jako luźne dokumenty. Nie było to niczym dziwnym w czasach, gdy sami cesarze wydawali mnóstwo drobnych zarządzeń, zwanych konstytucjami, a próby zebrania ich w jeden twór okazywały się trudne lub niemożliwe. Z czasem zaczęto zbierać te luźne świstki w kodeksy, zszywając je z jednej strony. Tak powstał m.in. Kodeks Teodozjański, będący tak naprawdę wykazem ustaw od Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza II. Wciąż jednak były to zbiory luźne, wymagające interpretacji i wyjaśnienia, gdyż prawo z jednego roku było sprzeczne np. z prawem z poprzednich lat. Wraz z nastaniem wieków średnich pojawiły się próby ponownego zebrania w jedno miejsce prawodawstwa soborowego i papieskiego, co uczynił w XI wieku mnich Gracjan. Przez kolejne wieki powstawały kolejne zbiory ustaw, uzupełniane i systematyzowane, choć na Soborze Trydenckim starano się prawo kanoniczne ujednolicić, nadając mu odpowiedni układ. Przełomem był pontyfikat Piusa X, który w roku 1904 roku w motu proprio „Arduum sane munus” nakazał powołać organy mające odnowić dyscyplinę kościelną. Prace Komisji Kodyfikacyjnej nadzorował kard. Piotr Gasparri, a uwzględniały one wnioski i propozycje przesłane przez episkopaty z całego świata. Kodeks przedstawiono dopiero w roku 1916 Benedyktowi XV, który zatwierdził i promulgował jego tekst. Zastąpił on niemal wszystkie dotychczasowe przepisy, był jednak krytykowany za zbyt zwięzły, a więc podatny na interpretacje tekst. Nie uwzględniał też osobnego charakteru Kościołów Wschodnich, które na osobny Kodeks (choć jego powstanie zarządził Sobór Watykański II) musiały czekać aż do czasów Jana Pawła II. To właśnie za tego papieża doszło do promulgowania nowej wersji Kodeksu Prawa Kanonicznego, nad którą pracowano od czasów Jana XXIII. Konsultowano się z wieloma specjalistami, a dokumenty publikowano w czasopiśmie „Communicationes”. Prace przeciągały się, a zakończyły 25 stycznia 1983 roku wraz z ogłoszeniem ostatecznego, wielokrotnie rewidowanego tekstu. Kościoły Wschodnie czekały jeszcze dziewięć lat na to, by ich Kodeks wszedł w życie. Nowy KPK dzieli się na osiem ksiąg, dotyczących kolejno norm ogólnych (zasady stosowania poszczególnych kanonów), Ludu Bożego, nauczycielskiego zadania Kościoła, zadania uświęcającego, dóbr doczesnych, sankcji w Kościele, prawa małżeńskiego i procesów. Nie opiera się na kazuistyce, jednak wciąż czerpie z życia i opisuje głównie przypadki, które zdarzają się na tyle często, by sprawiać powszechny problem. Stąd w KPK czytamy, że nie może zawrzeć małżeństwa porywacz z porwaną, chyba, że kobieta po uwolnieniu wyrazi taką wolę. Nie ma jednak postanowienia, co robić, gdy ślub chcą wziąć porwany i porywaczka. Prawo kanoniczne różni się zasadniczo od prawa świeckiego tym, że musi brać pod uwagę wyższe źródła moralności niż umowa społeczna czy nawet prawo naturalne. Już samo to, że jest zbiorem praw, jakimi rządzi się Kościół sprawia, że musi brać pod uwagę cel istnienia tej wspólnoty. Jak podaje kan. 1752, najwyższym prawem Kościoła jest zbawienie dusz. Stąd prawo kanoniczne ma dwa źródła: prawo Boże i prawo pozytywne, czyli kolejne uchwały ogłaszane na przestrzeni dziejów. Wynika z tego odmienna niż w prawie państwowym pozycja prawodawcy ludzkiego: istnieją przepisy, których nie można zmienić nawet przy dwustuprocentowym poparciu ludności. Nawet papież nie może udzielić dyspensy w przypadku kazirodztwa czy popierać morderstwa. Nie może tego ujmować żadne prawo świeckie, zwłaszcza w dobie szalejącego laicyzmu. Jednak dla prawa kanonicznego to podstawa podstaw. Każdy kanon ma za zadanie ułatwić spotkanie z Bogiem i ocalić człowieka od grzechu. Nawet kary nie służą temu, by grzesznika dobić i wdeptać w ziemię, a mają wymiar resocjalizacyjny i zabezpieczający. Z jednej strony służą wynagrodzeniu szkód, z drugiej, stanowią ochronę przed popadaniem w jeszcze cięższy grzech.