Charakterystyka bezpieczeństwa wewnętrznego w okresie międzywojennym

Bezpieczeństwo wewnętrzne jest jednym z rodzajów bezpieczeństwa, odnoszącym się do zagrożeń i przeciwdziałań wobec nich występujących wewnątrz państwa. Zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego jest istotnym elementem polityki wewnętrznej państwa.

II Rzeczpospolita – państwo polskie odrodzone w 1918 po 123 latach zaborów. Powierzchnia kraju 388 634 km² (1 stycznia 1938), a po zajęciu Zaolzia w październiku 1938 r. 389 720 km². Długość granic Całkowita długość granic Polski - 5529 km Granice z sąsiednimi państwami wg długości • z Niemcami - 1912 km • z ZSRR - 1412 km • z Czechosłowacją - 984 km • z Litwą - 507 km • z Rumunią - 349 km • z Wolnym Miastem Gdańsk - 121 km • z Łotwą - 109 km • granica morska - 71 km (z Mierzeją Helską 140 km) System władzy w II Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939) określony został do 1926 jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym. Po zamachu stanu (przewrót majowy 1926) ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmiany konstytucji (nowela sierpniowa) i faktycznego sposobu wykonywania władzy, w konsekwencji został przekształcony w system prezydencko-autorytarny (od obozu politycznego sprawującego władzę zwany sanacją). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę na jej terytorium obowiązywało kilka odmiennych systemów administracyjnych. Przezwyciężeniu tego stanu służyła stopniowa unifikacja systemu administracyjnego. Polski aparat administracji publicznej obejmował zespół różnych organów, czyli urzędów administracyjnych. Każdy z tych organów odpowiednio do posiadanych uprawnień uzyskał możność stosowania przymusu w celu realizacji podjętych przez niego decyzji. Aparat administracji publicznej według kryterium zasięgu terytorialnego wyróżniono administrację centralną i terytorialną (lokalną). Administracja centralna wykonywana była przez Radę Ministrów i ministrów. Administracja terytorialna natomiast dzieliła się na administrację rządową i samorząd. Terytorialne organy administracji rządowej dzieliły się na : • administrację ogólną (polityczna, zespolona) – realizacja zadań resortu spraw wewnętrznych • administrację specjalną (niezespolona) – realizacja zadań pozostałych resortów Dla celów administracji ogólnej państwo zostało podzielone na : • województwa • powiaty • gminy miejskie • gminy wiejskie W 1939 r. istniało w Polsce 16 województw i jedno miasto wydzielone – Warszawa, 264 powiaty (w tym 23 grodzkie, lub inaczej mówiąc miejskie), 611 gmin miejskich i 3195 gmin wiejskich. Początkowo w organizacji tych organów występowały znaczne odrębności. Szybko jednak dokonano unifikacji według jednolitego modelu strukturalnego, który wyglądał następująco: • w województwach – wojewodowie (organy II instancji) • w Warszawie – zamiast wojewody Komisarz Rządu • w powiatach – starostowie powiatowi lub grodzcy (organy I instancji) • w gminach miejskich i wiejskich nie występowały odrębne organy administracji ogólnej (funkcję tą pełniły organy wykonawcze samorządu terytorialnego)

Specjalną organizację administracji terytorialnej posiadały resorty: • Spraw wojskowych • Sprawiedliwości • Skarbu • Poczt i Telegrafów (do 1932r) • Reform Rolnych • Częściowo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego • Przemysłu i Handlu • Komunikacji • Opieki Społecznej

Podział kraju dla celów administracji specjalnej (niezespolonej) nie pokrywał się z podziałem dokonanym dla celów administracji ogólnej (okręgi sądowe, wojskowe, szkolne, kolejowe). Organy administracji rządowej zbudowane były na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej czyli podporządkowanie organów niższych organom wyższym.

ADMINISTRACJA CENTRALNA

Rada Ministrów Stanowiła centralny organ administracji publicznej. Funkcje RM polegały na : • uzgadnianiu działalności administracyjnej ministrów, • rozpatrywaniu sprawozdań poszczególnych ministrów, • zatwierdzaniu statutów organizacyjnych ministerstw Uprawnienia administracyjne Rada Ministrów realizowała przez wydawanie zarządzeń, podejmowanie uchwał, wydawanie aktów administracyjnych. W łonie Rady Ministrów istniał Komitet Ekonomiczny składający się z ministrów stojących na czele resortów gospodarczych. Do jego zadań należało opracowywanie programu gospodarczej działalności rządu.

W II Rzeczypospolitej występował proces wzrostu samodzielnych uprawnień administracyjnych prezesa Rady Ministrów. Na mocy ustaw szczególnych uzyskał on uprawnienia do sprawowania ogólnego kierownictwa i nadzoru w sprawach personalnych całej administracji. Wzrastały też jego uprawnienia koordynacyjne w stosunku do działalności administracyjnej ministrów. Powiększały się również agendy i zakres działania Prezydium Rady Ministrów, organu pomocniczego premiera i Rady Ministrów.

Ministrowie

Byli członkami ciała kolegialnego Rady Ministrów oraz kierownikami wyodrębnionych na podstawie kryterium przedmiotowego działów (resortów) administracji państwowej. Ministra zastępował podsekretarz stanu (wiceminister). Aparatem pomocniczym było ministerstwo. Urzędnicy ministerstwa nie posiadali samodzielnej władzy, lecz sprawowali ją z upoważnienia ministra, w granicach określonych przepisami organizacyjnymi i poleceniami ministrów. Jednolite zasady organizacji ministerstw ustaliła Rada Ministrów dopiero w 1926 r. Zmierzały one do wzmocnienia samodzielności i odpowiedzialności urzędników ministerialnych. Ministerstwo dzieliło się na departamenty na czele stali dyrektorzy. Departamenty dzieliły się na wydziały kierowane przez naczelników. Liczbę oraz kompetencje departamentów i wydziałów określały statuty organizacyjne ministerstw, zatwierdzane przez Radę Ministrów.

Liczba resortów administracyjnych II Rzeczypospolitej wykazywała tendencję malejącą ze względów oszczędnościowych. W 1932 r. istniały następujące resorty: • Spraw Wewnętrznych • Spraw Zagranicznych • Sprawiedliwości • Spraw Wojskowych • Skarbu • Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego • Rolnictwa i Reform Rolnych • Przemysłu i Handlu • Komunikacji • Opieki Społecznej • Poczt i Telegrafów

W pierwszych latach powstało wiele urzędów centralnych niezależnych od ministrów. Wprowadzenie w konstytucji marcowej zasady, że każdy urzędnik musi podlegać ministrowi, który za jego działalność odpowiada przed sejmem, spowodowało podporządkowanie ich ministrom. Należały do nich m.in. Główny Urząd Statystyczny, Dyrekcja Monopoli Państwowych, Główny Urząd Miar, Główny Inspektor Pracy, Państwowy Instytut Geologiczny.

Organizacja administracji ogólnej

Administracja województwa. Na czele administracji województwa stał WOJEWODA, mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spraw wewnętrznych uchwalony przez Radę Ministrów. Pod względem osobowym podlegał ministrowi spraw wewnętrznych. W zakresie służbowym w zależności od załatwianej sprawy byli właściwi ministrowie.

Jako organ administracji wojewódzkiej wojewoda działał w dwojakim charakterze : • Przedstawiciel rządu • Szef administracji ogólnej i tych działów administracji specjalnej, które współdziałały z administracją ogólną. Jako przedstawiciel rządu wojewoda reprezentował go na obszarze województwa. Koordynował działalność całej administracji rządowej w myśl zasadniczej linii polityki państwa. Wojewoda był wyposażony w uprawnienia nadzorczo-ingerencyjne wobec organów administracji specjalnej. Sprawował nadzór nad obsadą personalną kierowniczych stanowisk administracyjnych na obszarze województwa, mógł zawieszać zarządzenia organów administracji specjalnej sprzeczne z polityką rządu.

Jako szef administracji ogólnej wykonywał administrację w zakresie spraw wewnętrznych. Spoczywał na nim obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Podlegała mu policja państwowa. Sprawował nadzór nad prasą, stowarzyszeniami, samorządem, w sprawach wyznaniowych, kultury i sztuki a częściowo również przemysłu i handlu, rolnictwa i reform rolnych, opieki społecznej, komunikacji. Funkcje swe wykonywał przy pomocy urzędu wojewódzkiego (dzielił się na wydziały i oddziały) oraz za pośrednictwem podległych mu urzędów i organów wykonawczych samorządu.

Główne funkcje administracji ogólnej

Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego. Główne i bezpośrednie zadania ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego spoczywały na policji państwowej, która stanowiła aparat wykonawczy organów administracji ogólnej, ministra spraw wewnętrznych, wojewodów i starostów.

Organizacja policji wzorowana była na wojskowej. Jej strukturę organizacyjną przystosowano do podziału administracyjnego kraju, dla celów administracji ogólnej. Na czele policji państwowej stał komendant główny. Na obszarze województwa działalnością policji kierował komendant wojewódzki, a na terenie powiatu komendant powiatowy. Swe działania wypełniali przez komisariaty, posterunki policji państwowej. Funkcjonariuszom policji przysługiwały korzystniejsze w stosunku do innych uprawnienia w zakresie uposażenia, urlopów, rent i emerytur. Liczba funkcjonariuszy policji przekraczała i w 1926r 40 tys. po przewrocie majowym wynosiła przeciętnie ok. 33 tys. W 1930 r. jeden funkcjonariusz policji przypadał w Polsce na 800 mieszkańców.

Zadania ochrony bezpieczeństwa publicznego realizowała policja bezpośrednio poprzez swoje jednostki organizacyjne. W sprawach porządku publicznego policja wspomagała i nadzorowała organy państwowe i samorządowe oraz inne organy powołane do wykonywania przepisów regulujących sprawy porządku publicznego.

W 1934 r. nastąpiło znaczne rozszerzenie uprawnień policji. Wydane w tym roku, w związku z zabójstwem ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, rozporządzenie prezydenta przewidywało umieszczanie osób „zagrażających bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu” w obozie odosobnienia. Obóz został utworzony w Berezie Kartuskiej. Decyzję o zatrzymaniu i skierowaniu osób do obozu wydawały organy administracji ogólnej na wniosek policji. Decyzje nie podlegały kontroli ze strony organów sądowych, co stanowiło naruszenie zasad konstytucji marcowej. W praktyce o osadzeniu osób w obozie odosobnienia decydowały organy policji i administracji ogólnej. Rola sędziego była formalna. Kierująca tym obozem policja wprowadziła bardzo surowy regulamin, który ułatwiał jej nadużywanie kar dyscyplinarnych.

Odrębny odcinek działalności policji państwowej stanowiło dochodzenie przestępstw kryminalnych. Prowadziły je wyspecjalizowane jednostki w ramach pionu służby śledczej. Funkcje śledcze wymagały od funkcjonariuszy policji posługiwała się nowymi metodami kryminalistycznymi, wśród których najszerzej stosowano metody daktyloskopijne.

Kontrola prasy

Konkretyzację postanowień konstytucyjnych dotyczących wolności prasy stanowiło prawo prasowe. Zakresem swej reglamentacji obejmowało wszystkie wytwory drukarskie (czasopisma, książki, druki ulotne). Normowało: • Tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawaniem książek i innych druków, a także działalność zakładów drukarskich i składów druków • System kontroli nad drukami

Prawo prasowe podlegało w II RP zmianom zmierzającym do rozszerzenia kontrolnych uprawnień organów państwowych i ograniczenia tym samym praw obywateli (prawo prasowe z lat 1926, 1927, 1938)

System kontroli nad treścią druków opierał się na zasadach kontroli represyjnej. Polegał on na poddawaniu publikacji kontroli dopiero po ich wydrukowaniu oraz stosowaniu represji w wypadku naruszenia za ich pośrednictwem przepisów materialnego prawa karnego. W II RP za przestępstwo prasowe odpowiadał, w wypadku nieujawnieni autora lub niemożności pociągnięcia go do odpowiedzialności, wydawca, a przy czasopismach redaktor odpowiedzialny. Głównym środkiem represyjnym stawała się konfiskata lub zajęcie, mające charakter tymczasowej konfiskaty, a przy czasopismach ponadto jego zawieszenie.

Administracja wojskowa i organizacja sił zbrojnych.

Zadania obrony państwa realizowały siły zbrojne. Stały one na straży bezpieczeństwa i praw suwerennych Rzeczypospolitej. Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta. Dla celów administracji wojskowej obszar kraju podzielony został na 10 okręgów korpusów.

Siły zbrojne dzieliły się na : • Ze względu na teren walk – na wojska stałe (lądowe) i marynarkę wojenną • Ze względu na zadania – na rodzaj używanej broni (kawaleria, piechota, artyleria, broń pancerna, lotnictwo), formacje (taborów, saperów), i służby (zaopatrujące, uzupełniające) oraz specjalne (sprawiedliwości, duszpasterstwo) • Ze względu na dowodzenie - związki taktyczne (dywizje, brygady), operacyjne (korpusy, armie), oraz jednostki poszczególnych broni (pułki samodzielne bataliony), służb (szpital wojskowy), i ogólne (m. In Wyższa Szkoła Wojenna)

Służba wojskowa opierała się na zasadzie powszechności. Wszyscy obywatele płci męskiej obowiązani byli odbyć służbę wojskową. Przyjęty do wojska obywatel stawał się żołnierzem. Podlegał obowiązkom i korzystał z uprawnień przewidzianych przez ustawodawstwo wojskowe i regulaminy. Służby specjalne II Rzeczypospolitej (1918-1939) • Biuro Wywiadowcze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych • Wydział Informacyjny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych • Inspektorat Defensywy Politycznej przy Komendzie Głównej Policji Państwowej (IDP KGPP) • Oddział II Sztabu Generalnego WP – wywiad i kontrwywiad wojskowy o Biuro Szyfrów – Wywiad Radiowy i Kryptologia

Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego – komórka organizacyjna Sztabu Generalnego WP (od 1928 r. Sztabu Głównego WP) zajmująca się wywiadem, w tym radiowywiadem, kontrwywiadem, dywersją pozafrontową, kryptologią, studiami armii obcych i sprawami zagranicznymi (attaché) w latach 1918-1939. Wraz z powołaniem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego utworzono pierwsze, działające bezpośrednio przy nim, komórki organizacyjne wywiadu i kontrwywiadu wojskowego. Polski wywiad i kontrwywiad wojskowy rozpoczął swą działalność w połowie października 1918 roku jako Wydział Informacyjny Sztabu Generalnego. Od połowy października 1918 r. do zadań wydziału informacyjnego, kierowanego przez mjr. Mieczysława Mackiewicza, należała – Służba Wywiadowcza oraz Ofensywna i defensywna. Trzecim zasadniczym elementem organizacyjnym była Sekcja Studiów (ewidencji), a czwartym Szyfry. Nazwa defensywa, odnosząca się do kontrwywiadu, była powszechnie stosowana do zakończenia wojny polsko-bolszewickiej. Częste zmiany struktur organizacyjnych Sztabu Generalnego były spowodowane w dużym stopniu wydarzeniami politycznymi. W ramach Wydziału Informacyjnego tworzono pośpiesznie sieci placówek służby wywiadowczej i defensywnej, czyli kontrwywiadowczej, mających dostarczyć dowództwu potrzebnych informacji. Rozbudowa Służb Specjalnych II RP W następnych miesiącach trwała intensywna rozbudowa struktur informacyjno-wywiadowczych. Wkrótce przekształcono Wydział Informacyjny w Oddział II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Duży wkład w zwycięstwo w wojnie polsko-bolszewickiej przypadł wywiadowi. Podczas trwania konfliktu bezpośrednim rozpracowaniem nieprzyjaciela zajmowała się wydzielona komórka w postaci Biura Wywiadowczego, składająca się z sześciu wydziałów. Struktura Oddziału II SG po wojnie polsko-bolszewickiej W połowie 1921 roku schemat organizacyjny Oddziału II Sztabu Generalnego wyglądał następująco: • Wydział Organizacyjny • Wydział Ewidencyjny • Wydział Wywiadowczy • Adiutantura Wywiad radiowy (Enigma) Przed wybuchem II wojny światowej ważnym źródłem informacji był wywiad radiowy, a to za sprawą kryptologów, którym udało się przełamać niemieckie szyfry kodowane za pomocą Enigmy. Oddział II tuż przed rozpoczęciem wojny w miejscowości Pyry pod Warszawą, przekazał odtworzone jej egzemplarze wywiadowi francuskiemu i brytyjskiemu. Wydarzenie to miało miejsce 25 VII 1939 roku. Samodzielny Referat Sytuacyjny “Niemcy” Samodzielny Referat Sytuacyjny “Niemcy” (Samodzielny Referat Sytuacyjny “N”) został utworzony w kwietniu 1939 roku, w Oddziale II SG WP, jako ogniwo skupiające całość aktualnych informacji o stanie niemieckich sił wojennych, przewidywany był początkowo dopiero na okres wojny. Referat ten opracowywał codzienne i tygodniowe komunikaty informacyjne dla Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, szefa Sztabu Głównego, Ministerstwa Spraw Wojskowych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, dowództwa Marynarki Wojennej, dowództw utworzonych armii i grup operacyjnych oraz na użytek wewnętrzny Oddziału II; plany poszukiwania wiadomości, stosowanie do sytuacji; specjalne referaty tematyczne w związku z bieżącą sytuacją. Od połowy czerwca 1939 roku, odbywały się w obecności szefa sztabu codzienne odprawy informacyjne, na których kierownik Samodzielnego Referatu Sytuacyjnego “N” referował komunikat wywiadowczy. Wnioski z codziennych sytuacji szef sztabu opracowywał samodzielnie i referował naczelnemu wodzowi. Współpraca Oddziału II z KOP-em Oddział II korzystał na terenie kraju z pomocy innych państwowych instytucji cywilnych i wojskowych m.in; Inspektoratu Defensywy Politycznej Policji Państwowej, Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Dużą współpracę Oddział II prowadził z Strażą Graniczna czyli z Korpusem Ochrony Pogranicza. W porozumieniu z Oddziałem II głównym zadaniem organów wywiadowczych KOP-u na rok 1926 było:

1. Obserwowanie działania wywiadów litewskiego, sowieckiego, niemieckiego, litewskich działaczy nacjonalistycznych, komunistów i przemytników
2. Przenikanie wywiadowcze na teren kowieńskiej Litwy, Rosji i Prus Wschodnich
3. Osłabienie antypolskiej działalności Litwy na terenie Łotwy Inne Wywiad wojskowy wykorzystywany był również w wewnętrznych rozgrywkach politycznych. Przed zamachem majowym Józef Piłsudski oskarżał swych przeciwników, iż nakazali jego inwigilację właśnie “dwójce” (Oddziałowi II SG). Takie wydarzenia nasilały się po 1930 roku. Zagubione archiwa Wiele interesujących spraw prowadzonych przez Oddział II, w tym bardzo ważnych operacji, nie ma potwierdzenia archiwalnego. Zachowane i udostępnione materiały nie są kompletne, ponieważ w okresie II wojny światowej akta operacyjne (i nie tylko) Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego znalazły się w rękach niemieckich, a następnie po wojnie najbardziej wartościowe dokumenty znalazły się w archiwach Związku Radzieckiego. Związane z tym braki materiałów źródłowych uniemożliwiają odpowiednie przedstawienie wielu spraw. Struktura Oddziału II SG w sierpniu 1939 roku W sierpniu 1939 r. struktura organizacyjna Oddziału II Sztabu Głównego była następująca: • Szef Oddziału II • I zastępca szefa Oddziału • II zastępca szefa Oddziału • Wydział Ogólny o Referat Organizacyjno-Personalny o Referat Wyszkoleniowy o Referat Budżetowy o Kancelaria o Archiwum • Wydział IIa Wywiadowczy o Referat „Wschód” o Referat „Zachód” • Wydział IIb Kontrwywiadowczy o Referat Ogólny o Referat Kontrwywiadowczy o Referat Ochrony o Referat Narodowy o [Referat Inspekcji] o Referat Centralnej Agentury o Centralna Kartoteka • Wydział III Planowania Wywiadu o Referat Planowania Wywiadu o Referat Planowania Dywersji o Referat Planowania Propagandy • Wydział IV Studiów o Samodzielny Referat „Niemcy” o Samodzielny Referat „Rosja” o Samodzielny Referat Studiów Ogólnych • Biuro Szyfrów i Radiowywiadu o Referat B.S.1 o Referat B.S.2 o Referat B.S.3 o Referat B.S.4 • Samodzielny Referat Ogólny • Samodzielny Referat Techniczny (Instytut Techniczny) • Samodzielny Referat Sytuacyjny „Niemcy”