Postawa wobec prawa jest wyrazem stosunku jednostki do niego, co z kolei kształtowane jest w nas od urodzenia, przy głównym udziale otoczenia w którym się wychowujemy. Wpajane zasady prawne i moralne stanowią dla nas niejako oczywistość, a zatem nie zawsze to co zgodne z prawem jest tożsame z naszym poczuciem prawnym. Różnorodnie zindywidualizowane poglądy można zawęzić do trzech głównych postaw: oportunistycznej i konformistycznej (akceptacja lub negacja określonych zasad poprzez rozważenie i ocenę skutków różnych możliwych zachowań), oraz legalizmu ( bezpośrednia akceptacja pewnych reguł). Warto nadmienić, że mimo iż każda z postaw charakteryzuje się odmiennymi cechami zachowań, są one wyrazem posłuszeństwa ludzi wobec prawa. Są to postawy proprawne, będące wyrazem skuteczności obowiązującego prawa. Samo istnienie postawy jest zaś wyrazem stosunku, jakim społeczeństwo obowiązujące prawo darzy. Zgodnie z teorią na każdą z postaw składają się trzy komponenty: poznawczy, behawioralny i emocjonalno-oceniający. Bierzę się więc pod uwagę wiedzę, zachowanie i oceny którymi kieruje się jednostka. Przy analizie stosunku jednostki do prawa bierze się także pod uwagę stopień w jakim jednostka akceptuje prawo, czy zachowuje się zgodnie z nim, a także jej stosunek do obowiązującego prawa tj. czy uzna za koniecznie jego przestrzeganie. Każda z postaw kieruje się w tych kwestiach odmiennym kryterium. Wymienione wyżej postawy zalicza się do najważniejszych w socjologii prawa. Są one wyrazem świadomości prawnej, a tak z kolei składa się na kulturę prawną w ramach której funkcjonują obecne społeczeństwa. Pojęcia te związane są ściśle z koncepcjami funkcjonowania prawa w społeczeństwie poprzez jego właściwą realizację. Właściwie realizowane, będące szanowanym i przestrzeganym doprowadzi do istnienia autorytetu. Ten z kolei jest głównym elementem koncepcji państwa prawnego będącego jednym z kanonów współczesnej demokracji. Mimo iż katalog zasad tworzące ideę demokratycznego państwa prawnego nie jest w pełni jednakowy, moim zdaniem postawą najbardziej sprzyjającą jego realizacji jest legalizm. Działanie tej postawy można przedstawić przy pomocy łacińskiej zasady Dura lex sed lex. Postawa ta każdorazowo daje pewność realizacji wszystkich przepisów ustanowionych przez państwo, co gwarantuje zawsze działanie zgodne z prawem. Prawo jako instytucja społeczna cieszy się wysokim prestiżem, ma zatem autorytet wśród wyznawców takiej postawy. Jest to postawa pożądana przez prawodawcę, daje gwarancję przestrzegania i poszanowania prawa w każdym przypadku, niezależnie od jego treści. Przy ocenie postępowania legaliści w pierwszej kolejności biorą pod uwagę zgodność ze wzorem zawartym w normie postępowania. Ocena treści normy jest kwestią co najmniej drugorzędną, ponieważ nie to jest istotą działania legalizmu. Niemniej, takie postępowanie ma też swoją drugą, gorszą stronę. Podporządkowywanie się ślepo wyznaczonym przepisom, bez poddawania ich własnej ocenie może być niebezpieczne. Rządzący mogą wykorzystać do własnych celów bezkrytyczne podporządkowywanie się prawu stanowionemu przez uprawnione podmioty co kłóciłoby się z istotą demokracji, a nawet mogło by prowadzić do zaistnienia totalitaryzmu czy autorytaryzmu. Postawa legalistyczna nie wyklucza jednak w pełni krytycznego spojrzenia na normy poprzez pryzmat konkretnych ocen wartościujących. Najlepszym rozwiązaniem byłoby więc przyjęcie postawy nieco odmiennej, aczkolwiek pochodnej od wyżej wymienionej – legalizmu krytycznego. Charakteryzują go niemal identyczne cechy postępowania, z tą jednak różnicą, że wyznawcy tej postawy nie wykonują bezmyślnie zawartych w aktach przepisów. Stosunek do państwa, systemu i jego wartości pozostaje niezmienny jednak norma aprobowana jest nie tylko dlatego że została ustanowiona przez państwo, ale poddaje się ją także ocenie, czy realizuje ona określone cele i wartości, bądź czy jej realizacja do tego doprowadzi, a także czy norma ta jest sprawiedliwa bądź słuszna w swoim obowiązywaniu. Mamy tu więc do czynienia z oceną materialną takiej normy. W tym aspekcie prawo sprzyja także realizacji różnych celów, nie jest tylko pustym narzędziem stabilizacji państwa, a co za tym idzie stara się realizować idee demokratycznego państwa prawa. Postawa legalizmu krytycznego nie dyskwalifikuje oczywiście istnienia legalizmu, jednak w przeciwieństwie do niego, w momencie gdy ocena normy będzie negatywna, pozwala ją odrzucić nie dopuszczając do bezwarunkowej realizacji zawartych w niej celów, ale do racjonalnego działania w obliczu takiego zagrożenia. Postawa legalizmu zasługuje na aprobatę z tego względu, że jest wyrazem szacunku i zaufania dla ustrojodawcy, niemniej aby realizowana była koncepcja demokratycznego państwa prawnego, potrzebne jest kompleksowe spojrzenie na obowiązujący system, ponieważ tylko dzięki temu będzie możliwe jego prawidłowe funkcjonowanie. W niektórych przypadkach pozornie podobna w działaniu może wydawać się postawa oportunistyczna. Dzieje się tak jednak tylko w określonym przypadku, mianowicie gdy sankcje za nieprzestrzeganie norm są na tyle surowe, że skłaniają oportunistów do postępowania zgodnie z przepisami. Poza tym aspektem, wyżej wymienionej postawie zdecydowanie bliżej do konformizmu głównie ze względu na to że każda z tych dwóch postaw przewiduje łamanie prawa na skutek pewnych czynników. Ze względu na swoje główne założenie oportunizm nie może być postawą sprzyjającą realizacji demokracji. Życie w społeczeństwie i w państwie prawa, polega niekiedy na sztuce kompromisu, a co za tym idzie, nie zawsze jednostka osiąga swoje cele i nie zawsze jej się to opłaca. Założenia demokratycznego państwa prawa zakładają prymat konstytucji i ustawy. Przepisy w nich zawarte nie służą tylko ochronie obywatela, ale nakładają też względem niego określone obowiązki. W przypadku ich niekorzystnego oddźwięku na własne dobro filozofia zachowań oportunistów nakazywałaby im nie zastosowanie się do pewnych norm, a co za tym idzie naruszone zostały by jedne z fundamentalnych zasad funkcjonowania demokratycznego państwa prawa. Efektywne systemy kontroli, równość wobec prawa czy ewentualne niewygodne skutki wynikające z zasady pacta sunt servenda nie zawsze będą opłacalne i pożądane przez każdego. Jak wspomniałem nie należy ślepo wypełniać każdej normy ustanowionej przez prawodawcę, jednak nie należy popadać w skrajności. Liberalne traktowanie łamania prawa, brak stałych zasad czy kierowanie się korzyściami z pewnością nie sprzyja idei funkcjonowania demokratycznego państwa prawa. Osiągnięcie konsensusu jest możliwe na każdej płaszczyźnie, jednak pod warunkiem działania zgodnie z prawem, nie zaś postępowania według własnego widzi mi się. Ktoś mógłby powiedzieć, że tolerancja dla aktów cywilnego nieposłuszeństwa (jakkolwiek związanych z łamaniem prawa) są według niektórych jedną z pożądanych cech państwa prawa. Istotna w takim akcie jest jednak przede wszystkim motywacja przedsięwzięcia takiego występku. W przypadku oportunistów obywatelskie nieposłuszeństwo byłoby wynikiem odrębnych celów jakie założył sobie prawodawca z tymi, które kierują oportunistami. Nieposłuszeństwo dyktowane stwierdzeniem iż realizowanie jakiś przepisów nie jest opłacalne, z pewnością różni się od tego zakładanego w legalizmie, a ściślej w legalizmie krytycznym. W takim wypadku akt ten przedsięwzięty jest w obronie własnej obywateli, a także w trosce o interes publiczny. Przybiera to formę protestu bez użycia przemocy, skierowanemu przeciwko określonemu systemowi, prawu bądź instytucji, ponieważ przedmiot protestu uznaje się za niezgodny z powszechnie obowiązującymi zasadami moralnymi bądź z konstytucją. Nie inaczej sytuacja przestawia się jeżeli chodzi o postawę konformistyczną. W zależności od przypadku, postawa ta może cechować się akceptacją dla obowiązującego prawa (należy w końcu do jednej z postaw proprawnych) lub dezaprobatą tych przepisów. Zależne jest to od określonych grup, z których każda reprezentuje inne cele i wartości. Podobnie jak oportunizm, postawa ta, jest niestabilna behawioralnie. Może, ale nie musi prowadzić do akceptacji powszechnie obowiązujących norm. Problem polega także na tym, że nawet w wypadku kiedy jednostka przynależy do określonej grupy, nie jest pewne że ciągle będzie postępować w jej duchu. Konformizm uważany jest za postawę charakteryzującą się zbytnią identyfikacją z celami własnej grupy, bezkrytycznym a często i bezmyślnym przyjmowaniem określanych zasad jako swoje, co z pewnością kłóci się z koncepcją istnienia demokratycznego państwa prawa. Konformizm może być traktowany jako postawa sprzyjająca koncepcji takiegoż państwa w momencie gdy jednostka postępuje identycznie jak grupa respektująca wszystkie przepisy i postępująca zgodnie z nimi. Jednostka zachowuje się tak, jak nauczono ją tego w pewnej grupie, jednak nie daje to pewności że zachowanie to będzie polegać na przestrzeganiu norm. Konformizm jest zrelatywizowany do poglądów i przekonań w danym środowisku, przy czym każde środowisko jest ukształtowane inaczej i zasady, a także wartości wyniesione z własnego otoczenia nie zawsze będą sprzyjać idei demokracji i praworządności. Środowisko w którym prawo oceniane jest ujemnie, lub przynajmniej jego części oceniane są negatywnie, będzie prowadziło do jego ostentacyjnego nieprzestrzegania. Postawa legalizmu uważana jest za istotną z punktu widzenia tworzenia państwa prawa i czynie je (to prawo) skutecznym. Według socjologów część cech charakteryzujących koncepcje demokratycznego państwa w dość wyraźny sposób wpływa na tworzenie się właśnie postawy legalistycznej. Mimo że jest ona moralnie obojętna, rozpowszechnianie takiej postawy może wpłynąć na wzmocnienie działania prawa w państwie, wszak ideą tej postawy jest szanowanie i przestrzegania obowiązującego prawa. Nie mniej uważam, że do pełnego sukcesu takiej postawy w koncepcji demokratycznego państwa jest legalizm, wzbogacony właśnie o tą zdolność do oceny poszczególnych norm. Postawa ta nie wyklucza bowiem krytycznego spojrzenia na pewne kwestie, jak niezgodność z konstytucją, sprzeczność z innymi ustawami czy nieskuteczność. Jak już wcześniej nadmieniłem bezmyślne poddawanie się przepisom nie doprowadzi do niczego dobrego. Uważam że postawa legalizmu jest postawą która w pełni pozwoli realizować koncepcję, w której państwo jest praworządne, a pod czujnym okiem obywateli będzie także chronić podstawowe prawa i wolności jednostki. Istotą jest aby wszystkich zmian, jakie są koniecznie do przeprowadzenia, dokonywana na pokojowej i dozwolonej drodze. Dzięki temu, a także przy aktywnym udziale obywateli państwo będzie wreszcie demokratyczne. Dzięki tej postawie, spełnione będą więc wszystkie cechy składające się na realizowanie koncepcji demokratycznego państwa prawa.