Środowisko, w którym żyjemy, potencjalnie może wpływać na nasz organizm. Należy jednak zauważyć, że nie wszystkie jego elementy mają wpływ na kształtowanie organizmu w procesie ontogenezy.
Czynnikami nazywamy bodźce kontrolujące stałość środowiska wewnętrznego organizmu, powodujące rozwój lub wywołujące zmiany organizmu. Nie zawsze wpływają na organizm w sposób prosty i bezpośredni. Zdarza się, że zespół czynników współwystępujących wpływa znacząco na zespół warunków, który z kolei oddziałuje na organizm człowieka. Stąd też wyodrębniamy cztery grupy czynników . Pierwszą z nich są czynniki endogenne genetyczne, czyli zespół odziedziczonych po rodzicach cech, które wyznaczają rozwój osobniczy. Z tego też względu nazywane są determinantami. Należą do nich: płeć, rasa, konstytucja ciała. Decydują one o pewnych niezmiennych właściwościach gatunku, jak również o pewnych jakościowych cechach jednostki, określając „w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w sposób nieodwracalny, przebieg rozwoju” . Zespół determinantów przekazywanych przez rodziców, różny u poszczególnych osób, określany jest jako genotyp. Właściwości poszczególnych genów, chromosomów oraz całego genotypu przejawiają się przez regulację działania organizmu, którego są częścią. Współdecydują one o wszystkich strukturach i funkcjach organizmu, jego płci, szybkości zmian i poziomie przemiany materii, a także właściwościach fizycznych i psychicznych. Wzajemne powiązania czynności genów wynikają z ich współdziałania lub wzajemnego oddziaływania na siebie. Przejawiać się to może w formie sumującego się wpływu na pewne cechy lub też dominacji jednych genów nad innymi, które są względem nich recesywne, wreszcie wzajemnego korygowania czynności genów lub następstwa w czasie ich akcji. Wady w materiale genetycznym, które wykraczają poza właściwy dla gatunku zakres zmienności, powodują powstawanie anomalii budowy lub działania organizmu . Drugą grupę stanowią czynniki endogenne paragenetyczne i niegenetyczne, należące do wrodzonych przyczyn wpływających na proces rozwoju osobniczego. Nie polegają one jednak na dziedziczeniu po rodzicach cech przekazywanych jako kod genetyczny w garniturze chromosomowym i tworzących genotyp, lecz na wpływie w ciągu życia łonowego, czyli w okresie zarodka i płodu, czynników związanych między innymi z genami matki, z przemianą materii wspólnego dla płodu i matki środowiska wewnętrznego, a także ze stopniem pokrewieństwa rodziców, z ich wiekiem, kolejnością ciąży itp. Na podstawie wielu przeprowadzonych badań, naukowcy doszli do wniosku, że te czynniki mają w rzeczywistości istotny wpływ na jakość fizycznego rozwoju jednostki nie tylko w okresie prenatalnym, ale również w całym przebiegu ontogenezy. Tę grupę czynników nazwano stymulatorami i regulatorami . Do stymulatorów należą: wiek rodziców, liczba ciąż i porodów, kolejność porodów, odstępy pomiędzy kolejnymi ciążami. Jest to grupa czynników współdziałających, które względem organizmu płodu są zewnętrzne, natomiast endogenne w stosunku do organizmu matki. Z uwagi na to, iż płód wraz z łożyskiem stanowi jednostkę biologiczną, a łożysko jest w części narządem matki, w części płodu istnieje możliwość pojmowania tej grupy czynników, jako w pewnym sensie specyficznych czynników endogennych pośrednich. Grupa ta dotyczy przede wszystkim wpływów, jakim podlega zarodek i płód. Endogenne czynniki paragenetyczne obejmują: a) wpływ genów właściwych organizmowi matki, w tym tej części genów, które matka w danej ciąży nie przekazała swemu dziecku. Należy podkreślić, że oddziaływania paragenetyczne występują przede wszystkim ze strony matki (cytoplazma komórki jajowej, łożysko, mleko). Dzieci są bardziej podobne do matki niż ojca pod względem cech kośćca, np. wysokość ciała, wymiary czaszki, pigmentacji, np. włosów, oczu, czy cech fizjologicznych, np. ciśnienie krwi. b) wpływ wieku zarówno matki, jak i ojca na biologiczną wartość ich gamet, szczególnie protoplazmy jaja. Na przykład u kobiet w wieku powyżej 40 lat często występują niekorzystne zmiany w cytoplazmie komórek jajowych i w narządach rozrodczych jak również spadek stężenia hormonów płciowych. Na skutek tego częściej dochodzi do poronień, martwych urodzeń czy wad rozwojowych dzieci. Istotne jest, że im starsza kobieta tym częstsze są nieprawidłowe mejozy, a tym samych rośnie ryzyko zespołu Downa. Najlepiej rozwijają się dzieci rodziców w wieku 25-35 lat oraz gdy ojciec jest starszy od matki. U podstaw tego leżą jednak czynniki społeczne (np. wykształcenie) i psychologiczne (np. trudność znalezienia partnera). c) wpływ kolejności ciąży na immunologiczne właściwości matki, oddziaływanie jej reakcji odpornościowych na płód szczególnie, gdy jest on płci męskiej. Niezgodność genów uzyskanych przez płód od ojca z genami matki prowadzi do formowania się reakcji obronnych matki, które zależnie od zestawu genów uzyskanych z danego plemnika ojca w każdej ciąży mogą być inne. Zawsze jednak pozostają nie bez wpływu na rozwój zarodka i płodu. Tę grupę czynników, która wiąże się z genetycznymi właściwościami rodziców i płodu, jednak nie jest wynikiem zasadniczych funkcji genów, lecz pośrednim oddziaływaniem konstytucji matki, a więc przede wszystkim cytoplazmatycznych oddziaływań, nazywa się umownie „obok-genetyczną” (paragenetyczną) . Warto zaznaczyć, że podczas drugiej ciąży, organizm kobiety ma wyższą sprawność niż podczas pierwszej: w aspekcie anatomicznym: elastyczność macicy i ścian brzucha, zaś w aspekcie fizjologicznym: niedojrzałość układu hormonalnego. Z tego powodu dzieci pierworodne mają mniejszą masę urodzeniową i częściej zauważa się u nich wady wrodzone. Zwykle ich rozwój po urodzeniu jest dobry z powodu dobrej opieki rodziców. Podczas ciąży drugiej i kolejnych istnieje ryzyko konfliktu serologicznego, co oznacza, że organizm matki może uznać płód za ciało obce i zaatakować je immunologicznie. Konflikt ten jest możliwy, gdy spełnione są warunki: matka ma grupę krwi Rh(–), płód ma grupę krwi Rh(+), lub któreś z poprzednich dzieci miało grupę krwi Rh(+). Z czynnikami paragenetycznymi wiążą się niekiedy niegenetyczne wpływy matki o charakterze biologicznym. Chodzi tu między innymi o wpływ metabolizmu matki jako środowiska rozwoju płodu, z którym płód kontaktuje się w sposób silniejszy niż samodzielny organizm ze środowiskiem zewnętrznym, jak również pourodzeniowy, biologiczny wpływ matki na drodze karmienia własnym mlekiem. Ten wpływ matki występuje w tym przypadku jako właściwości metabolizmu, które powstały pod wpływem środowiska wewnątrzmacicznego jej z kolei matki, a także formują się pod wpływem oddziaływań środowiska zewnętrznego, szczególnie żywienia, przyjmowanych leków przez matkę, tryb życia w czasie ciąży oraz przed nią. Ponieważ środowisko wewnętrzne matki jest jedno, wpływy genetyczno-konstytucjonalne, przymus metaboliczny wywierany po linii żeńskiej oraz wpływy środowiska zewnętrznego wzajemnie się przenikają. Środowisko śródmaciczne matki jest zaś po części środowiskiem zewnętrznym, a po części środowiskiem wewnętrznym płodu, bowiem wiele substancji przenika przez barierę łożyska stosunkowo swobodnie. Na środowisko wewnętrzne matki duży wpływ ma jej wiek oraz liczba poprzednio przebytych ciąży, a także warunki i tryb jej życia przed okresem ciąży. Spożywanie mleka matki po urodzeniu przedłuża wpływ matki na drodze oddziaływań głównie hormonalnych. Ten typ niegenetycznych oddziaływań rozumiany jest jako pewien regulator biologiczny, na drodze „przymusu” prowadzący do formowania się „nawyków” metabolicznych płodu. Zespół czynników paragenetycznych i matczynych regulatorów nazywamy stymulatorami i regulatorami, bowiem pobudzają one i regulują przebieg rozwoju na zasadzie pewnych „wymuszonych” nawyków metabolicznych u potomka . Do kolejnej grupy czynników, wpływających na rozwój człowieka należą czynniki egzogenne. Zaliczamy tu:

• czynniki biogeograficzne takie jak: klimat, ukształtowanie terenu, zasoby mineralne i wodne, świat roślinny i zwierzęcy.
• czynniki społeczno-ekonomiczne, kulturalne, takie jak: sytuacja rodzinna, zarobki, warunki mieszkaniowe, higieniczne, poziom wykształcenia, żywienie dziecka, aktywność ruchowa
• czynniki psychiczne, takie jak: zmiana środowiska dziecka, stres
• choroby przewlekłe. Są to czynniki otaczającego świata oddziałujące na organizm dziecka ciągłymi bodźcami burząc jego równowagę fizjologiczną (homeostazę), zmuszając do przystosowania się do warunków zewnętrznych i modyfikując jego rozwój. Dlatego czynniki te nazwano modyfikatorami. Pod działaniem czynników egzogennych kształtuje się fenotyp, czyli zespół cech osobnika, powstałych w wyniku reagowania właściwości dziedzicznych (genotypu) na zmiany środowiska zewnętrznego . Czynniki egzogenne są to elementy środowiska otaczającego organizm, których różnorodność polega na skali natężenia, a nieskończona wręcz zmienność na ilość kombinacji między elementami współwystępującymi. Te czynniki egzogenne, które w danym czasie powodują zmiany przystosowawcze organizmu, nazywane są czynnikami ekologicznymi. Czynniki środowiska zewnętrznego obejmują poza czynnikami ekologicznymi także ten zakres i zestaw elementów środowiska, w którym organizm żyje, do których już dawniej nastąpiło pełne przystosowanie, a więc nie modyfikują one jego właściwości w danym okresie. Rozwój ontogenetyczny jest wynikiem współdziałania czynników genetycznych i ekologicznych, czynniki środowiskowe w jakimś stopniu „zmieniają” więc realizację programu genetycznego, zależnie od tego w jakim zestawie i natężeniu występują. Z tego powodu czynniki egzogenne nazywane są również modyfikatorami. Ponieważ jednak modyfikatory mogą mieć naturę organiczno-biologiczną lub społeczno-ekonomiczną, to te pierwsze nazywamy modyfikatorami naturalnymi, a te drugie modyfikatorami kulturowymi . Modyfikatory naturalne odgrywają bardzo dużą rolę w rozwoju dziecka. Wpływ mają np. cechy klimatu. Powszechnie uznaje się, że najbardziej odpowiednim dla rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły. Niezbędna w tym przypadku jest dbałość o to, aby dziecko miało dostęp do świeżego powietrza, do higienicznych pomieszczeń, bowiem brak wymienionych potrzeb ogranicza lub hamuje prawidłowy rozwój. Oprócz tego, wpływ na prawidłowy rozwój mają czynniki społeczno-ekonomiczne, takie jak pochodzenie społeczne, warunki zamieszkiwanego środowiska, poziom wykształcenia rodziców, a także tradycje czy zwyczaje. Wiadomo, że dzieci z rodzin będących w dobrej sytuacji ekonomicznej mają lepszy rozwój psychiczny i fizyczny, gdyż w tych rodzinach nie występują problemy mieszkaniowe czy żywieniowe. Ważny jest także wpływ bodźców działających na układ nerwowy i narządy zmysłów, takich jak telewizja, kino, teatr. Opóźnienie w rozwoju dzieci wiejskich wynika zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej, jak również z gorszego odżywiania, często też wczesnego obciążania pracą fizyczną.
  Należy podkreślić, iż wzajemna zależność obu grup czynników, egzogennych i endogennych, polega na tym, że pierwsze z nich, zewnątrzpochodne, wpływają modyfikująco na przebieg rozwoju fizycznego, który jest zdeterminowany drugimi, wewnątrzpochodnymi. Te zaś decydują o możliwościach adaptacji organizmu do warunków świata zewnętrznego. Ostatnią grupę czynników stanowi tryb życia, czyli czynniki współdziałające, pośrednie. Zalicza się do nich np. rozkład codziennych zajęć, wysiłek umysłowy i fizyczny, charakter odpoczynku, sen. Niezwykle istotne znaczenie ma kolejność i czas trwania tych czynności, które składają się na działanie organizmu człowieka. Tryb życia związany jest z czynnikami endogennymi i czynnikami egzogennymi. Jednym ze znaczących elementów należących do trybu życia jest sen, jako podstawowy okres regeneracji sił. Istotne znaczenie ma tu więc długość jego trwania, pora doby i charakter odpoczynku. To właśnie odpoczynek jest jednym z elementów higieny życia i właśnie dlatego należy uważać go za czynnik istotny. Kolejnym ważnym zagadnieniem jest rola żywienia w rozwoju, który w znacznym stopniu pełni funkcję ilości i jakości materiałów budulcowych i energetycznych, jakie są spożywane. Tak więc, składniki odżywcze mają dominujące znaczenie zarówno w fazie prenatalnej jak i po urodzeniu. W trakcie trwania okresu niemowlęctwa należy podkreślić ogromne znaczenie naturalnego karmienia, co wiąże się z przekazywaniem ciał odpornościowych i wpływów hormonalnych. Prawidłowe odżywianie ma również istotne znaczenie w okresie dorosłości, bowiem to co jemy ma bezpośredni wpływ na opóźnienie procesów starzenia i utratę sprawności fizycznej organizmu. Właściwe dostarczenie białka oraz zaspokojenie potrzeb witaminowych i energetycznych może wydłużyć czas życia. Niezaprzeczalnie znaczącym bodźcem do prawidłowego rozwoju jest ruch. Wiadomo, że w obecnych czasach aktywność ruchowa staje się zależna od czynników społeczno – ekonomicznych np. konieczność systematycznej pracy zarobkowej i jej natężenie. Dzięki aktywności fizycznej kształtują się cechy motoryczne takie jak siła, szybkość, koordynacja i wytrzymałość. Należy podkreślić, że czynniki wpływające na prawidłowy rozwój osobniczy należące do trybu i stylu życia zależą od samego człowieka, bowiem w głównej mierze to do nas należy dbanie o prawidłowe żywienie, wygląd fizyczny, czy odpowiedni czas odpoczynku. Podsumowując powyższe rozważania, rozwój człowieka podlega ścisłej kontroli genetycznej, jednakże uzyskany przez człowieka w określonej fazie rozwoju poziom wynika tylko w części z determinacji genetycznej, gdyż kształtowany jest również przez czynniki kulturowe, społeczno-ekonomiczne i biogeograficzne.

Bibliografia:

1. Przewęda R., Rozwój somatyczny i motoryczny, Wyd. WSiP, Warszawa 1981
2. Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004
3. Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 2012
4. Wolański N. (pod red.), Czynniki rozwoju człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 1987