Czas ochrony dzieła podglądającego ochronie praw autorskich.

Prawo autorskie uformowało się stosunkowo późno. Pomimo iż ludzkość od zarania dziejów zajmowała się rozmaitą twórczością to przez wieki ich wytwory nie podlegały żadnej szczególnej ochronie. Dopiero „rozwój prawa międzynarodowego doprowadził ostatecznie do zawarcia w dniu 9 września 1886 roku w Bernie Konwencji o ochronie dzieł literackich i artystycznych, określonej Konwencją berneńską, której zapisy stały się wzorcem dla nowoczesnych regulacji prawa autorskiego”. W Polce prawo autorskie jest szczegółowo uregulowane w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r.

Prawo autorskie uformowało się stosunkowo późno. Pomimo iż ludzkość od zarania dziejów zajmowała się rozmaitą twórczością to przez wieki ich wytwory nie podlegały żadnej szczególnej ochronie. Dopiero „rozwój prawa międzynarodowego doprowadził ostatecznie do zawarcia w dniu 9 września 1886 roku w Bernie Konwencji o ochronie dzieł literackich i artystycznych, określonej Konwencją berneńską, której zapisy stały się wzorcem dla nowoczesnych regulacji prawa autorskiego”.
W Polce prawo autorskie jest szczegółowo uregulowane w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity: Dz. U. 2006 r. Nr 90 poz. 631). Prawo autorskie zajmuje się zagadnieniami związanymi z utworami i ich ochroną, uprawnieniami przysługującymi twórcy oraz zasadami udzielania licencji. Zgodnie z przytoczoną ustawą podmiotem praw autorskich jest twórca lub współtwórcy dzieła. Twórcą jest osoba fizyczna, która wniosła twórczy wkład w powstanie danego utworu. „Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

  1. wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);

  2. plastyczne;

  3. fotograficzne;

  4. lutnicze;

  5. wzornictwa przemysłowego;

  6. architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

  7. muzyczne i słowno-muzyczne;

  8. sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;

  9. audiowizualne (w tym filmowe).” Z chwilą stworzenia utworu staje się on przedmiotem prawa autorskiego mimo, że może być jeszcze niedokończony. Dla powstania ochrony wynikającej z przepisów prawa autorskiego nie jest konieczne ukończenie utworu, ponieważ ochronie podlegają nie tylko utwory, które według twórców uzyskały już ostateczny kształt, lecz także szkice, projekty utworów, plany, ich wstępne wersje, najważniejsze aby spełniały konieczne cechy utworu. Ochronie prawnej podlega również dowolnie krótki fragment utworu, z zastrzeżeniem spełniania przez niego cech twórczości. Ustawodawca wyróżnia dwa rodzaje uprawnień z zakresu prawa autorskiego: osobiste i majątkowe. Osobiste prawa autorskie odnoszą się do niemajątkowej czyli pozamaterialnej sfery interesów twórcy utworu. Należą do praw podmiotowych i są nierozerwalnie powiązane z twórcą dzieła. Art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych mówi, że autor ma prawo do: autorstwa utworu, podpisania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu, nadzoru nad sposobem korzystania z utworu oraz decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności. Autor nie może zrzec się ani zbyć tych praw na osoby trzecie. Autorskie prawa osobiste trwają wiecznie oznacza to, że nie wygasają wraz ze śmiercią autora ani z upływem określonego czasu po jego śmierci. Są nadal chronione przez osobę, którą twórca wyznaczy przed śmiercią. Autor ma pełną swobodę w wyborze osoby, która będzie upoważniona do wykonywania i ochrony autorskich praw osobistych po jego śmierci. Jeśli tego nie uczyni, ustawodawca wskazuje kolejno: małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa jako tych, którzy mogą po śmierci twórcy wnosić powództwa w celu ochrony osobistych dóbr autora. Należy podkreślić fakt, iż bezwzględne pierwszeństwo przed wymienioną rodziną ma osoba fizyczna lub prawna, którą wytypował przed śmiercią twórca. W sytuacji, w której wymienione osoby zrezygnują z ochrony dóbr osobistych twórcy, wówczas uprawnienia w tym zakresie będzie posiadało stowarzyszenie twórców lub organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Powstaje problem godny rozważenia a mianowicie, czy osoba wybrana przez twórcę jak również osoby wymienione w ustawie mogą zmienić wolę autora po jego śmierci. Załóżmy, że autor przed śmiercią nie wyraził zgody na publikację dzieła lub chciał, by utwór był publikowany anonimowo. Czy osoba, która stała się reprezentantem autorskich praw osobistych może zmienić wolę autora po jego śmierci? Wielcy teoretycy prawa uważają, że wolę autora można zmienić tylko w wyjątkowych przypadkach czyli wtedy kiedy nastąpiła „jakaś” zmiana sytuacji w której najprawdopodobniej twórca również zmieniłby wcześniej wyrażoną wolę np. zmiana ustroju politycznego czy obyczajowości społeczeństwa. Wygaśnięcie autorskich praw osobistych jest tematem wielu rozważań prawnych. W literaturze prawa często spotykamy odmienne zdania na ten temat. Jedni uważają, że uprawnienia te nie powinny wygasać i jednocześnie nie powinny przechodzić na osoby trzecie, za wyjątkiem osób wskazanych w ustawie, które reprezentowałyby „duchowe interesy” zmarłego twórcy. Pozostali twierdzą, że skoro autorskie prawa osobiste istnieją w nierozerwalnym związku z autorem to wraz z jego śmiercią powinny wygasnąć. Drugim rodzajem uprawnień w kategorii praw autorskich są autorskie prawa majątkowe. Są to „uprawnienia, których realizacja ma na celu zaspokojenie ekonomicznych interesów właściciela utworu. Z reguły obejmują prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu”. Przez „pole eksploatacji” rozumie się materialną i niematerialną formę wykorzystania dzieła. Wynika to z treści art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Autorskie prawa majątkowe są ograniczone czasowo oznacza to, że po upływie określonego w ustawie terminu można swobodnie i nieodpłatnie korzystać z utworu. Wyjątkiem od tej zasady jest tzw. domaine public payant, który mówi o obowiązku wpłaty od 5% do 8% wartości brutto dochodu uzyskanego przez producenta lub wydawcę na rzecz Funduszu Promocji Twórczości. Przepis ten regulowany jest przez art. 40 ustawy. Wygaśnięcie autorskich praw majątkowych nie zwalnia użytkownika z poszanowania autorskich praw osobistych. Na przełomie wieków pojawiły się różne koncepcje dotyczące długości okresu ochronnego autorskich praw majątkowych. Początkowo były to bardzo krótkie, kilkuletnie okresy ochronne. Obecnie w krajach europejskich funkcjonuje termin przyjęty na konwencji berneńskiej. Z treści art.7 ust.1 tejże konwencji wynika, że minimalny okres ochronny trwa 50 lat od śmierci twórcy. Pierwsza w Polsce ustawa dotycząca praw autorskich z 1926 roku zakładała pięćdziesięcioletni okres ochronny, liczony od pierwszego roku, który nastąpił po śmierci autora. W kolejnej ustawie z 1952 roku czas ten skrócono do lat dwudziestu. W 1975 roku wydłużono do dwudziestu pięciu lat, by w 1994 roku powrócić do okresu ustalonego na konwencji berneńskiej czyli do pięćdziesięcioletniego okresu ochrony autorskich praw majątkowych. Po nowelizacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 9 czerwca 2000 roku okres ten ostatecznie wydłużono do lat siedemdziesięciu.

         W ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych art. 36 dokładnie określa czas trwania autorskich praw majątkowych, który liczy się w pełnych latach następujących po roku, w którym zaistniało zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów. Generalną zasadą jest liczenie ochrony od daty śmierci twórcy lub najpóźniej zmarłego współtwórcy. Ta doktryna prawna niewątpliwie korzystniejsza jest dla utworu stworzonego przez kilku autorów, ponieważ okres ochrony autorskich praw majątkowych liczony jest od daty śmierci ostatniego współtwórcy dzieła. W utworach audiowizualnych gdzie mamy kilku twórców np. reżysera, autora scenariusza, kompozytora muzyki czas ochrony liczony jest od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób.
          W sytuacji w której trudno ustalić autora utworu, okres siedemdziesięciu lat biegnie od momentu pierwszego opublikowania lub rozpowszechniania dzieła. „Jeśli bieg terminu wygaśnięcia autorskich praw majątkowych rozpoczyna się od rozpowszechniania utworu, a utwór rozpowszechniono w częściach, odcinkach, fragmentach lub wkładkach, bieg terminu liczy się oddzielnie od daty rozpowszechnienia każdej z wymienionej części.”  Jeśli w tym czasie uda się ustalić autorstwo np. na podstawie pseudonimu lub autor sam się ujawni, okres ochrony nie jest liczony od daty pierwszego opublikowania dzieła lecz od daty śmierci autora. Dzieła anonimowe i jednocześnie nierozpowszechnione nie są chronione autorskim prawem majątkowym, ponieważ nie można jednoznacznie ustalić okresu ochrony tych utworów.
       W przypadku gdy twórca decyduje się na zatajenie autorstwa, do wykonywania prawa autorskiego upoważniony jest producent lub wydawca, a w razie jego braku-właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Zatem nie chodzi tu o nabycie praw przez wskazane podmioty, a jedynie o ustanowienie „ex lege” czyli zastępstwa. Wydawca lub organizacja pełni rolę pośredniego zastępcy, który umożliwia twórcy pomimo nieujawnienia swojego autorstwa możliwości wykonywania praw autorskich.
       Autorskie prawa majątkowe jak już wcześniej wspomniałam mają charakter zbywalny. W drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy mogą one przejść na inne osoby. W wyniku przeniesienia autorskich praw majątkowych nabywca staje się podmiotem wyłącznie uprawnionym i mogącym swobodnie dysponować uzyskanym prawem. Dlatego też czas ochrony utworu nie jest liczony od daty śmierci autora lecz od momentu jego rozpowszechnienia jeśli utwór nie został rozpowszechniony, od ustalenia daty jego powstania. 
       Opisane wyżej cechy są tymi, które zdecydowanie wyróżniają autorskie prawa majątkowe od autorskich praw osobistych. Te drugie głównie dbają o „niematerialną sferę” autora czyli otaczają ochroną sposób korzystania z utworu, strzegą zgodności powielanego utworu z oryginałem oraz pierwszego publicznego jego udostępnienia. Autorskich praw osobistych twórca nie może się zrzec ani ich zbyć ponieważ osobiste zaangażowanie autora w powstanie działa rodzi szczególny rodzaj więzi między nim a utworem. 
       Kwestią wyróżniającą te dwa rodzaje praw autorskich jest również to, że autorskie prawa osobiste nigdy nie wygasają. Są nieograniczone czasowo, czyli trwają wiecznie. W interesie publicznym jest zachowanie faktycznego nazwiska artysty czy treści utworu szczególnie dział o dużej wartości kulturowej. 
            Z kolei autorskie prawa majątkowe dbają o ekonomiczne dobra twórcy. Mają charakter czasowy co oznacza, że wygasają po terminie wskazanym przez ustawodawcę. W Polsce jest to okres siedemdziesięciu lat od śmierci twórcy lub ostatniego współtwórcy dzieła, liczony w pełnych latach następujących po roku w którym zmarł twórca lub ostatni współtwórca. Nie da się dokładnie określić maksymalnego czasu funkcjonowania majątkowych praw autorskich. Zależy on od tego, jak długi jest okres między momentem powstania praw a momentem, który wyznacza początek przewidzianego przez ustawę okresu ich trwania. Po upływie czasu ochronnego autorskie prawa majątkowe wygasają. W praktyce oznacza to, że można swobodnie i nieodpłatnie korzystać z utworu. Należy przy tym pamiętać, że wygaśnięcie majątkowych praw autorskich nie zwalniają nas użytkowników z poszanowania osobistych praw autorskich.