ŚRODKI STYLISTYCZNE (INACZEJ JĘZYKOWE BĄDŹ POETYCKIE) Aforyzm - zwięzła, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy (np.: “Wiem, że nic nie wiem.”) Aluzja literacka - w tekście literackim nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą określonych sygnałów, rozpoznawalnych dla odbiorcy. Anafora - powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi (każdy wers zaczyna się od tego samego słowa lub zwrotu np.: I.. I.. I… ) Animizacja (inaczej: ożywienie - nadanie istotom martwym cech istot żywych (np.: radosna rzeka; śpiewające drzewo; chodzący stół) Antropomorfizacja - nadanie cech ludzkich dotyczących myślenia i świadomości, istotom nieludzkim: zwierzętom, rzeczom, zjawiskom (np.: zadumany niedźwiedź, pies zastanawiał się.) Antyteza - zestawienie w jedną całość treściową dwóch przeciwstawnych określeń (np.: cisza hałasu, lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć.) Apostrofa (inaczej: inwokacja) - bezpośredni, retoryczny, najczęściej uroczysty zwrot do czegoś lub kogoś (np.: Litwo! Ojczyzno moja; O radości, iskro bogów!) Asyndeton – polega na łączeniu zdań lub ich części bez użycia spójnika. ( np.: “Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.”) Dialektyzacja - inaczej stylizacja gwarowa, polegająca na wprowadzeniu do utworu literackiego (całości lub jego części) słownictwa, zwrotów, form gramatycznych pochodzących z określonego dialektu, tzw. dialektyzmów. Dialektyzacja jest świadomym zabiegiem literackim służącym odtworzeniu lokalnego kolorytu, charakterystyce środowiska lub poszczególnych bohaterów. Echolalia - polega na powtarzaniu jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych jedynie dla podkreślenia rytmiczności, melodyjności tekstu, szczególnie charakterystyczne w ludowych przyśpiewkach i refrenach, również wykorzystywany jako celowy chwyt poetycki w utworach awangardowych (np.: “A na stronie stoi sobie Pani Kultura - ura - ura - ura I cicho szepce Pani Cywilizacja - ja - ja - ja […]”) Elipsa - celowe pominięcie pewnych elementów zdania (np. Ja zjem kanapkę a ty bułkę.) Enumeracja - polega na wymienianiu w tekście kolejnych elementów połączonych jakąś cechą ( np.: „[…]Dzień, noc, półmroki, poranki, przestrzenie […] świat, spokój, jego kształt. Kochali się, wiedzcie to“.) Epifora - powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na końcach kolejnych segmentów wypowiedzi (wersy kończą się tym samym zwrotem bądź wyrazem). Epitet - wyraz określający rzeczownik w wierszu, najczęściej jest to przymiotnik (np.: czerwone serce, małe króliczki, piękna kobieta) Eufemizm - służy do ubarwienia wypowiedzi czy też jako żart językowy. Przykłady eufemizmów: zasnął w Panu zamiast umarł; ma lepkie ręce zamiast kradnie. Eufonia - przyjemne, harmonijne brzmienie głosek, zharmonizowanie dźwięków, celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie (np.: ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą). Exhoratio - moralne pouczenie znajdujące się na końcu utworu żałobnego. Glosolalia - to pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe, przypominające słowa rodzime lub obce, np. abrakadabra. Często spotykane w twórczości ludowej (zaklęcia, przyśpiewki). Hiperbola (rodzaj przenośni) - rzecz opisywana jest celowo i jawnie wyolbrzymiana (np.: wypłakała całe morze łez; człowiek o wielkim sercu). Inwersja – przestawienie kolejności wyrazów, najczęściej ustawienie orzeczenia na końcu zdania (np.: ‘Jan gazetę czytał’ zamiast ‘Jan czytał gazetę’). Ironia – sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. Kontaminacja (inaczej: leśmianizm) - środek językowy o dość skomplikowanej budowie i znaczeniu; zjawisko powstawania nowego wyrazu, poprzez skrzyżowanie lub pomieszanie dwu wyrazów lub zwrotów (np.: sucz tj. ‘su’ ze słowa ‘suczka’ i ‘cz’ ze słowa ‘smycz’ ŕ powstaje suczka na smyczy). Kontrast - przeciwieństwo, wprowadzenie dwóch słów o zupełnie różnych znaczeniach dla ich porównania bądź uwydatnienia różnic pomiędzy nimi (np.: Ja przebywam w mroku, ty zaś w światłości). Metafora (inaczej: przenośnia) - zestawienie dwóch lub więcej wyrazów, które w połączeniu zyskują całkiem nowe znaczenie, różne od tego, które posiadały oddzielnie (np.: fale zbóż; morze gwiazd; pikantne rozmowy)
Metonimia (inaczej: zmiennia) - zastąpienie jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, ale o tym samym znaczeniu (np.: ‘Jak człowiek Bogu, tak Bóg człowiekowi’ zamiast ‘Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie’). Oksymoron (rodzaj epitetu) - składa się z wyrazów o przeciwnej treści tworząc sprzeczność, paradoks (np.: dobry złoczyńca; ognista woda). Onomatopeja (inaczej: dźwiękonaśladownictwo) - użycie wyrazów, które swoim brzmieniem naśladują zjawiska i wydawane przez nie dźwięki (np.: kap, kap, kap; bum; plum). Paradoks - sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, skłóconą z powszechnie uznawanymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, powstałą przez zestawienie całości znaczeniowo maksymalnie kontrastowych (opartych często na antytezie). Zaskakując nieoczekiwanymi zestawieniami, paradoks ujawnia zwykle jakąś oryginalną prawdę filozoficzną, moralną, poetyczną… (np. Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć.) Parafraza – swobodna przeróbka tekstu, która rozwija i modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens. Paralelizm składniowy - powtórzenie w wierszu zdań o takiej samej budowie (np.: “Gęby za lud krzyczące sam lud w końcu znudzą. I twarze lud bawiące na końcu lud znudzą.”) Parenteza - jest to środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu np.: “(…) prosto do nieba czwórkami szli żołnierze z Westerplatte. (A lato było piękne tego roku). I tak śpiewali: Ach, to nic, że tak bolały rany, (…)” Paronomazja - środek stylistyczny polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homofonów i homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego, (np. może morze nie pomoże). Paronomazja wydobywa ukryte lub zatarte związki wyrazowe, stając się źródłem ciekawych pomysłów. Personifikacja (inaczej: uosobienie) - nadanie cech ludzkich istotom nieczłowieczym (np.: pies, który śpiewał; mysz uśmiechnęła się czule). Peryfraza (inaczej omówienie) - polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym ( np.: czarne złoto-węgiel). Pleonazm, (nadmiar) – jeden z błędów logiczno-językowych; niepoprawne wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera te same treści, które występują w drugiej części. (np. maślane masło, aglomeracja miejska, w miesiącu lipcu, okres czasu, akwen wodny). Polisyndeton - specyficzna konstrukcja składniowa, w której wypowiedzi bądź całe zdania połączone są ze sobą tym samym spójnikiem (np.: I stuka, i puka, i dostać się nie może). Porównanie - zestawienie cech dwóch zjawisk za pomocą zaimków: jak, jakby, jakoby, na kształt. Używamy go, aby porównać ze sobą pewne słowa i uwidocznić ich cechy (np.: dumny jak paw; blady jak ściana, chmura na kształt kwiatu). Powtórzenie - dwu lub kilkukrotne powtórzenie tego samego wyrazu dla wzmocnienia ich akcentu i podkreślenia emocji (np.: I wołał we dnie, i wołał w nocy, i wołał przez dzień cały). Przerzutnia - przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego w celu podkreślenia znaczenia wyrażenia (np.: “Gór okolicznych odbija wierzchołki. Strzegące brzegów. Pokój - szczęśliwość, ale bojowanie.”) Pytanie retoryczne - pytanie, którego celem nie jest uzyskanie odpowiedzi, ale pobudzenie do refleksji (np.: Cóż sprawiło, że człowiek tak punktualny dziś się spóźnia?; Kto w końcu tu rządzi: ja czy ty?). Retrospekcja – w utworze epickim przywołanie wcześniejszych wydarzeń przez bohatera bądź bohaterów. Retrospekcji można dokonać w mowie zależnej lub niezależnej. Odegrała ona ważną rolę w powieści psychologicznej (n[.: “Dzień dobry dzieci- powiedział nauczyciel i zajął należne mu miejsce. –Dziś opowiem wam historie z życia wzięta, która przytrafiła się mojemu dziadkowi. A wiec …. " )