w wielu językach podkreśla pierwotność poczucia zagrożenia w stosunku do poczucia pewności swego zabezpieczenia. Analizując definicje słownikowe zauważamy, że wszystkie zawierają takie desygnaty pojęcia bezpieczeństwa, jak: brak niebezpieczeństw, spokój, ochronę przed zagrożeniem. Na przykład Słownik Języka Polskiego (1978, s. 147) podaje, że bezpieczeństwo to „stan niezagrożenia, spokoju, pewności” (por. także: Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 50). F. De Vaugelas, XVII-wieczny myśliciel, uważał, że „słowo bezpieczeństwo (…) będzie kiedyś powszechnie używane, gdyż trafnie wyraża owo zapewnione zaufanie, którego nie umielibyśmy inaczej wyrazić jednym słowem”. Jednocześnie zastrzegł, że nowe słowo „bezpieczeństwo” to coś zupełnie innego niż „pewność”, „zabezpieczenie" czy „zaufanie”. Twierdził, że wyraża ono „(…) uzasadnione lub nie przekonanie, iż jest się poza zasięgiem wszelkiego zagrożenia” (za: Delumeau, 1998, s. 11) 1.1. Bezpieczeństwo jako stan

Pierwotnym znaczeniem jest określenie bezpieczeństwa jako stanu. Stan bezpieczeństwa jest niemierzalny, istotne jest to, jak jest postrzegany przez władze i społeczeństwo. To postrzeganie stanu bezpieczeństwa może przybrać zdaniem szwajcarskiego politologa D. Frei następujące formy:  stan braku bezpieczeństwa – gdy występuje duże rzeczywiste zagrożenie, a postrzeganie ego zagrożenia jest prawidłowe;  stan obsesji – występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże;  stan fałszywego bezpieczeństwa – ma miejsce wtedy, gdy zagrożenie jest poważne, a postrzegane jest jako niewielkie;  stan bezpieczeństwa – występuje wówczas, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe (za: Jakubczak, Flis, 2006, s. 14; por. także: Stańczyk, 1996, s. 17). Wszyscy, którzy próbowali i próbują zdefiniować pojęcie „bezpieczeństwo”, równocześnie zwracają uwagę na nietrwałość tego stanu. Podkreślają również, że należy walczyć o najwyższą rangę bezpieczeństwa w życiu każdego człowieka. Jest to konieczne ze względu na słabość natury ludzkiej – braku przezorności, lekkomyślności i zapominaniu o nieustanności zagrożeń. Istotę tej słabości wyraża chińska sentencja sprzed 2500 lat: „Kiedy ludzie są szczęśliwi i beztroscy, zapominają o śmiertelnym niebezpieczeństwie” (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 50, por. także: Kitler, 2011, s. 23).Św. Tomasz z Akwinu ujął to słowami: WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE F I D E S E T R A T I O Strona 219 „ludzie posiadają skłonność do zatapiania się w grzesznym poczuciu bezpieczeństwa” (za: Skrabacz, 2006, s. 30). Św. Augustyn z poczuciem bezpieczeństwa wiązał życie pozagrobowe. Ziemskie jego zdaniem oznacza brak bezpieczeństwa: „Nikt też nie powinien czuć się bezpieczny w tym życiu, które całe bojowaniem nazwano” (za: Skrabacz, 2006, s. 30, por. także: Kitler, 2011, s. 23-34). J. Delumeau (1998, s. 16)swoje refleksje podsumowuje stwierdzeniem, że „od XV/XVI wieku poczuciu bezpieczeństwa towarzyszy nieodmiennie poczucie zagrożenia, które sprawia, że odczuwany stan bezpieczeństwa jest po prostu złudny”. Wspólną refleksję wielkich myślicieli poprzednich stuleci można ująć następująco: nie ma bardziej złudnego uczucia, niż poczucie bezpieczeństwa (Skrabacz, 2006, s. 30). 1.2. Bezpieczeństwo jako proces

W związku z tym, że stan bezpieczeństwa nie jest czymś trwałym i stabilnym, bezpieczeństwo można rozumieć jako proces. W procesie tym stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają dynamicznym zmianom stosownie do naturalnych zmian uwarunkowań bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo jako proces oznacza nieustanną działalność jednostek, społeczności, państw czy organizacji międzynarodowych w tworzeniu pożądanego stanu bezpieczeństwa (Jakubczak, Flis, 2006, s. 15; por. także: Stańczyk, 1996, s. 18). Oczekiwanie albo liczenie na to, że bezpieczeństwo jest efektem jednorazowego działania (np. założenia instalacji alarmowej, wygrania wojny itp.), efektem szczęścia czy darem losu, jest błędne i niebezpieczne (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 51). Według A. Bocheńskiego (1987, s. 31): „Walkę o byt i godność toczy nie rycerstwo raz na rok, ale każdy obywatel – każdego dnia o oczywisty i nadrzędny cel działań każdego społeczeństwa, jakim jest zawsze troska i walka o wzrost sił narodowych.” 1.3. Bezpieczeństwo jako potrzeba i wartość

Kolejne znaczenie tego pojęcia, to rozumienie bezpieczeństwa jako naczelnej potrzeby i wartości człowieka i grup społecznych, a zarazem ich najważniejszego celu (Jakubczak, Flis, 2006, s. 15, por. także:Stańczyk, 1996, s. 18). Tak rozumiane bezpieczeństwo preferuje R. Kuźniar pisząc, że: „W powodzi haseł w rodzaju: po pierwsze, gospodarka lub po pierwsze człowiek WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE ISSN 2082-7067 1(17)2014 KWARTALNIK NAUKOWY szybko zapominamy, że fundamentem tego wszystkiego, co po pierwsze jest bezpieczeństwo. Jest ono pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie państw. Chodzi przy tym nie tylko o przetrwanie, integralność czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu (…)” (Kuźniar, 1996, za: Jakubczak, Flis, 2006, s. 15, por. także: Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 50-51; Kitler, 2011, s. 23). Waldemar Kitler (2011, s. 23) podkreśla szczególną nadrzędność bezpieczeństwa nad innymi dziedzinami. Wynika to z faktu, że jest ono wartością, której osiąganie stanowi powinność elementarną, stojącą ponad różnorakimi przejawami aktywności społecznej. Witold Tulibacki uważa, że w ujęciu filozoficznym bezpieczeństwo stanowi konfigurację : sytuacji, zdarzeń, faktów, stanów rzeczy niezależnych i zależnych od ludzi, a co za tym idzie: „Bezpieczeństwo, tak rozumiane, poprzedza więc inne wartości, ale samo jest jedną z wartości podstawowych, spełniając rolę instrumentalną dla powstawania i istnienia wartości materialnych i duchowych” (Tulibacki, 1999, s. 33; za: Kitler, 2011, s. 23). Warto zwrócić uwagę na pogląd formułowany przez Józefa Kukułkę, który postrzega bezpieczeństwo, jako pewien system wartości w połączeniu ze środkami zapewniającymi zachowanie tych wartości. Zespół ten stanowią:

1. przetrwanie (państwowe, etniczne, biologiczne) widziane jako wartość nadrzędna;
2. integralność terytorialna (w sensie fizycznym, narodowym i państwowym) – często rozumiana jest jako główny równoważnik bezpieczeństwa;
3. niezależność polityczna (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji) – czyli brak uzależnienia państwa od wpływu różnych podmiotów w zakresie sprawowania władzy politycznej w wymiarze zewnętrznym i zewnętrznym;
4. jakość życia rozumiana jako styl i standard życia, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, jakość stosunków społecznych, zakres praw i swobód obywatelskich, przyjazne i bezpieczne środowisko naturalne3 (Kukułka, 1982, s. 29; Kitler, 2011, s. 80).

2. Zakres znaczenia i rozumienie pojęcia „bezpieczeństwo”. 2.1. Zakres znaczenia Jednym z pierwszych, którzy zwrócili uwagę na pojemność słowa „bezpieczeństwo” był N. Machiavelli. Przez to pojęcie rozumiał nie tylko zapewnienie fizycznego spokoju. Pisze on : „(…) Funkcja rządzącego zawarta jest w celu, dla którego powierzono mu najwyższą władzę, a którym jest troska o bezpieczeństwo ludu. Zauważcie, że przez bezpieczeństwo rozumiem nie tylko samą ochronę, ale także wszelkie inne satysfakcje w tym życiu, jakie każdy może osiągnąć swym prawowitym przemysłem, bez niebezpieczeństwa ani szkody dla rzeczpospolitej.” (za: Skrabacz, 2006, s. 32). J. Stańczyk (1996, s. 19), interpretując myśl Machiavellego, wyróżnił dwa składniki bezpieczeństwa: gwarancję nienaruszalnego przetrwania podmiotu oraz swobodę jego rozwoju (Stańczyk, Jakubczak, Flis, 2006, s. 15-16, por. także: Skrabacz, 2006, s. 33). Istotą tak rozumianego bezpieczeństwa jest pewność: „(…) Pewność jest warunkiem obu tych składników, a może ona być obiektywna lub subiektywna. Bezpieczeństwo w syntetycznym ujęciu można więc określić jako obiektywną pewność gwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobód rozwojowych.” (Stańczyk, 1996, s. 19). Szerokość zasięgu pojęciowego bezpieczeństwa ukazuje Ryszard Zięba (1989, s. 50), który stwierdza, że: „W znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zabezpieczenie potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, tożsamości (identyczności), niezależności, ochrony poziomu i jakości życia. Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia.” Aleksandra Skrabacz (2006, s. 33-34), na podstawie analizy literatury, dokonała podsumowania sposobów pojmowania bezpieczeństwa. Podaje, że najczęściej przez to pojęcie rozumie się: a) Stan niezagrożenia, spokoju, pewności, b) Stan, który daje poczucie pewności i gwarancję jego zachowania oraz szansę na doskonalenie, c) Pewność i brak zagrożenia fizycznego, albo ochrona przed nim, d) Rozumny standard życia, e) Naczelną potrzebę człowieka i grup społecznych, f) Podstawową potrzebę państw i systemów międzynarodowych, g) Ciągły proces społeczny, w ramach którego podmioty działające starają się dostosować mechanizmy zapewniające im poczucie bezpieczeństwa, h) Zarazem stan i proces, nie odznacza się niezmiennością w dłuższych przedziałach czasu, ponieważ zależy od ruchomości układów sił. Powszechność rodzi wieloznaczność, dlatego dla dokładnego określenia dziedziny lub obszaru, jakiego bezpieczeństwo dotyczy, współcześnie dodaje się odpowiedni przymiotnik. W związku z mnogością powstających w ten sposób określeń, dla zrozumienia i uporządkowania problematyki bezpieczeństwa, konieczne stało się wyróżnienie jego podstawowych wymiarów . Można wyróżnić 4 wymiary bezpieczeństwa:  Podmiotowy (jednostkowy, lokalny, narodowy, międzynarodowy, globalny);  Przedmiotowy (wartości, środki i narzędzia, aktywność państwowa);  Procesualny (polityka, strategie, współzależności);  Strukturalno-realizacyjny (organizacje, instytucje, działania) (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 51, por. także: Skrabacz, 2006, s. 34). 2.2. Rozumienie pojęcia „bezpieczeństwo narodowe”.

Rosnąca potrzeba ochrony życia i wolności powodowała, że na bezpieczeństwo stopniowo zaczęto patrzeć przez pryzmat państwa, prawa i sprawnej policji (obecnie rozumianej jako obrony terytorialnej) jako trzech filarów ułatwiających zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa. Podstawą takiego myślenia stały się dzieła Platona (Rzeczpospolita) i Arystotelesa (Polityka). Co prawda żaden z nich w swych dziełach nie łączył wprost istnienia państwa z poczuciem bezpieczeństwa, ale można w ich rozważaniach dopatrzeć się takich związków (Skrabacz, 2006, s. 30-31, Kitler, 2011). Najważniejszym celem istnienia państwa jest bezpieczeństwo, ponieważ to ono jest wartością pierwotną w stosunku do innych, a jego potrzeba stała się czynnikiem państwowotwóczym. Potwierdza to J. Marczak: „Pierwszym i niezbędnym warunkiem pomyślnego rozwoju państwa było, jest i będzie zapewnienie bezpieczeństwa.” (za: Skrabacz, 2006, s. 32). Przy próbie opracowania definicji „bezpieczeństwa narodowego” pojawiają się te same trudności, które istnieją podczas prób jednoznacznego określenia pojęcia „bezpieczeństwo”. Zgodna jest na ogół opinia, że treść bezpieczeństwa WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE F I D E S E T R A T I O Strona 223 narodowego wywodzi się z wartości narodowych, takich jak przetrwanie, integralność terytorialna, niezależność polityczna i jakość życia (zostały one opisane we wcześniejszej części artykułu). Zagadnienie bezpieczeństwa odnosi się do niemal wszystkich dziedzin stosunków państwowych i międzynarodowych. Kwestia bezpieczeństwa jest problemem interdyscyplinarnym - zajmuje się nim politologia, ekonomia, prawo, socjologia, historia, nauka o stosunkach międzynarodowych i inne. Interdyscyplinarne traktowanie kwestii bezpieczeństwa wiąże się z rozwijaniem się funkcji państwa i obejmowaniem przez nie coraz to nowych problemów. Tradycyjnie bezpieczeństwo narodowe utożsamiane było z siłą wojskową według uproszczonego schematu : zagrożenie to agresja (wojna), a bezpieczeństwo to obrona militarna. Współcześnie, obok aspektów wojskowych i politycznych, na bezpieczeństwo narodowe wpływają również czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe, a także polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych. Koncepcje bezpieczeństwa należy poszerzyć o kwestie związane z zachowaniem narodowej tożsamości oraz zapewnieniem właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świata (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 51-53, por. także: Skrabacz, 2006, s. 35). Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego (2002, s. 16) podaje, że „bezpieczeństwo narodowe jest to stan uzyskany w wyniku odpowiednio zorganizowanej obrony i ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi, określany stosunkiem potencjału obronnego do skali zagrożeń” W dokumencie Rady Ministrów dotyczącym doskonalenia systemu obronności RP czytamy: „ bezpieczeństwo państwa (lub bezpieczeństwo narodowe

• jako równoważne terminy konstytucyjne) – to dziedzina działania państwa obejmująca wykorzystanie całości jego sił i środków (całego potencjału państwa) do przeciwstawienia się wszelkiego rodzaju zewnętrznym i wewnętrznym zagrożeniom interesów narodowych oraz kształtowanie jak najkorzystniejszych warunków realizacji tych interesów”(Założenia do kompleksowej przebudowy, utrzymania i doskonalenia systemu obronności Rzeczpospolitej Polskiej, Rada Ministrów, Warszawa 1999, 2. 214, za: Skrabacz, 2006, s. 35-36). Na postrzeganie bezpieczeństwa narodowego istotny wpływ miały zaistniałe na świecie na przełomie XX i XXI wieku zjawiska naturalne i społeczno-polityczne. Obecnie bezpieczeństwo narodowe można rozumieć dwojako:

1. Jako cel działania państwa i rządu dla „zapewnienia wewnętrznych i zewnętrznych warunków sprzyjających rozwojowi państwa, jego życiowym interesom oraz ochrony przed istniejącymi i potencjalnymi zagrożeniami” (Trager, Simone, 1973, s. 35, por. także: Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 52-53).
2. „ Bezpieczeństwo narodowe (…) jest nie tylko ochroną naszego narodu i terytorium przed fizyczną napaścią, lecz również ochroną – za pomocą różnych środków - żywotnych interesów ekonomicznych i politycznych, których utrata zagroziłaby żywotnie podstawowym wartościom państwa” (Stańczyk, 1996, s.21). Reasumując, za J. Kukułką ”(1982, s. 29) można przyjąć, że „bezpieczeństwo narodowe to najważniejsza wartość, potrzeba narodowa i priorytetowy cel działalności państwa, jednostek, grup społecznych, a jednocześnie proces obejmujący różnorodne środki, gwarantujące trwały, wolny od zakłóceń byt i rozwój narodowy, w tym ochronę i obronę państwa jako instytucji politycznej oraz ochronę jednostek i całego społeczeństwa, ich dóbr i środowiska naturalnego przed zagrożeniami, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie lub godzą w dobra podlegające szczególnej ochronie”. Analizując powyższe definicje można zauważyć, że:  bezpieczeństwo narodowe jest wartością tworzoną przez wszystkich obywateli, a nie tylko wybrane instytucje;  tworzenie bezpieczeństwa narodowego to proces długofalowy, wymagający poświęcenia i wytrwałości;  bezpieczeństwa narodowego nie osiąga się poprzez bohaterskie czyny, ale poprzez rzetelną pracę we wszystkich obszarach aktywności ludzkiej;  zagrożenia, na jakie jesteśmy narażeni, są nieustanne, nieprzewidywalne i coraz bardziej skomplikowane ze względu na swój rozmiar, natężenie i szkodliwość (Skrabacz, 2006, s. 35). II. Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego Jak wspomniano wcześniej, bezpieczeństwa nie jest czymś trwałym i stabilnym. Istnieje wiele czynników, które na to wpływają. Autorzy podają różne typologie uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego. Ogólnie można je podzielić na:  wewnętrzne - związane są z tym, co dzieje się we wnętrzu bezpieczeństwa narodowego;  zewnętrzne – obejmują te same czynniki, ale stanowiące właściwość otoczenia bezpieczeństwa narodowego i oddziałujące na nie zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio (za: Kitler, 2011, s. 100). WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE F I D E S E T R A T I O Strona 225 Istnieje również złożona sfera uwarunkowań, która nie mieści się w żadnej z wyżej wymienionych kategorii. Wynika to z postrzegania bezpieczeństwa narodowego jako społecznego systemu działania. W związku z tym pojawia się wiele czynników wynikających z faktu powiązania podsystemów między sobą oraz z elementami otoczenia. Powoduje to efekt synergii międzysystemowej. W aspekcie wewnętrznym, zewnętrznym, jak i synergicznym uwarunkowania bezpieczeństw narodowego mają charakter materialno-energetyczny, społeczny i kulturowy (za: tamże, s. 101). Inni autorzy dzielą uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego na geostrategiczne, geograficzne i historyczne (por. np. Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, Flis). W artykule zostaną szerzej omówione czynniki zgodnie z tym podziałem.
3. Położenie geostrategiczne kraju Geostrategiczne położenie kraju kształtuje zewnętrzne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego. Nasz kraj leży w przewężeniu bałtycko-karpackim, będącym głównym szlakiem lądowym między Europą a Azją, co stanowi główny i decydujący wyznacznik bezpieczeństwa narodowego Polski. Politycy uważają, że zajmowane przez nasz kraj terytorium ma wyjątkowe i kluczowe znaczenie dla panowania nad Europą, a nawet światem. Zrozumienie tego faktu wyjaśnia źródła agresji na Polskę w przeszłości. Również dzisiaj, w okresie kształtowania się nowego porządku europejskiego, miejsce Polski i jej sytuacja wewnątrzpaństwowa i międzynarodowa dużo znaczy dla tego procesu (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 32, Jakubczak, Flis, 2006, s. 58-59). Drugą główną cechą geostrategiczną jest położenie Polski między dwoma mocarstwami: Niemcami i Rosją. Obydwa te kraje mają do dyspozycji dwudziestokrotnie większy od naszego potencjał militarny i sześciokrotną przewagę ludnościową. Naturalne są dążenia obydwóch mocarstw do ekspansji kosztem sąsiadów, zwłaszcza, że część terytorium naszego terytorium przez wiele stuleci znajdowała się w ich obrębie (Jakubczak, Flis, 2006, s.59, Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 33,). Autorzy opisali 7 tez, w których można ująć wpływ położenia geostrategicznego Polski na tworzenie jej bezpieczeństwa narodowego: A. Polska jest i będzie pod presją i ekspansją sąsiadów we wszystkich dziedzinach życia społecznego i funkcjonowania państwowego; WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE ISSN 2082-7067 1(17)2014 KWARTALNIK NAUKOWY B. Największe zagrożenia dla Polski stanowi możliwość połączenia wysiłków obydwu mocarstw w osłabianiu bądź likwidacji polskiej państwowości; C. Istnieje konieczność budowania silnego państwa zdolnego oprzeć się przewadze sąsiadów, zgodnie ze stwierdzeniem R. Dmowskiego, że „ między Niemcami a Rosją miejsca na małe, słabe państewko nie ma”; D. Fundamentem bezpieczeństwa narodowego musi być siła obronna w formie obronnego systemu wojskowego zdolnego zapewnić skuteczne odstraszanie militarne wynikające z niepokonalności; E. Przynależność Polski do NATO czyni Niemcy (które również są jego członkiem) naszym sojusznikiem; F. Wspieranie przez Polskę suwerenności państwowej Ukrainy (co uniemożliwia odtworzenie zdolności imperialnych Rosji) jest strategicznie ważnym działaniem dla bezpieczeństwa Polski i Europy; G. Pozyskanie USA na sojusznika stanowi wielką szansę dla Polski w tworzeniu trwałych podstaw bezpieczeństwa narodowego (Jakubczak, Flis, 2006, s.59-60, Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 33-34).
4. Położenie geograficzne i jego znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego

„Politykę wszystkich mocarstw określa ich położenie geograficzne” Napoleon Bonaparte Warunki geograficzne bezpieczeństwa narodowego kształtują wewnętrzne uwarunkowania bezpieczeństwa kraju. Najogólniej rozumiane są jako fizyczne, przestrzenne i społeczno-gospodarcze właściwości kraju. 1.1. Warunki fizyczno-geograficzne Polska obecnie ma kształt zbliżony do koła, co uznawane jest za wielką korzyść, jeśli chodzi o obronę i zarządzanie państwem. Nasze granice - północna i południowa – są naturalne, utworzone przez wybrzeże morskie i góry. Granica zachodnia i północno-wschodnia są otarte, pozbawione przeszkód terenowych. Z uwagi na znaczną długość tych granic oraz na położenie na głównej osi geostrategicznej Europy, ich obrona oraz kontrola ruchu towarów i osób, stanowi jedno z głównych wyzwań bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa Unii Europejskiej (Jakubczak, Flis, 2006, s. 60, Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 35). Z warunków fizyczno-geograficznych największym naturalnym zagro- żeniem dla bezpieczeństwa naszego kraju są główne rzeki Polski – Wisła i Odra. WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE F I D E S E T R A T I O Strona 227 W Europie zaliczane są do rzek o średniej długości. Jednak pod względem zagrożenia powodziowego (ocenianego na podstawie wielkości i szybkości spływu lodu i fali powodziowej) należą do najpotężniejszych. Przyczyną ich potęgi jest górska zlewnia oraz względnie prosty bieg koryta od gór do morza (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 35). Można więc stwierdzić, że największym zagrożeniem niemilitarnym dla Polski są i będą powodzie, którym sprostanie stanowi prawie każdego roku najważniejsze wyzwanie bezpieczeństwa Narodowego. Autorzy podają, że rozpatrując podstawowe uwarunkowania geograficzne, szczególne znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego przypisuje się zalesieniu kraju. Obecnie lesistość Polski stanowi ok. 30%, a w niektórych rejonach (północno wschodni rejon oraz wzdłuż zachodniej granicy) nawet 50% (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 37). Lasy są wielką wartością i dziedzictwem narodowym produkującym drewno i tlen (co wpływa na klimat, a tym samym na rolnictwo będące bazą wyżywienia ludności). Stanowią także wielki walor obronny, ponieważ ograniczają (a nawet uniemożliwiają) potencjalnym agresorom prowadzenie rozpoznania i ruchu wojsk lądowych. Jednocześnie lasy są naturalnym obrońcą, bo umożliwiają własnym wojskom maskowanie oraz skryty manewr (Jakubczak, Flis, 2006, s.63, Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 37- 38). Podręczniki historii podają, że w dużej mierze lasy (dając schronienie przed upałem) przyczyniły się do jednego z większych zwycięstw w historii naszego kraju - w bitwie pod Grunwaldem. Ochrona lasów przed pożarami, szkodnikami i destrukcyjną działalnością człowieka stanowi istotną część ochrony środowiska naturalnego, a tym samym tworzenia bezpieczeństwa narodowego. Degradacja środowiska naturalnego jest uznawana przez licznych autorów za drugą, po zagrożeniu niesionemu przez zdobycze techniki, charakterystyczną cechą zagrożenia narodowego (Jakubczak, Flis, 2006, s. 100). 2.2. Warunki społeczno-gospodarcze

Szczególne znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego ma rolnictwo. Polskie rolnictwo zaspokaja niemal w całości potrzeby żywieniowe kraju. Poza tym, dzięki eksportowi najwyższej jakości naturalnej żywności, jesteśmy europejską, a nawet światową rolniczą potęgą. Atutem rolnictwa jest fakt, że tworzy wartości corocznie odnawialne i w coraz większym zakresie staje się źródłem odnawialnej bioenergii (Jakubczak, Flis, 2006, s. 61-62, Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 36). WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE ISSN 2082-7067 1(17)2014 KWARTALNIK NAUKOWY Autorzy podają, że głównym źródłem konfliktów w XXI wieku będzie narastający kryzys energetyczny. Dlatego posiadanie własnych oraz dostęp do obcych źródeł energii w zasadniczy sposób będzie warunkować bezpieczeństwo narodowe. W odróżnieniu do zasobów związanych z rolnictwem, źródła energii stanowią wartości nieodnawialne. Polska ma znaczne zasoby kopalin energetycznych (gaz ziemny, węgiel kamienny i brunatny), brakuje nam ropy naftowej. Dlatego jednym z głównych wyzwań dla zapewnienia bezpieczeństwa narodowego będą działania w celu zapewnienia z różnych źródeł ciągłego importu ropy naftowej (Kitler, 2011, s.102, Jakubczak, Flis, 2006, s. 62, Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 37). Koniecznym atrybutem suwerenności państwowej jest potencjał zbrojeniowy polskiego przemysłu. Jest również jednym z głównych środków oddziaływania politycznego, gospodarczego i militarnego na inne państwa (Marczak J., Pawłowski J., 1995, s. 150). We współczesnym świecie oprócz tradycyjnych już zagrożeń bezpieczeństwa (politycznych, militarnych, naturalnych) pojawiają się coraz to inne niebezpieczeństwa, które zagrażają społeczeństwom. Godzą one bezpośrednio w sam naród i jego biologiczne oraz egzystencjalne podstawy istnienia, a co za tym idzie - stanowią także realne zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. W literaturze przedmiotu zagrożenia te zostały nazwane zagrożeniami społecznymi. W istotny sposób wpływają one na jakość i standard życia społecznego, a tym samym na poziom rozwoju cywilizacyjnego nie tylko danego państwa, ale również społeczności międzynarodowych. Dzieje się tak, ponieważ w dobie globalizacji istnieje nie tylko swobodny przepływ dóbr i usług, ale również wszelkiego rodzaju zagrożeń, z AIDS, narkomanią i handlem ludźmi i ich organami na czele. Do tej grupy zagrożeń zalicza się także stale rosnące bezrobocie (Fehler, 2009, Jakubczak, Flis, 2006,s. 101)4. Niepokojącym zjawiskiem jest również gwałtowny upadek wartości rodziny jako podstawowej komórki społecznej. Codzienne obserwacje pokazują silne powiązania funkcji rodziny z życiem publicznym i społecznym. Na bezpieczeństwo narodowe bardzo istotny wpływ wywierają czynniki demograficzne. Znaczenie przyrostu demograficznego zauważono już w latach międzywojennych, kiedy to nasz kraj uważany był jeszcze za przeludniony. Od czasu wprowadzenia w większości państw Europy powszechnej służby wojskowej i odkąd wojna stawia pod bronią całe narody, liczba ludności stała się elementarną podstawą i poniekąd miernikiem obronnej i zaczepnej siły państwa.

4 Informacje te są również dostępne na stronie internetowej www.stosunki-miedzynarodowe.pl, w artykule z dn. 30.04.2010r. p.t. „Bezpieczeństwo społeczne w Polsce” WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE F I D E S E T R A T I O Strona 229 Obecny potencjał ludnościowy Polski (39 milionów) stanowi największą szansę w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego. Oprócz liczby ludności korzystna dla bezpieczeństwa narodowego jest prawie jednolita struktura narodowościowa. O osobowym potencjale wojskowym kraju świadczą rzeczywiste możliwości mobilizacyjne – mężczyźni w wieku 15-49 lat, zdolni do służby wojskowej (Jakubczak, Flis, 2006, s.60-61, 100-103). Polska, podobnie, jak większość państw Unii Europejskiej, weszła na ścieżkę katastrofy demograficznej, która zwiastuje największe zagrożenie dla tworzenia bezpieczeństwa w wymiarze narodowym, regionalnym i międzynarodowym. Od końca lat dziewięćdziesiątych obserwujemy w Polsce stałą tendencję do spadku liczby urodzeń, co w konsekwencji prowadzi do groźnego niżu demograficznego, który zasadniczo wpływa na możliwość przetrwania i rozwoju naszego państwa. Po raz pierwszy od zakończenia II wojny światowej liczba zgonów w 1999 r. zrównała się z liczbą urodzeń, a współczynnik przyrostu naturalnego osiągnął poziom zera. Ponadto od roku 2002 odnotowujemy ujemny przyrost naturalny, co przy również ujemnym saldzie migracji zagranicznych (więcej ludzi z Polski wyemigrowało, niż przyjechało na stałe)5 jest wielce niekorzystnym zjawiskiem, rzutującym zarówno na stabilność rodziny, jak i na bezpieczeństwo całego państwa (Jakubczak, Flis, 2006, s. 101-102). Liczba urodzeń dzieci zależy nie tylko od kobiet, ale w dużej mierze od postawy państwa i społeczeństwa oraz świadomości ważności tego problemu dla ich prawidłowego funkcjonowania. Katastrofalny wskaźnik przyrostu naturalnego, w połączeniu z innymi zagrożeniami społecznym, przyczynia się znacząco do destrukcji współczesnego społeczeństwa, grożąc przerwaniem ciągłości życia narodowego. W. Lutosławski stwierdził: „ Naród mający największą, świadomą odwagę płodności, przez to jedno zapewnia sobie w przyszłości przewagę i ekonomiczną i polityczną nad ościennymi narodami.” (za: Jakubczak R., Flis J., 2006, s.101). Dlatego zapobieganie i przeciwdziałanie katastrofie demograficznej powinno stanowić jedną ze strategicznych misji państwa, obejmującą kompleks przedsięwzięć w sferze społecznej, ekonomicznej, edukacyjnej i kulturowej, dotyczących między innymi: a) uświadamiania znaczenia trwałości rodziny i macierzyństwa (przyrostu naturalnego) dla państwa i społeczeństwa, w tym dla bezpieczeństwa narodowego. Nie ulega wątpliwości, że „Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą i wartością człowieka i grup społecznych (…)” (Stańczyk, 1996, s. 18), ma bowiem zaspokoić nadrzędne, żywotne potrzeby trwania, stabilizacji i przewidywalności, rozwoju, dobrobytu i ludzkiego szczęścia (Jakubczak, Skrabacz, Gąsiorek, 2008, s. 51). Bezpieczeństwo nie powinno być celem samym w sobie, ale ostatecznie powinno służyć całemu narodowi, co trafnie ujął były prezydent Czech Vaclaw Havel: „Suwerenność społeczności, regionu, narodu i państwa, ma sens tylko wtedy, kiedy wyrasta z jedynej autentycznej suwerenności - z suwerenności istoty ludzkiej”(za: Skrabacz,2006, s. 29). Abyśmy mogli czuć się bezpiecznie zarówno jako naród, jak i jednostki, wystarczy przestrzegać mądrości sformułowanych już 3000 lat temu, a zawartych w chińskiej księdze przemian (I Cing), które warto na zakończenie przytoczyć: „Kiedy ludzie są szczęśliwi i beztroscy, zapominają o śmiertelnym niebezpieczeństwie (…) trzeba się liczyć z niebezpieczeństwem. Pamiętając o tym, człowiek zawsze pozostanie panem swego losu, (…) świadomość niebezpieczeństwa przynosi szczęście, (…) mądry człowiek liczy się z najgorszym i doświadcza najlepszego.” (za: Skrabacz, 2006, s. 28).