Zarys historyczny Pierwsze spisane prawa jednostki można dostrzec w Kodeksie Hammurabiego, który został spisany w XVIII w. p.n.e., a jego twórcą był ówczesny król babiloński Hammurabi. Pomimo brutalnego charakteru Kodeksu (skazanie na śmierć było karą wielu przestępstw i tylko nieliczne kary były bezkrwawe, ograniczające się do grzywny w srebrze, co dla karanego mogło się skończyć niewolą za długi) zapewniał on między innymi protekcję obywatelom przed niesłusznymi oskarżeniami czy ochronę majątków obywateli oraz ich spraw rodzinnych. Następstwem rozwoju myśli demokratycznej były pierwsze ustawy wprowadzające prawną ochronę podstawowych swobód obywatelskich w starożytnych Atenach. Mowa tu m.in. o wolności czynu i słowa w granicach prawa oraz równości praw obywateli, które były rzeczami przełomowymi w tamtych latach. Niestety według demokracji ateńskiej pełnoprawnymi obywatelami tego polis byli mężczyźni powyżej 20 roku życia, którzy urodzili się w Atenach oraz ich rodzice byli ateńczykami. Do ich obowiązków należało m.in. płacenie podatków czy służba wojskowa. W tradycji judeo-chrześcijańskiej dominuje idea wrodzonych praw człowieka. Talmud i Nowy Testament koncentrują się na przyrodzonej godności człowieka, równości, sprawiedliwości i pokoju w stosunkach między ludźmi. Natomiast jeden z najwybitniejszych chrześcijańskich teologów św. Tomasz z Akwinu usytuował naturalne prawa człowieka ponad prawa stanowione przez władców, jednocześnie uświadamiając, iż prawo stanowione powinno koegzystować z prawem naturalnym (które według niego pochodzi od Boga), ponieważ w przeciwnym razie traci ono moc. Wielka Karta Swobód przyjęta w 1215 roku w Anglii najprawdopodobniej została stworzona w tym duchu, gdyż nadawała ona przywilej szlachcie gwarantujący jej swobody obywatelskie i ograniczający władzę królewską. Wiek XVII charakteryzował się rozwojem szkoły prawa natury, której głównymi przedstawicielami byli Hugo Grocjusz, Thomas Hobbes i John Locke. Dwaj ostatni wraz z filozofem Jean Jacques’em Rousseau stworzyli teorię umowy społecznej, zgodnie z którą społeczeństwo przekazało państwu uprawnienia władcze, ale w zamian uzyskało ochronę praw obywateli oraz społeczeństwu miało prawo do oporu przeciwko władzy złej i tyrańskiej. Schyłek wieku XVIII zaznaczył się na trwałe w historii z powodu dwóch wielkich rewolucji: amerykańskiej i francuskiej, które niejako przerodziły teorię w praktykę. Rewolucja amerykańska znana szerzej jako wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych spowodowała powstanie pierwszego demokratycznego państwa i w konsekwencji uchwalenie pierwszej konstytucji w 1789 roku. Jej pierwsze dziesięć poprawek zwane Kartą Praw Stanów Zjednoczonych (Bill of Rights) zagwarantowały podstawowe swobody i wolności obywatelskie takie jak: prawo do własności prywatnej, wolności wyznania i sumienia oraz prasy, ochrony oskarżonego w procesie karnym, prawo do posiadania i noszenia broni. Powyższa konstytucja stała się wzorem dla twórców Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, uchwalonej 26 sierpnia 1789 roku podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. ,,Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach.” - tak brzmi pierwsze zdanie pierwszego artykułu omawianego dokumentu. Natomiast jego drugi artykuł brzmi następująco: ,,Celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i niezbywalnych praw człowieka. Prawa te to: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi.” Nieprzewidywalny regres w rozwoju doktryny praw człowieka i w ich ochronie zaczął się na początku XX wieku. W ideologiach totalitarnych, faszystowskich i komunistycznych wolności jednostki nie były faworyzowane, wręcz przeciwnie - wspomniane ideologie podporządkowywały wszystkie sfery życia jednostki władzy państwowej. W wyniku tego obywatel był pozbawiony wielu praw, a na ich miejsce narzucono liczne obowiązki, z których głównym było ślepe posłuszeństwo wobec państwa i partii. Wolność słowa i poglądów była zakazana, wszelkie próby oporu tłumione, a obrońcy praw człowieka poddawani represjom.

Współczesna regulacja wolności, praw i obowiązków jednostki na przykładzie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku Polska była jednym z tych krajów, którym narzucono radziecką ideologię socjalistyczną, a sprawa wolności, praw i obowiązków jednostki miała się tak samo jak w ostatnim akapicie wstępu. Jednakże pod koniec wieku XX społeczeństwo polskie doprowadziło do obalenia tego systemu szkodliwego dla obywateli. Efektem wielu lat pracy nad wprowadzaniem porządku w życiu politycznym i społecznym było uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 2 kwietnia 1997 roku (obowiązującej do dnia dzisiejszego). Reguluje ona wiele kwestii - począwszy od ustroju państwa poprzez organizację i funkcjonowanie organów naczelnych, a skończywszy na wolnościach, prawach i obowiązkach jednostki. Przy tworzeniu konstytucyjnych przepisów o prawach i wolnościach nawiązano do filozofii judeo-chrześcijańskiej, w szczególności do systemu zasad i wartości opartego na koncepcji indywidualistycznej (podkreślającej pierwszoplanowe i nadrzędne interesy jednostki bez szukania ideologicznych uzasadnień). W wyniku tego: przyjęto jednostkę ludzką, pojmowaną jako byt autonomiczny i indywidualny, za podstawę (podmiot) koncepcji organizacji społeczeństwa; ograniczono zakres w jakim jednostka może być podporządkowana państwu; Wolnościom, prawom i obowiązkom jednostki poświęcono cały rozdział drugi Konstytucji RP pod wymownym tytułem ,,Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Punktem wyjścia są zasady ogólne określające zarazem zakres podmiotowy stosowania praw i wolności jak i idee przewodnie nawiązujące do praw naturalnych, określające cały system praw i wolności człowieka: zasada godności zasada wolności zasada równości Zasadę godności pokrótce opisuje artykuł 30: ,,Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.”. Podstawowe elementy zasady godności świadczą, iż: źródłem godności człowieka jest prawo naturalne, a nie prawo stanowione - potwierdza to określenie godności człowieka jako cechę przyrodzoną każdego człowieka; zasada godności jest nienaruszalna - oznacza to, że nie może jej się zrzec sam zainteresowany, ani też nie może jej znieść, ograniczyć czy zawiesić ustawodawca, co więcej rolą państwa jest ochrona tej godności; godność przysługuje każdemu człowiekowi w jednakowym stopniu - ponieważ jest ona nierozerwalnie związana z faktem bycia człowiekiem. Ponadto nie może być stopniowana ze względu np. płci, rasy, obywatelstwa, wyznawanej religii. Z tego wynika, że zasada godności jest punktem wyjścia zasady równości. O zasadzie wolności traktuje artykuł 31 ustęp 1. ,,Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.” oraz ustęp 2. ,,Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje” Zasada równości ujęta w Konstytucji RP silnie nawiązuje do francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Poświęcony jej został artykuł 32 ustęp 1. brzmiący ,,Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.” oraz ustęp 2. o następującej treści ,,Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.”. Natomiast artykuł 33 stawia na równi ze sobą kobietę i mężczyznę zarówno w życiu rodzinnym jak i politycznym, społecznym oraz gospodarczym. Powyższe trzy omówione zasady były filarem w procesie tworzenia praw i wolności jednostki zawartych w Konstytucji RP. Zostały one podzielone na trzy główne kategorie: osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Najważniejszy akt prawny Polski do praw i wolności osobistych zalicza: prawo do życia - zgodnie z nim każdy człowiek ma prawo żyć i nikt nie może samowolnie pozbawiać życia innego człowieka; nietykalność osobistą - polegająca na zakazie pozbawienia wolności z wyjątkiem przypadków przewidzianych prawem. Do tego zagadnienia zalicza się również: zakaz poddawania eksperymentom naukowym (bez dobrowolnie wyrażonej zgody), zakaz poddawania torturom, zakaz stosowania kar cielesnych, nienaruszalność mieszkania; prawo do sprawiedliwego i jawnego (z zastrzeżeniami prawnymi w niektórych sytuacjach) rozpatrzenia sprawy oraz prawo do obrony w postępowaniu karnym; prawo do ochrony prywatności - zalicza się do niego ,,prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.” [artykuł 47]; wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się; wolność przemieszczania się - zawiera się w niej wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jak i swobodę opuszczenia kraju oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu; wolność sumienia i religii - obejmuje ona wolność przyjmowania i wyznawania religii, swobodę jej okazywania oraz posiadania miejsc kultu. Wiąże się z nią prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania zgodnie z własnymi przekonaniami; wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji - związany z tą wolnością artykuł 54 ustęp 2. ustala, że ,,cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. (…)”; Uchwalone przez Konstytucję RP prawa i wolności polityczne to: prawo składania petycji, wniosków i skarg ,,w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej.” [artykuł 63]; prawo dostępu do służby publicznej (na jednakowych zasadach) - w tym się zawiera m.in. prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. To prawo przysługuje jedynie obywatelom polskim; ,,prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego (…)” [artykuł 62 ustęp 1.]. To prawo przysługuje jedynie pełnoletnim obywatelom polskim;. wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich; wolność zrzeszania się - dotyczy to również zrzeszania się w związki zawodowe, organizacje społeczno-zawodowych rolników oraz organizacje pracodawców; Polska ustawa zasadnicza wymienia również następujące prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne: ,,prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia” [artykuł 64]; ,,prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy” [artykuł 66 ustęp 1.]; ,,prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego” [artykuł 67 ustęp 1.]; ,,prawo do ochrony zdrowia” [artykuł 68]; ,,prawo do nauki” [artykuł 70 ustęp 1.]; ,,autonomię szkół wyższych” [artykuł 70 ustęp 5.]; prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych przysługuje rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza rodzinom wielodzietnym i niepełnym [na podstawie artykułu 71 ustępu 1.]; ,,prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.” [artykuł 74 ustęp 3.]; ochrona praw dziecka - zwłaszcza ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. [na podstawie artykułu 72 ustępu 1.]; ,,wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy.” [artykuł 65 ustęp 1.] - należy dodać, że ustęp 3. tego samego artykułu stanowi, iż ,,stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane”; wolność wybierania szkół innych niż publiczne przez rodziców dla swoich dzieci [artykuł 70 ustęp 3.]; ,,wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.” [artykuł 73]; Niektóre z powyższych praw i wolności zarówno osobistych, politycznych jak i ekonomicznych, socjalnych oraz kulturalnych mogą zostać ograniczone. Jest to uzasadniane tym, że te prawa i wolności nie mają charakteru absolutnego (nie wlicza się tu np. prawo do życia). Jednakże mogą być one ograniczone tylko w drodze ustawy. Ponadto ograniczenia nie mogą naruszać istoty praw lub wolności oraz powinny one służyć realizacji interesu publicznego (ochronie bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, środowiska, moralności publicznej lub praw i wolności innych osób). Ważną kwestią jest ochrona wymienionych wcześniej wolności i praw jednostki. Pięć artykułów (od 77 do 81 włącznie) Konstytucji RP ustala środki ochrony wolności i praw. Głównie polegają one na: prawie do ,,wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej” [artykuł 77 ustęp 1.]; prawie do ,,zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji” [artykuł 78]; prawie wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego w przypadku poczucia naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw (artykuł 79 ustęp 1. bardziej precyzuje to zagadnienie); prawie wystąpienia do ,,Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.” [artykuł 80]; Równie istotnymi rzeczami, które w dużej mierze regulują życie społeczne są obowiązki jednostki. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku wymienia najważniejsze z nich, a są to: wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne (dotyczy obywatela polskiego); przestrzeganie prawa Rzeczypospolitej Polskiej; obowiązek do ,,ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie.” [artykuł 84]; ,,obrona Ojczyzny” [artykuł 85 ustęp 1.] (dotyczy obywateli polskich); obowiązek ,,dbałości o stan środowiska” [artykuł 86]; obowiązek do nauki aż do ukończenia 18 roku życia

Bibliografia: Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. http://www.tolerancja.pl/?historia-praw-czlowieka,257 https://pl.wikipedia.org/wiki/Bill_of_Rights http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/prawa-wolnosci-i-obowiazki-jednostki;3961803.html